خداوند ، وقتی در قرآن از هلاکت قوم عاد سخن به میان می آورد ،در باره مدت زمان هلاکت آن قوم دو تعبیر مختلف دارد
در یک آیه ، هلاکت آن ها را در یک روز می داند
إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ .[۱]
ولی در دو آیه دیگر هلاکت آن ها را در چند روز می داند:
فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي أَيَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِيقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَخْزَى وَهُمْ لَا يُنصَرُونَ [۲]
سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ [۳]
همان طور که می بینید طول زمان هلاکت را در یک آیه «چند روز» و در آیه دیگر صریحا «هفت شب و هشت روز » بیان می کند.
جواب شبهه:
جواب اول:
کلمه «یوم» در قرآن به معانی مختلف آمده است و یکی از معانی آن ، مطلق زمان است و برای نمونه آیه ای درباره حضرت یحیی:« وَ سَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا»[۴] که در این آیه به معنی زمان آمده است و روز در مقابل شب معنی نمی دهد.این بیان در آیه اول نیز جاری است آن جا که فرموده:« إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ » .[۵] پس معنی آیه این می شود که عذاب بر قوم عاد در زمانی که نحوست پیاپی و ممتد بود نازل شد که با این بیان آیه اشاره به مدت زمان نزول عذاب را ندارد و آن را آیه دیگر تفسیر می کند که منظور از این زمان ممتد هفت شبو هشت روز بود « سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ ». [۶]
برخی از مفسرین هم به این معنا اشاره کرده اند:
الف. فخر الدین رازی در تفسیر مفاتیح الغیب می نویسد:
«در این آیات مراد از "یوم" وقت و زمان است هم چنان که در سوره مریم آمده است که " يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا "[۷] و عبارت "مستمرّ" در آیه همان معنای "ایام" را می رساند به خاطر این که استمرار از امتداد زمان خبر می دهد و این دو با اختلاف در لفظ یک معنی را می رسانند منتهی در آیه اول حکایت بر طریق اختصار است ، به همین خاطر زمان را ذکر کرد ولی مقدار آن و وصف آن را ذکر نکرد. » [۸] .
ب. علامه طباطبایی هم در این باره فرموده اند:
« و مراد از كلمه" يوم" قطعهاى از زمان است، نه روز لغوى كه يك هفتم هفته است، چون در جاى ديگر فرموده:" فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيَّامٍ نَحِساتٍ"[۹] و باز در جاى ديگر در باره همين قوم فرموده:" سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً"[۱۰] [۱۱]»
ج. « ملاحويش آل غازى» در تفسیر "بیان المعانی" گفته:
«مراد از «فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ »[۱۲] مطلق زمان است به خاطر این که در آیه دیگر فرموده «فِي أَيَّامٍ نَحِساتٍ»[۱۳] و در آیه دیگر فرموده« سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً »[۱۴]»[۱۵].
د. سید علی قرشی در تفسیر احسن الحدیث می نویسد:
« مراد از «يوم» قطعهاى از زمان است نه بيست و چهار ساعت چنان كه در جاى ديگر آمده: ... رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيَّامٍ نَحِساتٍ [۱۶]و نيز: سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ [۱۷] [۱۸]».
و.ابو حیان اندلسی در البحر المحیط در تفسیر آیه ۲۹ سوره قمر می نویسد:
«منظور از یوم در آیه روز معین نیست بلکه منظور وقت و زمان است مثل اینکه بگوید"در وقت نحس" و این مطلب را آیه سوره فصلت[۱۹] و سوره الحاقة [۲۰]تأیید می کند مگر این که یوم را روز ایتدای عاب بگیریم که منظور وقت شروع عذاب است که باز هم جمع بین این دو نظر ممکن می باشد»[۲۱]
در نتیجه مراد از یوم به دلالت صفت استمرار در آیه همان هفت شب و هشت روز می باشد.
و دز آیه دوم [۲۲] هم که تعبیر به "ایام" کرده ، مراد از آن روز در مقابل شب نیست بلکه مراد از آن شبانه روز(مجموع روز و شب) می باشد که وقتی جمع بسته می شود ،چند شبانه روز می شود. هم چنان که در شبهه پیشین گفتیم از جمله نمونه های این استعمال در قرآن این آیه است:« لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَواطِنَ كَثِيرَةٍ وَ يَوْمَ حُنَيْن[۲۳]».زیرا منظور از روز حنین روز ها و شب هایی است که این غزوه در آن صورت گرفته است.
جواب دوم:
برخی از مفسرین هم به این شبهه این چنین پاسخ داده اند که:
مراد از "یوم" در آیه اول روز شروع این عذاب بوده و این آیه به مجموع روز های عذاب نظر ندارد.
ابن کثیر در تفسیرش گفته :
«معنی آیه": فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ " چنین است که خداوند عذاب را در روز نحس بر آنان آغاز کرد و این عذاب ادامه داشت تا هفت شب و هشت روز تا اینکه همه آن قوم را نابود کرد و خواری دنیوی آن ها را متصل به عذاب آخرت نمود ، به همین خاطر خداوند در ادامه آیه فرمود:" لِنُذيقَهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزى وَ هُمْ لا يُنْصَرُون" [۲۴]»[۲۵].
حاصل این که رابطه این دسته از آیات اجمال و تفصیل است نه تناقض و تقابل.
پی نوشت ها:
[۱] . (سوره قمر آیه ۱۹): ما بر آنها تند بادى سرد، در روزى كه نحوستش مستمر بود، فرستاديم.
[۲] . (سوره فصلت آیه ۱۶): پس بر آنها بادى بسيار سرد و صدادار در روزهاى نحسى فرستاديم تا عذاب خواركنندهاى در زندگى دنيا به آنها بچشانيم و البته عذاب آخرت خواركنندهتر است و هرگز آنها (در آن روز) يارى نمىشوند.
[۳] . (سوره الحاقة آیه ۷): (بادى كه خداوند) آن را به مدت هفت شب و هشت روز نحس و پى در پى بر آنان مسلط نمود، و (اگر آنجا بودى) آن گروه را بر زمين افتاده مىديدى، گويى تنههاى نخل تو خالى و از جا كندهاند.
[۴] .(سوره مریم آیه ۱۵ ): و سلام و ايمنى (از هر ترس و عذاب) بر او باد روزى كه زاده شد، و روزى كه مىميرد و روزى كه زنده برانگيخته مىشود.
[۵] . (سوره قمر آیه ۱۹): ما بر آنها تند بادى سرد، در روزى كه نحوستش مستمر بود، فرستاديم.
[۶] . (سوره الحاقة آیه ۷): (بادى كه خداوند) آن را به مدت هفت شب و هشت روز نحس و پى در پى بر آنان مسلط نمود، و (اگر آنجا بودى) آن گروه را بر زمين افتاده مىديدى، گويى تنههاى نخل تو خالى و از جا كندهاند.
[۷] . (مريم: ۳۳): و سلام و درود باد بر من روزى كه زاده شدم و روزى كه مىميرم و روزى كه زنده برانگيخته مىشوم.
[۸] . تفسير مفاتيح الغيب، ج۲۹، ص: ۳۰۴
[۹] . (سوره فصلت آیه ۱۶): پس بر آنها بادى بسيار سرد و صدادار در روزهاى نحسى فرستاديم
[۱۰] . (سوره الحاقة آیه ۷): (بادى كه خداوند) آن را به مدت هفت شب و هشت روز نحس و پى در پى بر آنان مسلط نمود.
[۱۱] . ترجمه الميزان، ج۱۹، ص: ۱۱۵
[۱۲] . (سوره قمر آیه ۱۹):ما بر آنها تندبادى سرد در روزى كه نحوستش مستمر بود فرستاديم.
[۱۳] . (سوره فصلت آیه ۱۶): پس بر آنها بادى بسيار سرد و صدادار در روزهاى نحسى فرستاديم.
[۱۴] . (سوره الحاقة آیه ۷): (بادى كه خداوند) آن را به مدت هفت شب و هشت روز نحس و پى در پى بر آنان مسلط نمود،
[۱۵] . بيان المعاني، ج۱، ص: ۲۸۶
[۱۶] . فصلت/ ۱۶
[۱۷] .الحاقة آیه ۷.
[۱۸] . تفسير أحسن الحديث، ج۱۰، ص: ۴۴۶
[۱۹] . فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي أَيَّامٍ نَحِسات(۱۶)
[۲۰] . سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً(۷)
[۲۱] . البحر المحيط في التفسير، ج۱۰، ص:۴۱ و ۴۲.
[۲۲] . سوره الحاقة آیه ۷
[۲۳] .(سوره توبه آیه ۲۵): حقّا كه خداوند شما را در مواضع زيادى يارى نمود و نيز در روز حنين.
[۲۴] .(فصلت آیه ۱۶): تا عذاب خواركنندهاى در زندگى دنيا به آنها بچشانيم و البته عذاب آخرت خواركنندهتر است و هرگز آنها (در آن روز) يارى نمىشوند.
[۲۵] . تفسير القرآن العظيم (ابن كثير)، ج۷، ص: ۱۵۵
منابع:
۱.موسوى همدانى سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان،۵(دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم،قم،۱۳۷۴ ش)؛ج ۱۰و ۱۹
۲.فخرالدين رازى ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب،۳(دار احياء التراث العربى، بیروت،۱۴۲۰ ق)؛ ج ۲۹
۳.ابن كثير دمشقى اسماعيل بن عمرو، تفسير القرآن العظيم( ابن كثير)( محمد حسين شمس الدين)،۱(دار الكتب العلمية، منشورات محمدعلى بيضون، بیروت،۱۴۱۹ ق)؛ ج ۷
۴.ملاحويش آل غازى عبدالقادر، بيان المعانى،۱(مطبعة الترقى،دمشق،۱۳۸۲ ق)؛ج ۱
۵.ابو خلیل،الدکتور شوقی،اطلس القرآن،۲(دار الفکر المعاصر بیروتو دار الفکر دمشق،۲۰۰۳)؛ص ۲۸ -۳۱ و ۱۲۳.
۶.قرشى ،سيد على اكبر ، تفسير أحسن الحديث،۳(بنياد بعثت،تهران،۱۳۷۷ش)؛ج ۱۰
۷.اندلسى ابو حيان محمد بن يوسف، البحر المحيط في التفسير (صدقي محمد جميل )،(دار الفکر ، بیروت، ۱۴۲۰ ق)؛ج
