در آیات متعددی این حقیقت به خوبی مطرح است كه خداوند عادل، رحمان، رحیم، رؤوف، بخشنده، عطوف، لطیف، محسن و... است و در جای جای آیات قرآن هرگونه ظلم و ستم از ساحت مقدس خداوند دور شمرده شده است از جمله:
۱ ـ ﴿إنّ اللّه لایظلم مثقالَ ذرّةٍ وإن تكُ حسنةً یضاعفها ویؤتِ مِن لدُنه أجراً عظیماً)[۱] خداوند هم وزن ذرّه ای به كسی ستم نمى كند و هر عمل نیكی را زیاده مى گرداند و به نیكان از جانب خود مزدی بزرگ عطا مى كند. در این آیه كریمه خداوند در مقام بیان اندازه و حدّ تام نیست تا به ذهن آید كه شاید كمتر از مثقال ذرّهٴ ستم در دستگاه او رواست؛ زیرا در آیهٴ دیگر مى فرماید:
۲ ـ ﴿إنّ اللّه لایظلم النّاس شیئاً و لكنّ النّاس أنفسَهم یظلمون)[۲] خدا هرگز به هیچ كس هیچ ستم نخواهد كرد، ولی مردم، خود بر خویش ستم می كنند. خدای سبحان به ذرّه (اتم) و كمتر از ذرّه هم آگاه است، لیكن به اندازه كمتر از ذرّه نیز ستم
روا نداشته و نمی دارد: ﴿و ما یعزب عن ربّك من مثقال ذرّة فی الأرض ولا فی السّماء و لا أصغر من ذلك و لا أكبر إلاّ فی كتاب مبین)[۳] و هموزن ذرّه اى، نه در زمین و نه در آسمان از پروردگار تو پنهان نیست، و نه كوچكتر و نه بزرگتر از آن چیزی نیست، مگر این كه در كتابی روشن درج شده است. حقتعالی علم حضوری و شهودی به همهٴ ذرّات و كوچك تر از آنها دارد و هیچ چیز از صحنهٴ افق شهود او افول و غروب ندارد. بنابراین، ذرّه و كمتر از آن مشمول آیهٴ﴿إنّ اللّه لایظلم الناس شیئاً) [۴] است.
۳ ـ ﴿الیوم تجزی كلّ نفسٍ بما كسبت لاظُلم الیوم إنّ اللّه سریع الحساب)[۵] آنروز هر نفسی به آنچه از نیك و بد كرده پاداش خواهد یافت و بر هیچ كس در آن روز ستم نخواهد شد؛ زیرا خداوندِ عادل، حساب خلق را در یك لحظه خواهد رسید. در این آیه به طور كلّی جنس ظلم و ستم از ساحت خدا دور شده و نفی جنس ظلم مستلزم سلب همهٴ مراتب ستم است؛ خواه در حد ذرّه یا كمتر از آن.
از آیات گذشته دانستیم كه خداوند به همهٴ امور آگاهی كامل دارد، هیچ كاری بر او پوشیده نیست و همهٴ رفتارهای خوب و بد بندگان را شاهد و ناظر است. از این رو به نیكان و صالحان وعدهٴ آمرزش و پاداش بزرگ داده و به كافران و تكذیب كنندگان وعید به كیفر، و در این باره چنین مى فرماید: ﴿وعداللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات لهم مغفرة و أجرٌ عظیمٌ ٭ و الّذین كفروا وكذّبوا بایاتنا أُولئك أصحاب الجحیم)[۶] خدا به آنان كه ایمان آورده و كار نیكو كردند وعده داده است
كه آنان را آمرزش و پاداش عظیم است و آنان كه كافر شدند و آیات ما را تكذیب كردند اهل جهنم خواهند بود.
بنابراین، پاداش بزرگ بستگی به دو ركن مهمّ ایمان و عمل به احكام فقهی و حقوقی دارد، و می دانیم خداوند به وعده هایش وفا مى كند؛ زیرا خلف وعده یا بر اثر جهل و ندانستن این نكته است كه عمل به وعده و وفای آن لازم است، یا بر اثر فراموشى، یا ناتوانى، یا بخل، یا نیاز به عدم وفا، و مانند آن است لیكن ذات خداوندی از همه صفات یاد شده منزّه و از تمام این نقص ها مبرّاست. پس وقتی وعده داد قطعاً آن را وفا مى كند و مورد وعده را كه آمرزش و پاداش بزرگ مؤمن پرهیزكار باشد مى پردازد. بدیهی است تفهیم اصل مغفرت و اجر عظیم با جملهٴ اسمیّه نشانهٴ صلابت و قوّت و قاطعیت آن است، به ویژه كه با تنوین تفخیم و تعظیم همراه است؛ چنانكه در آیه دیگری پاداش را به كبیر متّصف كرده و چنین فرمود: ﴿ویبشّر المؤمنین الّذین یعملون الصّالحات أنّ لهم أجراً كبیراً)[۷] بشارت به مؤمنان می دهد كه برای آنان در برابر كردار شایسته پاداش كبیر است، و در آیهٴ دیگر پاداش كریمانه منظور فرموده است: ﴿و أعدّلهم أجراً كریماً)[۸] از اینرو مفسّران گفته اند: «انسان نمی تواند به نهایت این پاداش بزرگ و كریمانه برسد.» از این آیه نیز به دست می آید كه می فرماید: ﴿فلا تعلم نفس ما أُخفی لهم من قرّة أعین جزاءً بما كانوا یعملون)[۹] پس هیچكس نمی داند كه پاداش نیكوكاریش چه نعمت ها و لذّت های بی نهایت و روشنی بخشِ دیده است كه برای او ذخیره شده است.
امام صادق (علیهالسلام) مىفرماید: حقتعالی بهشتی را با دستهای قدرت خویش برای مؤمنان آفریده كه هیچ چشمی ندیده و هیچ آفریدهای بر آن آگاه نیست. خداوند هر صبح آن را مى گشاید و می فرماید بوی خوش و بوی نیكویت را افزون كن و این است معنای آیهٴ: ﴿فلا تعلم نفسٌ... )[۱۰] گاهی می فرماید: هر چه بخواهند و چشمانشان از آن لذت ببرد برایشان مهیّاست: ﴿و فیها ما تشتهیه الأنفس و تَلذّ الأعین)[۱۱] غرض آنكه، وفای به وعد لازم است و عقل و نقل بر آن وفاق و طِباق دارد، لیكن از ناحیهٴ وعید به عذاب امكان دارد حقتعالی جهنّمیان و مستحقّان آتش را ببخشاید و در پی شفاعت یا... از آنان درگذرد.
«وعیدیّه» از گروه متكلمان معتقدند حقتعالی آنگونه كه خلف وعده نمى كند و نیكوكاران را پاداش نیك و شایسته می دهد، بدكاران را نیز همانگونه به عذاب شكنجه مى كند و خلف وعید بر او قبیح است، آنسان كه خلف وعده قبیح و زشت است، و انجاز وعید از انجاز وعده قابل انفكاك نیست؛ مثلاً اگر خداوند به مؤمنان وعده فتح و پیروزی داد به كافران نیز وعید به شكست داده وگرنه امكان ندارد مؤمنان پیروز شوند و كافران شكست نخورند.
لیكن بیشتر متكلمان بر این باورند كه خلف وعید نه تنها قبیح نیست، بلكه از باب سبقت رحمت بر غضب لطف و كرم محسوب مى شود مانند این كه خداوند بفرماید كسی كه اهل صلاح، نماز و روزه باشد او را به فیض كامل می رسانم و پاداش بی حساب عنایت مى كنم. همچنین می تواند به علت یا عللی كه بر ما پوشیده است از جرم گنه كار بگذرد و او را مشمول رحمت گسترده خویش سازد. البته چنین كاری قبیح نیست و خردمندان نیز مى پسندند. از اینرو شهرت یافته كه خلف وعده قبیح است، نه خلف وعید. بنابراین، كیفر اگر تحقق گرفت همیشه برابر عمل و معادل آن است نه بیشتر. از اینرو قرآن درباره سركشان مى فرماید: ﴿و جزاؤُا سیئةٍ سیئةٌ مثلها)[۱۲] پاداش بدی به مانند آن است، نه زیادتر و چنین تعبیری دربارهٴ پاداش پرهیزكاران وارد نشد؛ زیرا هر كس كار زشت كند جز به همان اندازه مجازات نمىشود و بر آنان ستمی اصلاً نخواهد شد.
لیكن دربارهٴ كارهای شایسته و بایسته می فرماید: ﴿من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسّیّئة فلا یجزی إلاّ مثلها و هم لایظلمون﴾؛ هر كس كار نیكی بیاورد، ده برابر آن پاداش خواهد داشت و هر كس كار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود[۱۳].
امام صادق (علیه السلام) دربارهٴ جدّ بزرگوارش حضرت سجاد (علیهالسلام) مىفرماید: «كان علىّ بن الحسین یقول: ویلٌ لمن غلبت آحادُه عشراته. فقلت له: وكیف هذا! فقال أما سمعت اللّه عزّوجل یقول: ﴿من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها و من جاء بالسّیّئة فلا یجزی إلاّ مثلها﴾فالحسنة الواحدةُ إذا عملها كتبت له عشراً و السّیئة الواحدة إذا عملها كتبت له واحدة. فنعوذ باللّه ممن یركب فى یوم واحد عشر سیّئات و لا یكون له حسنة واحدة فتغلب حسناته سیّئاته»[۱۴] همواره آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) مىفرمود: وای بر كسی كه یكهای او بیشتر از دههای او باشد. راوی پرسید چگونه؟ فرمود: آیا نشنیدی خداوند متعال می فرماید هر كس كار نیكو كند ده برابر مزد می گیرد وهر كس كار زشت كند جز به اندازه كار زشتش كیفر نمى گیرد. بنابراین، اگر یك كار نیك انجام دهد برای او ده برابر نوشته مى شود و اگر یك گناه انجام دهد برای او یكی نوشته می شود، به خدا پنها می برم دربارهٴ كسی كه در یك روز ده گناه انجام دهد و برای او یك حسنه نباشد تا بر گناهانش چیره شود.
از این بالاتر این كه چه بسا پاداش یك كار نیك ۷۰۰ یا ۱۴۰۰ برابر پاداش داشته باشد. نمونهٴ آن پاداش كسانی است كه اموال حلال خود را در راه خدا انفاق مى كنند: ﴿مثل الّذین ینفقون أموالَهم فی سبیل اللّه كمثل حبّة أنبتت سبعَ سنابلَ فی كلّ سنبلةٍ مائَة حبّة و اللّه یضاعف لمن یشاء و اللّه واسع علیم)[۱۵] جریان آنان مانند دانه ای است كه از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد، كه یك دانه ۷۰۰ دانه شود و خدا از این مقدار نیز بر هر كه خواهد بیفزاید؛ زیرا خدا دارای رحمت گسترده است و به همه چیز آگاهی كامل دارد.
از اینها همه بالاتر پاداش بى حسابی است كه برای صابران منظور فرموده است: ﴿قل یا عبادالّذین امنوا اتّقوا ربّكم للذّین أحسنوا فی هذه الدّنیا حسنة و أرض اللّه واسعة إنّما یوفّی الصّابرون أجرَهم بغیر حساب)[۱۶] ۲ ای پیامبر به بندگان من بگو: ای بندگانی كه به خدا ایمان آوردهاید، خدا ترس و پرهیزكار باشید كه هر كس متّقی و نیكوكار است افزون بر آخرت در دنیا نیز نصیبش نیكویی و خوشی است و زمین خدا بسیار پهناور است، كه خدا صابران را به حد كامل و بدون حساب پاداش خواهد داد.
امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: در روز قیامت گروهی از مردم پشت دَرِ بهشت آمده آن را خواهند زد. گفته می شود: چه كسانی هستید؟ گویند: ما اهل صبر هستیم. گفته مى شود: برای چه چیز شكیبا بودید؟ گویند: «كنّا نصبر علی طاعة اللّه و نصبر عن معاصى اللّه»؛ ما در راه پیروی فرمان خدا شكیبا بودیم و در برابر نافرمانی ها استوار ماندیم. خداوند مى فرماید: راست گفتند. آنان را وارد بهشت كنید. و این همان قول خداوند است كه فرمود: ﴿إنّما یوفّی الصّابرون أجرهم بغیر حسابٍ)[۱۷]
گرچه هر گناهی طغیان و نافرمانی است و از باب قانون شكنی و سنّت گریزی قبیح و ناروا شمرده شده و دارای مجازات است، لیكن پارهای از گناهان به تنهایی چند گناه به حساب مىآید ودر اصطلاح گناه مضاعف است؛ مانند بدعت گزاری در دین، آسیب رساندن به اسلام و قوانین دینى، به ویژه اگر این عمل را كسانی انجام دهند كه از آنان انتظار كمك به دین مىرود و خانه زادان دین و حامیان آیین الهی به شمار مى آیند؛ مثلاً خانواده یا همسران پیامبر كه به بیت وحی منسوبند اگر گناه كنند تنها خود را تباه نكرده بلكه به حیثیّت اسلامی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آسیب وارد ساختهاند. از اینرو كیفر آنان چند برابر است: ﴿یا نساء النّبیّ من یأتِ منكنّ بفاحشةٍ مبیّنةٍ یضاعَف لها العذابُ ضعفین وكان ذلكَ علی اللّه یسیرا)[۱۸] ای زنان پیامبر از شما هر كه به كار ناروایی دانسته اقدام كند عذاب او دو برابر عذاب دیگران است و این بر خدا سهل و آسان است.
حریز گوید: از امام صادق (علیه السلام) دربارهٴ «فاحشة مبینة» (كار ناروای آشكار)، پرسیدم. فرمود: عبارت است از خروج به شمشیر[۱۹] ؛ یعنی هرگاه یكی از زنان پیامبر به مبارزه علیه دین برخیزد عذاب او دوبرابر است.
[۱] . سورهٴ نساء، آیهٴ ۴۰.
[۲] . سورهٴ یونس، آیهٴ ۴۴.
[۳] . سورهٴ یونس، آیهٴ ۶۱.
[۴] . سورهٴ یونس، آیهٴ ۴۴.
[۵] . سورهٴ مؤمن، آیهٴ ۱۷.
[۶] . سورهٴ مائده، آیات ۹ ـ ۱۰.
[۷] . سورهٴ اسراء، آیهٴ ۹
[۸] . سورهٴ احزاب، آیهٴ ۴۴.
[۹] . سورهٴ سجده، آیهٴ ۱۷.
[۱۰] . نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۲۷، ح ۲۷.
[۱۱] . سورهٴ زخرف، آیهٴ ۷۱.
[۱۲] . سورهٴ شورى، آیهٴ ۴۰.
[۱۳] . سورهٴ انعام، آیهٴ ۱۶۰.
[۱۴] . نورالثقلین، ج ۱، ص ۷۸۵، ح ۳۷۲.
[۱۵] . سورهٴ بقره، آیهٴ ۲۶۱.
[۱۶] . سورهٴ زمر، آیهٴ ۱۰.
[۱۷] . نورالثقلین، ج ۴، ص ۴۸۰، ح ۲۲.
[۱۸] . سورهٴ احزاب، آیهٴ ۳۰.
[۱۹] . نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۶۸، ح ۷۵.
