اول) مفهوم شناسی:

أ: وحی در لغت؛ به معانی گوناگونی آمده كه جامع همه ی آن ها، انتقال سریع و مخفی مطلبی به ذهن مخاطب است، به گونه ای كه از دیگران پوشیده باشد.

از مجموع كتاب های لغت، به دست می آید كه «وحی» در شش معنا استعمال می شود: ۱. كلام مرموز و مخفی؛ ۲. صدایی كه تركیب كلامی نداشته باشد؛ ۳. اشاره؛ ۴. نوشتن؛ ۵. رسالت و فرستادن؛ ۶. الهام.(۱)

ب: وحی اصطلاحی؛ (وحی تشریعی) رابطه ی ویژه ای است كه پیامبران با مبدأ آفرینش داشته، از این راه حقایق را دریافت می كردند. حقیقت این نوع وحی، چیزی نیست كه ادراك آن برای امثال ما امكان داشته باشد؛ زیرا یك ارتباط عادی نیست تا درك و تعریف آن ممكن باشد. علامه طباطبایی(ره) در این باره می فرماید: «وحی، شعور و درك ویژه ای در باطن پیامبران است، كه درك آن جز برای آحادی از انسان ها كه مشمول عنایت های الهی قرار گرفته اند، مقدور نیست.»(۲)

ج: در تعریف «الهام» گفته اند: گاهی ممكن است مطلبی به قلب كسی القا شود و او یكباره خود را آگاه بر حقیقتی بیابد، یا بدون آن كه علتش را بداند، به سوی مقصدی كشانده شود، این نوع القا در اصطلاح، «الهام» نامیده می شود و قرآن آن را وحی می نامد (یكی از كابردهای وحی در قرآن مجید، وحی به معنای الهام است؛ مانند: وحی (الهام) به مادر موسی(علیه السلام))(۳)

این گونه الهامات، در هر زمان و مكان به قدری فراوان است كه باید در ردیف حوادث معمولی قرار گیرد. ما انسان ها در طول حیات خود، وقتی با مشكل هایی رو به رو می شویم و بر سر دو راهی ها سرگردان می مانیم، در مواقعی، ناگاه راه حلّی رخ می نماید و ما را یاری می رساند. بسیاری از اختراع ها و اكتشاف های علمی و ابتكارهای هنری و مفاهیم عالی شعری، الهام است؛ بر همین اساس، مرحوم خواجه نصیر الدین طوسی(رحمه الله)می گوید: «علومی كه در میان بشر پیدا شده است بدون دخالت نوعی از الهام، امكان پذیر نبوده است.(۴)

دوم) تفاوت های وحی و الهام:

پس از آشنائی اجمالی با مفاهیم وحی و الهام، تفاوت های آنها را بیان می كنیم:

۱. وحی اصطلاحی (رسالت و نبوت) ویژه ی پیامبران است؛ اما الهام كه از مصادیق وحی لغوی است بر غیر پیامبران نیز نازل می شود.

۲. وحی، آگاهی ویژه ای است كه پیامبر آن را در خود می یابد و یقین دارد كه از جانب خداوند القا شده است، در حالی كه الهام چنین نیست؛ انسان، رسیدن آن را به قلب خود احساس می كند، ولی به منبع آن آگاهی ندارد و نمی داند از كجا است؟ حتی ممكن است تصور كند كه با فكر خودش، آن را پیدا كرده است.

۳. بر اساس تفاوت یاد شده، وحی الهی هیچ گاه با افكار شخصی یا چیزهای دیگر، اشتباه نمی شود؛ زیرا پیامبر به منبع آن، یعنی خداوند متعال یقین دارد؛ اما در الهام ممكن است با افكار شخصی یا چیزهای دیگر، اشتباه شود.

سوم) تفاوت الهام و تحدیث:

پیشتر با مفهوم الهام آشنا شدیم اما «تحدیث» به معنای سخن گفتن است و در مورد كسانی استعمال می شود كه با فرشته ها سخن می گفتند، بدون آن كه آنها را ببینند؛ مانند امامان معصوم(علیهم السلام) كه یكی از امتیازهای آن ها «محدَّث» بودن است؛ یعنی فرشته بر آن ها نازل می شد و مطالبی را املا می كرد و آن ها می نوشتند و یا حفظ می كردند، ولی خود فرشته را نمی دیدند.

در نتیجه الهام و تحدیث، دو مقوله ی از هم جدایند؛ الهام امری نفسی و قلبی، و تحدیث، سخن گفتن ملائكه با افراد خاص است. افزون بر آن، «الهام» برای انسان های عادی ممكن و واقع نیز شده است، ولی «تحدیث»، تنها برای كسانی رخ می دهد كه مشمول عنایت های ویژه الهی قرار گرفته و از انسان های عادی برترند.

تفاوت دیگر آن است كه در الهام، یقین به منبع ممكن است وجود نداشته باشد و گاهی نیز تصور شود كه شخصی، و از خودش است؛ اما در تحدیث چنین نیست و محدَّث به منبع سخن یقین دارد و می داند كه فرشته با او سخن می گوید.(۵)؛ (۶)

پی نوشتها

۱) ر.ك: مفردات الفاظ القرآن، ص ۵۱۵، واژه ی «وحی»؛ النهایة، ج ۵، ص ۱۶۳.

۲) المیزان، ج۲، ص ۱۵۹.

۳) طه، ۳۸، قصص، ۷.

۴) ر. ك: شناخت در قرآن، آیت الله شهید دكترسید محمد بهشتی، ص ۹۴.

۵) مرحوم كلینی دركتاب اصول كافی، بابی در كتاب الحجة باز فرموده است كه عنوانش این است: «باب أن الائمة(علیهم السلام) محدثون مفهمون»؛ یعنی امامان(علیهم السلام)، محدَث (به فتح دال، یعنی: «من یحدثه الملائكة: كسی كه ملائكه با او سخن می گویند) و مفهَم (به فتح هاء) هستند؛ یعنی دارای علم لدنی و از جانب پروردگارند. ویژگی هایی كه برای تحدیث گفته شد، در این باب وجود دارد. ج۱، ص۳۲۷ ـ ۳۲۵ (بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۱ ق).

۶) برای مطالعه بیشتر ر.ك: راز بزرگ رسالت، استاد جعفر سبحانی، ص ۶۷ به بعد، بخش چهارم: «وحی و الهام»؛ فلسفه ی وحی و نبوت، محمدی ری شهری، ص ۱۳۶ به بعد؛

منبع : سایت اندیشه قم.