ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن‌

مشخصات کتاب

سرشناسه : ابن ناقیا، عبدالله بن محمد ۴۱۰ ۴۸۵ق.
عنوان و نام پدیدآور : الجمان فی تشبیهات‌القرآن [تالیف ابی‌القاسم‌عبدالله بن‌ناقیا البغدادی] ؛ به تصحیح احمد مطلوب خدیجه حدیثی ؛ ترجمه و تحقیق علی میرلوحی
مشخصات نشر : مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی ۱۳۷۴.
مشخصات ظاهری : ۵۸۱ ص.
شابک : 964-459-073-2
یادداشت : عربی.
یادداشت : چاپ چهارم تابستان ۱۳۷۸.
موضوع : قرآن -- مسائل لغوی
شناسه افزوده : مطلوب احمد، ۱۹۳۶ - م ، مصحح
شناسه افزوده : Matlub, Ahmad
شناسه افزوده : حدیثی خدیجه عبدالرزاق ۱۹۳۴ - م ، مصحح
شناسه افزوده : Hadithi, Khadijah
شناسه افزوده : میرلوحی علی ۱۳۲۰-، مترجم
شناسه افزوده : بنیاد پژوهش‌های اسلامی
رده بندی کنگره : BP۸۳/۲/الف‌۲ج‌۸۰۴۱ ۱۳۷۴
رده بندی دیویی : ۲۹۷/۱۵۳
شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۴-۷۹۶۵

فهرست مطالب‌

عنوان صفحه سخن مترجم 7- 10 مقدّمه مصحّحان:
تشبیه و اهمیّت بررسی آن 11- 13 معنای لغوی تشبیه 13 معنای اصطلاحی آن 13- 14 کتابهای تألیف شده در موضوع تشبیه 14- 15 شرح حال «ابن ناقیا»: 15- 26 اسم و لقب، ولادت، اعتقاد او به آراء پیشینیان، مفاخرت و عداوت میان او و ابن شبل، تاریخ وفات وی. شعر او، نمونه‌هایی از آن، آخرین شعرش.
تالیفات ابن ناقیا 26- 36 تأثیر قرآن کریم در بلاغت عربی، و تدوین کتابهایی درباره مجازات قرآن و حدیث 36- 39 الجمان فی تشبیهات القرآن؛ نخستین کتاب درباره تشبیهات قرآن کریم 39- 41
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 4
الجمان و تألیفات دیگر درباره تشبیهات 41- 44 نسخه خطّی «الجمان» 44- 45 مقدّمه مؤلّف 47- 48 تشبیه در سوره بقره 49- 62 تشبیه در سوره ال عمران 63- 66 تشبیه در سوره انعام 67- 83 تشبیه در سوره اعراف 84- 96 تشبیه در سوره یونس 97- 119 تشبیه در سوره هود 120- 122 تشبیه در سوره رعد 123- 125 تشبیه در سوره ابراهیم 126- 134 تشبیه در سوره نحل 135- 139 تشبیه در سوره کهف 140- 151 تشبیه در سوره انبیاء 152- 154 تشبیه در سوره حج 155- 159 تشبیه در سوره نور 160- 171 تشبیه در سوره نمل 172- 177 تشبیه در سوره عنکبوت 178- 180 تشبیه در سوره احزاب 181- 182 تشبیه در سوره سبأ 183- 191 تشبیه در سوره یس 192- 235 تشبیه در سوره صافات 236- 241 تشبیه در سوره فصّلت 242- 247 تشبیه در سوره محمّد (ص) 248- 260
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 5
تشبیه در سوره فتح 261- 281 تشبیه در سوره الذاریات 282- 285 تشبیه در سوره اقتربت 286- 297 تشبیه در سوره الرحمن 298- 306 تشبیه در سوره واقعه 307- 316 تشبیه در سوره حشر 317- 319 تشبیه در سوره صفّ 320- 327 تشبیه در سوره جمعه 328- 329 تشبیه در سوره منافقین 330- 331 تشبیه در سوره «ن» 332- 335 تشبیه در سوره «سأل سائل» 336- 339 تشبیه در سوره مدثّر 340- 346 تشبیه در سوره انسان 347- 354 تشبیه در سوره مرسلات 355- 362 تشبیه در سوره فیل 363- 367 ملحقات: 369 ترجمه آیاتی از قرآن کریم که در متن «الجمان» نقل شده است 370- 390 ترجمه احادیث، و روایات، و امثال، و عبارتهای عربی منقول در مقدّمه مصحّحان و متن «الجمان» 391- 406 ترجمه اشعار عربی مقدّمه مصحّحان 407- 413 ترجمه اشعار متن 414- 513 ترجمه اشعار و عبارتهای عربی در پاورقیها 514- 517 منابع و مآخذ تصحیح «الجمان» 519- 527 منابع و مآخذ ترجمه «الجمان» 529- 532
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 6
فهرست قافیه‌های اشعار 533- 557 فهرست نامهای اشخاص و فرقه‌ها و قبیله‌ها 558- 575 فهرست مکانها و بناهای تاریخی 576- 578 فهرست نامهای ستارگان و اصطلاحات نجومی 579- 581
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 7

سخن مترجم‌

این دومین اثری است در موضوع «بلاغت قرآن کریم» که ایزد توانا توفیق ترجمه آن را به زبان فارسی به این جانب عطا فرمود، و این توفیق را مرهون دستیاری مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی و پایمردی مدیران و مسؤولان آن مؤسّسه گرانقدر، می‌شناسم، و از درگاه خداوند توفیق همگی ایشان را در آراستن و ویراستن و نشر و چاپ گنجینه‌های گرانمایه فرهنگ اسلامی مسألت می‌نمایم.
اینک چند جمله‌ای در معرّفی کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن حضور دانشمندان و اصحاب فضل و ادب تقدیم دارم. هر چند مصحّحان محترم در مقدّمه خود، به معرّفی آن پرداخته‌اند، امّا آنچه مترجم می‌نگارد، نتیجه تماس و آشنایی مستمر و مداوم او در طول مدّت سه سال زمان ترجمه آن کتاب است. و طبعا می‌تواند تا حدودی گویای اهداف و نقطه نظرهای مؤلّف و روش و اسلوب وی باشد.
امّا هدف اصلی «ابن ناقیا» از تألیف «الجمان» اثبات تفوّق و علوّ کلام الهی تا سرحدّ اعجاز به گونه‌ای است که هیچ مخلوقی نتواند با آن برابری کند، و هنگامی که آدمی در مقام مقایسه کلام حقّ و کلام خلق برآید، به این نتیجه رسد
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 8
که راهی به مقایسه آن دو کلام نیست و بی‌اختیار به عجز خود از آوردن مثل کلام خدا قرآن کریم اعتراف کند. علاوه بر آن، مؤلّف گاهی بمقتضای بحث از یک آیه، از بی‌وفایی و ناپایداری و فنای دنیا سخن به میان می‌آورد، و آن را با بیتهای شعری در زهد و بی‌اعتباری دنیا مؤکّد می‌گرداند «1»، و احیانا گاهی بمناسبت موضوعی که در بحث از تشبیه در یک آیه مندرج است، سخن را از بحث اصلی به آن موضوع منتقل می‌کند، و به شرح و بسط آن می‌پردازد؛ مانند بحث درباره تشبیه آیه وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ «2» که در این باب سخن را به بحث درباره منازل قمر وارد ساخته، و سیر ماه را در برجهای دوازده‌گانه مطابق عقیده پیشینیان و تا حدودی مفصّل بیان داشته است «3».
روش و اسلوب مؤلّف در بیان تشبیه یک آیه چنین است که نخست آیه‌ای را مطرح می‌کند، و بر حسب مورد به شرح و توضیح برخی کلمات و لغات آن از نظر معنی و اعراب، و احیانا اشتقاق و قراءت می‌پردازد، و سپس اشاره‌ای اجمالی به معنای آن می‌کند، آنگاه تشبیهات شاعران نامی و مشهور عرب را در موضوع تشبیه آن آیه نقل می‌کند، و بدون این که غالبا خود در این باب نظری اظهار دارد، خواننده را به قضاوت می‌طلبد که: هو المسک ما ذیّعته یتضوّع.
در میان شاعران قدیم و محدث و مولّد، وی بیش از همه از «ذو الرّمّه، اعشی، امرؤ القیس، ابن المعتزّ، نابغه ذبیانی» در موضوع تشبیه آیات قرآن کریم سخن به میان آورده و شعر ایشان را بعنوان بهترین شاهد آن تشبیهات نقل کرده، و شأن تشبیه آیات قرآن را از مقایسه با آنها منزّه و مبرّا دانسته است.
اشعاری که «ابن ناقیا» در موضوعات مختلف تشبیه آورده بالغ بر هزار و صد بیت از شاعران مختلف است که مصحّحان محترم «الجمان» وجوه اختلاف
__________________________________________________
(1)- رک: الجمان، ص 304- 310.
(2)- سورة یس (36) آیه 39.
(3)- رک: الجمان فی تشبیهات القرآن ص 202- 222.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 9
آنها را در ذیل از منابع مختلف نقل کرده‌اند.
در خاتمه توجّه محقّقان و دانشمندان و خوانندگان محترم را به نکاتی که در ترجمه مدّ نظر داشته، معطوف می‌دارم:
1- تا آن جا که ممکن بوده پای بندی به متن را رعایت کرده، و همواره کوشش خود را مبذول داشته تا ترجمه مفهوم باشد، و از حدود عبارت متن تجاوز نکند.
2- چنانچه توضیحاتی برای روشن شدن ترجمه لازم بوده در میان دو کمان « ()» افزوده شده است.
3- همه اشعار و جمله‌هایی که نصّ آنها مورد استشهاد بوده چنان که در متن بوده، بدون کم و زیاد، در ترجمه آمده است.
4- برای این که با افزودن ترجمه نصوص عربی و اشعار در متن، اختلال و تشویش در نظم مطالب پیش نیاید، مترجم بخشی را به نام «ملحقات» به ترجمه آنها اختصاص داد.
5- حواشی و توضیحات مصحّحان محترم و شماره آیات و سوره‌های قرآن کریم و شرح حال برخی شاعران مذکور در متن، و نیز اختلاف نسخه‌ها در ضبط شعرها در مراجع گوناگون بدون کم و زیاد ترجمه گردیده و صحّت و سقم آنها بر عهده مصحّحان است. ناگفته نماند که آن دسته از پاورقیهای مصحّحان که مربوط به توضیح پاره‌ای لغات بود، چون نقل آنها با توجّه به ترجمه متن زائد به نظر می‌رسید، حذف گردید.
6- توضیحاتی که مترجم در موارد لازم افزوده، با گذاشتن علامت «- م» مشخّص شده است.
7- مطابق تعبیر مؤلّف (ص) نشان اختصاری «صلّی اللّه علیه» و (ع) نشان اختصاری «علیه السلام» و (رض) نشان «رضی اللّه عنه» است.
8- تعبیرهای مؤلّف در مقام ستایش ذات حقّ و جمله‌های دعائی و نظیر آنها عینا نقل شده است.
9- با وجودی که در ترجمه متن و اشعار و نصوص آن کوشش فراوان به
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 10
عمل آمده، لیکن با توجّه به تحریفها و اشتباهاتی که در طول تاریخ احیانا در این گونه متون رخ داده، تضمین صحّت کامل ترجمه ممکن نیست، و امید است محقّقان محترم موارد اشتباه و اشکال را گوشزد مترجم کنند و پیشاپیش قدردانی و تشکّر او را بپذیرند.
دکتر سیّد علی میرلوحی فلاورجانی دانشیار گروه زبان و ادبیّات عرب دانشگاه اصفهان بیست و هفتم رجب المرجّب 1411 ه. ق مطابق بیست و چهارم بهمن ماه 1369 ه. ش
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 11

مقدّمه مصححان1

[تشبیه و اهمیت بررسی آن

تازیان بسیاری از انواع تخیل را شناختند، لیکن به آن اهتمام نورزیدند و بدین گونه تقسیمی که به تازگی میان سخن سنجان متعارف شده آن را تقسیم نکردند، و جایی درنگ کردند که تخیّل ممکن است «تداعی معانی» باشد. پس بررسی تخیّل را به بابهای: مجاز مرسل «1»، و تشبیه، و استعاره، و کنایه منحصر ساختند، و آن بررسی مبتنی بر تداعی معانی است، زیرا ارتباط در مجاز مرسل غیر از مشابهت است، و در آن جا ارتباط دیگری وجود دارد که میان آن دو معنی را پیوند می‌دهد؛ مانند ارتباط میان سبب و مسبّب، و حالّ و محلّ، و مجاور و همجوار، و جزء و کلّ؛ از آن قبیل ارتباطی که داخل در زیر عنوان «تداعی معانی» است. «2»
و این فنون بخودی خود هدف نیست؛ و همانا هدف برای معناهایی است که آنها را نشان می‌دهد؛ معناهایی که نمایشگر دریافتهایی از روح هستی در تصوّر ادیب است، و هر ادیبی را دریافتهایی مخصوص خود است، و هر ادیبی استعاره‌ها
__________________________________________________
(1)- مجاز مفرد مرسل: کلمه‌ای است که از روی قصد، با علاقه‌ای غیر از مشابهت و داشتن قرینه مانع اراده معنای حقیقی، در غیر معنای حقیقی استعمال می‌شود، مانند «رعت الماشیة الغیث (: گوسفند گیاه را چرید)»، در این مثال: غیث (: باران) گفته شده، و از آن مسبّبش، العشب (: گیاه) اراده شده است رک: جواهر البلاغة، ص 292.- م.
(2)- رک: امسس النقد الادبی عند العرب، ص 473.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 12
و تشبیهات و مجازهای مخصوص خود را دارد؛ تا جایی که می‌توانیم بگوییم: آن صورتها، صورتهای نفس او، و صورتهایی از جان هستی است که بر نفس وی منعکس شده است.
و بررسی ایشان (ادیبان عرب) درباره این موضوعات تقریبا از یک یا دو جمله بیرون نیست، و ای کاش ایشان به یک قطعه ادبی و یا یک کار فنّی کامل اهتمام ورزیده بودند.
(ادیبان) پیشین به این فنون اشتغال ورزیدند، و روشهای آن فنون را شناختند، و در آغاز کار اهتمامشان مصروف به تشبیه بود؛ زیرا تشبیه به واقع ملموس، و به طبیعت شعر در دوران جاهلی و صدر اسلام نزدیکتر بود، تا جایی که دکتر عبد العزیز الاهوانی، تشبیه را در بسیاری حالتها، مظهری از مظاهر تفکّر ابتدایی و سادگی اوّلی شمرده است. «3»
ایشان به شکوه و زیبایی تشبیه پی بردند، و شاید آنچه مبرّد درباره تشبیه نوشته بهترین دلیل بر توجّهشان به این شکل از شکلهای بیان باشد؛ وی تشبیه را به سه قسم تقسیم کرده است: تشبیه مفرط، و تشبیه مصیب، و تشبیه بعید «4». وی متوجّه تشبیه صورت به صورت در (این) شعر مجنون شده است:
1 کانّ القلب لیلة قیل یغدی بلیلی العامریّة او یراح
2 قطاة عزّها شرک فباتت تعالجه و قد علق الجناح
3 لها فرخان قد غلقا بوکر فعشّهما تصفّقه الرّیاح
4 فلا باللّیل نالت ما ترجّی و لا بالصّبح کان لها براح
و بتحقیق مبرّد، آن شکوه و زیبایی که در این تشبیه وجود دارد، احساس کرده
__________________________________________________
(3)- ابن سناء الملک و مشکلة العقم و الابتکار فی الشعر، ص 128.
(4)- الکامل، ج 3، ص 853 و دنبال آن.
بلکه وی در همان کتاب و همان صفحه تشبیه را به چهار قسم تقسیم کرده است: مفرط، مصیب، مقارب، بعید.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 13
[جایی که گفته است:] «و بتحقیق شاعران پیش از وی (مجنون بنی عامر) و شاعران پس از او، شعر سروده‌اند؛ ولی به این درجه از دقّت در درستی و بجا بودن تشبیه نرسیده‌اند». «5»

[معنای لغوی تشبیه

تشبیه از قدیمترین اصطلاحاتی است که به ظهور رسیده و لیکن معنای آن مشخّص نبود، و آن نزد ادیبان پیشین بر ارتباط میان دو چیز به کمک ادات دلالت دارد. و شاید جاحظ نخستین کسی بود که به ادوات آن مانند: کاف، و کانّ، و مثل اشاره کرد. «6»
در فرهنگهای لغت (نقل شده است): کلمه‌های: الشبه، و الشبه، و الشّبیه به معنای مثل، و جمع آنها «اشباه» و جمله «أشبه الشئ الشّئ» به معنای «ماثله (: چیزی همانند چیزی بود)» می‌باشد و در مثل است: «من اشبه اباه فما ظلم (: کسی که به پدرش همانند باشد ستم نکرده است)». و اشبهت فلانا و شابهته (: به فلانی شباهت داشتم)، و اشتبه علیّ (: آن امر بر من اشتباه شد) و تشابه الشیئان و اشتبها (: هر یک از آن دو چیز به دیگری مانند بود) و در قرآن آمده است: «مشتبها و غیر متشابه» «7»، و شبّهه ایّاه و شبّهه به (: او را به وی تشبیه کرد) و «متشابهات امور» به معنای «امور مشکل» و «متشابهات» به معنای «متماثلات» است. تشبّه فلان بکذا (: فلانی خود را شبیه بهمانی ساخت) و تشبیه به معنای قرار دادن چیزی مثل چیز دیگر است. «8»
ملاحظه می‌شود که فرهنگ نویسان میان تشبیه و تمثیل فرق نگذاشته‌اند و آن رأیی است که زمخشری، و ضیاء الدین بن الاثیر بر آن شده‌اند.

[معنای اصطلاحی آن

قدیمترین تعریف منطقی تشبیه آن است که قدامة بن جعفر بیان داشته؛
__________________________________________________
(5)- الکامل، ج 2 ص 747
(6)- رک: الحیوان، ج 3، ص 25، 253، و ج 6، ص 185، 348، 395.
(7)- سورة الانعام (6) آیه 99.- م.
(8)- لسان العرب: «شبه»
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 14
می‌گوید: «تشبیه میان دو چیزی تحقّق می‌یابد که در معناهایی که هر دو را فرا می‌گیرد، و به آن موصوف می‌شوند، شرکت دارند، و در اموری که اتّصاف به آنها مخصوص یکی از آن دو می‌باشد، متمایزند.» «9»
رمّانی درباره تشبیه می‌گوید: «تشبیه اعتقاد به این معنی است که یکی از دو چیز از دیدگاه حسّ یا عقل جانشین دیگری می‌شود» «10»، و باقلانی همین تعریف را از وی نقل کرده است «11».
دانشمندان علم بلاغت در تعیین معنای بلاغت به همین شکل، ادامه دادند؛ تا هنگامی که سکّاکی (626 ه.) ظهور یافت؛ پس نزد وی اصطلاح تشبیه بر مشارکت چیزی با چیز دیگری، در امری از امور، دلالت می‌کرد. و بتحقیق خطیب قزوینی (متوفّای 739 ه.) مؤلّف خلاصه قسم سوم مفتاح العلوم سکّاکی، توانست تشبیه را به گونه‌ای دقیقتر از دیگران تعریف کند. وی گوید: «تشبیه عبارت از دلالت بر مشارکت امری با امری دیگر در معنایی از معانی است.» «12»

[کتابهای تالیف شده در موضوع تشبیه

و تشبیه بابی گسترده، و بیشتر از همه فنون بلاغی، در روشهای بیان عربی متداول است، و آن از نخستین موضوعاتی بود که مورد بررسی قرار گرفت، و سخن سنجان و دانشمندان بلاغت، به آن اهتمام ورزیدند و (بحث از آن) در میان کتابهای گوناگونشان، در گردش بود، و کتابهای ویژه آن تألیف شد؛ مانند: کتاب التشبیهات «13» تألیف ابن ابی عون، (متوفّای 322 ه.) و کتاب التشبیهات من اشعار
__________________________________________________
(9)- نقد الشّعر، ص 108.
(10)- النّکت فی اعجاز القرآن (ثلاث رسائل فی اعجاز القران)، ص 74.
(11)- اعجاز القران، ص 399.
(12)- الایضاح، ص 151، و بحث تشبیه کتاب القزوینی و شروح التلخیص تألیف دکتر احمد مطلوب، ملاحظه شود.
(13)- آن کتاب به تصحیح محمّد عبد المعین خان، در چاپخانه دانشگاه کمبریج سال 1369 ه.
/ 1950 میلادی، چاپ شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 15
اهل الاندلس «14» تألیف «شیخ ابی عبد اللّه محمّد بن الکتانی الطبیب» و کتاب «التشبیهات من اشعار اهل الاندلس «15» تألیف ابی الحسن علی بن محمّد بن ابی الحسین الکاتب، و کتاب حلیة اللّسان و بغیة الانسان فی الاوصاف و التشبیهات و الاشعار السّائرات «16» تألیف ابی عامر السالمی محمّد بن احمد بن عامر، و کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن تألیف ابن ناقیا البغدادی، و آن کتابی است که امروز به ظهورش می‌رسانیم.
2

[شرح حال ابن ناقیا]

[اسم و لقب

مؤلّف کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن رئیس ابو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن الحسین بن ناقیا بن داود بن محمّد بن یعقوب بن ابی الفتح الحنفی معروف به «البندار» شاعر بغدادی است «17».
و گفته شده (نام) او «عبد الباقی» است، و آن نظر بسیاری از کسانی است که شرح حال او را در کتابهای خود نگاشته‌اند «18». و لیکن به گمان قوی نام او «عبد اللّه»
__________________________________________________
(14)- آن کتاب به تصحیح دکتر احسان عبّاس در بیروت سال 1966 م چاپ شده است.
(15)- کتاب التشبیهات من اشعار اهل الاندلس، ص 12، ملاحظه شود.
(16)- همان کتاب ملاحظه شود.
(17)- لسان المیزان، ج 3، ص 284، انباه الرّواة، ج 2، ص 133، وفیات الاعیان، ج 2، ص 184، معجم الادباء، ج 5، ص 165، ذیل تاریخ بغداد، برگ 98، الوافی بالوفیات، برگ 89، الجواهر المضیة ج 1، ص 283، میزان الاعتدال، پاورقی، ص 533، ج 2، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67، الاعلام، ج 4، ص 267، هدیّة العارفین، ج 1، ص 453، کشف الظنّون، ج 1، ص 594، ص 769 و ج 2، ص 1273 و ص 1817 و سر آغاز (تصدیر) کتاب الاغانی، ج 1، ص 75.
(18)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 284، هدیّة العارفین، ج 1، ص 453، کشف الظنّون، ج 1، ص 594، المنتظم، ج 9، ص 68، لسان المیزان، ج 3، ص 384، تاریخ الادب العربی، تألیف بروکلمن، ج 1، ص 486 (قسمت ملحقات به زبان آلمانی)، میزان الاعتدال، ج 2، ص 91، البدایة و النّهایة، ج 12، ص 141، تاریخ ابن الاثیر (الکامل)، ج 1، ص 81، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67، تاریخ الاسلام، تألیف الذهبی،
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 16
است، و آن همان نامی است که می‌بینیم در نخستین صفحه کتابش الجمان و در مقدّمه آن، جایی که می‌گوید: «قال عبد اللّه بن محمّد بن ناقیا ...» و جایی که می‌گوید: «قال الاستاذ الفاضل ابو القاسم عبد اللّه بن ناقیا ابن داود ...» مرقوم شده است.
و (صحّت) آن نام (عبد اللّه) را آنچه برخی از مورّخان بیان داشته‌اند تأیید می‌کند؛ مانند ابن النّجار که می‌گوید: «الحنفیّ المعروف بالبندار الشّاعر هکذا رأیت اسمه بخطّ یده و رأیت بخطّ عبد الوهّاب الانماطی اسمه عبد الباقی (: او حنفی و معروف به البندار شاعر است. و نام او را با خط خودش چنین دیدم، و به خطّ عبد الوهّاب الانماطی دیدم نام او عبد الباقی است)» وی (ابن النجّار) گفته است: «وجه صحیح در نام او همان است که با دست خودش نوشته است» «19».
و بتحقیق این اختلاف در نام وی، موجب شده برخی مورّخان دوبار از وی نام برند؛ یک بار در میان کسانی که نامشان «عبد اللّه» است، و یک بار در میان کسانی که نامشان «عبد الباقی» است.

[ولادت

ابن ناقیا در نیمه ماه ذی القعدة سال چهار صد و شانزده (416 ه) متولّد شد، و در «انباه الرّواة» است که از وی درباره تاریخ تولّدش سؤال شد، او گفت: «در نیمه ماه ذی القعده سال چهارصد و شانزده هجری.» «20» و هیچ یک از کسانی که شرح حال وی را نگاشته‌اند خلاف آن را نگفته‌اند. «21»
__________________________________________________
- ج 7، برگ 138، ذیل تاریخ بغداد، برگ 98، الوافی بالوفیات، برگ 120، الجواهر المضیة، ج 1، ص 283، طبقات النّحاة و اللّغویّین، تألیف قاضی شهبة، ص 349، العسجد المسبوک، ج 1، برگ 38.
(19)- کتاب میزان الاعتدال، ج 2، ص 533 (پاورقی)، لسان المیزان، ج 3، ص 384، الجواهر المضیّة، ج 1، ص 283، الوافی بالوفیات، برگ 89، ملاحظه شود.
(20)- انباه الرّواة، ج 2، ص 156.
(21)- کتاب وفیات الاعیان، ج 2، ص 285، هدیّة العارفین ج 1، ص 453، المنتظم، ج 9، ص 68، البدایة و النهایة، ج 12، ص 141 بغیة الوعاة، ج 2، ص 67، الجواهر المضیّة، ج 1، ص 284، الاعلام، ج 4، ص 267.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 17
ابن ناقیا اهل محلّه «الحریم الطّاهری» است، و آن محلّه‌ای در بغداد و منسوب به طاهر بن الحسین است، وی ساکن خیابان دار الرّقیق از سوی «درب العوج» «22» بوده است، و در الجواهر المضیّه [آمده است : وی اهل خیابان «دار الرّقیق» بوده، و آن در محلّه «الحریم الطّاهری» واقع است. «23»
ابن ناقیا ادیب شاعر و لغوی است. وی مردی فاضل، و صاحب فنّ بیان در نظم و نثر و ادب، و نگارش مقامات، و دارای تألیفاتی در ادب «24» بوده است. او چنان که عماد اصفهانی می‌گوید: «از شاعران حکومت قائمیه و حکومت مقتدریّه «25»، و از اهل محلّه (الحریم الطّاهری) در بغداد است، وی شاعری نغزآفرین و فاضلی سودمند است، و افزون بر نظم جالب و نثر عالی وی موجود نیست، و او را مقامات ادبی معروفی میان اهل ادب است، و شعرش لطیف و اسلوبش سالم است «26».
مقام دانش وی از آثارش، مانند کتاب مقامات او، و کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن آشکار می‌شود. و هر کس در این دو کتاب و بویژه کتاب اخیر نظر کند، بخوبی متوجّه می‌شود که وی اطّلاعات گسترده‌ای داشته، و دارای معلوماتی با گرایشهای متنوع و شکلهای متعدّد بوده است، و از روایتهایی که در کتاب الجمان بیان داشته، روشن می‌شود که وی نخست نزد پدرش که راوی شعر و ناقل اخبار بوده به تحصیل پرداخت. وی در موارد بسیاری می‌گوید: «حدّثنی ابی (: پدرم برایم حدیث کرد)» یا «انشدنی ابی (: پدرم برایم قراءت کرد)»، و تعبیرهای دیگری که آشکارا دلالت دارد بر این که پدرش را بهره‌ای در دانش و ادب بوده است.
__________________________________________________
(22)- انباه الرّواة، ج 2، ص 156.
(23)- الجواهر المضیّة، ج 1، ص 283.
(24)- انباه الرّواة، ج 2، ص 133.
(25)- برای توضیح قائمیّه و مقتدریّه رک: همین ترجمه پاورقی ص 21.- م.
(26)- خریدة القصر، ج 3 (نسخه خطّی المجمع العلمیّ العراقی).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 18
ابن ناقیا (ادب و علم را) از «ابو القاسم علی بن محمّد التّنوخی» «27» و «ابو الحسین بن احمد بن النقور» و «العشاری» و «ابن المقتدر» و «عبد الرّحمن بن عبد اللّه المخرّمی» شنید، و از گروهی از شاعران مانند «ابو الخطّاب محمّد بن علی الجبلی» و «ابو القاسم عبد الواحد بن محمّد المطرّز» و «ابو الحسن محمّد بن محمّد البصری» روایت کرده، و تصنیفات او، و نثر و نظم و بخشی از حدیث او را نقل نموده است «28».
عبد الوهّاب الانماطی، و محمّد بن ناصر، و شجاع بن فارس الذهلی و ابو غالب الدّیلمی، و ابو علی بن المهتدی، و ابن السّمرقندی «29»، از او روایت کرده‌اند.

[اعتقاد او به آراء پیشینیان

ابن ناقیا عقیده پیشینیان را در پیش می‌گرفت، و او را مقاله‌ای در موضوع «تعطیل» «30» است، وی در دین و اعتقادش مورد اتّهام بود، شوخی و باردی بسیار داشت، او می‌گفت: «در آسمان جویی از می و جویی از شیر و جویی از عسل وجود دارد، و قطره‌ای از آن نمی‌چکد، و این که خانه‌ها را ویران، و سقفها را خراب می‌کند، بر ما فرو می‌چکد، ابن الانماطی درباره او گفته است: «وی نماز نمی‌خوانده است. «31»
__________________________________________________
(27)- تنوخی منسوب به تنوخ (نام قبیله‌ای از یمن). منتهی الارب.- م.
(28)- تاریخ الاسلام، ج 7، برگ 138، المنتظم، ج 9، ص 68، لسان المیزان، ج 3، ص 385، الوافی بالوفیات، برگ 120، الجواهر المضیّه، ج 1، ص 283، طبقات النّحاة و اللّغویّین، تألیف ابن شهبة، ص 350.
(29)- رک: منابع پیش.
(30)- «تعطیل» مذهبی از مذاهب اسلامی است؛ در کتاب توضیح الملل (ص 118) آمده است:
«و چون معتزله نفی صفات می‌کنند و سلف صفات را ثابت می‌کنند، سلف را صفاتیه می‌گوییم و معتزله را معطّله ...».- م.
(31)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 385، المنتظم، ج 9، ص 68، لسان المیزان، ج 3، ص 385، انباه الرّواة، ج 2، ص 156، البدایة و النّهایة، ج 12، ص 141، تاریخ ابن الاثیر، ج 10، ص 81، تاریخ الاسلام، ج 7، برگ 138، طبقات النحاة و اللّغویّین، ص 349، الوافی بالوفیات، برگ 120، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 19
آنچه گذشتگان در این خصوص، درباره او نقل کرده‌اند امری شگفت است، چگونه چنین شیوه‌ای در پیش داشته کسی که مردی دانشمند و فاضل بوده، و در مطالعه قرآن مراحلی پیموده، و در تفسیر قرآن دستی داشته است، و ممکن نیست کتاب الجمان را جز مردی آراسته به کمال اخلاق، و متّصف به پاکدامنی، و مشهور به شایستگی و تقوا تألیف کند. و شاید ابن ناقیا، پیش از آن که پا به سنّ بگذارد- آن روز که وی شاعری جوان بوده و شعر لطیف می‌سروده و عشق سوزان دلش را فاش می‌ساخته، و در مجالس سخن از عشقهای خود را میان دوستانش باز می‌گفته- چنان بوده که مورّخان وصفش را گفته‌اند. پس بتحقیق وی شاعری نیکوسرا و نغز گفتار، نمکین معانی و دارای شناختی نیک از ادب و زیرک و آراسته و سر آمد خوبیها در میان مردم بوده است «32»، و شاید این صفات و خصلتهای لطیف، و شوخ طبعی عجیب، موجب شد مورد اتّهام و انتقاد قرار گیرد؛ چه کسی می‌داند؟
شاید روزگار بسیاری از ویژگیهای زندگی خاصّ او را آشکار سازد، و پرتوی بر موارد مبهم آن بیفکند، تا آن مرد سهم خویش را از خامه‌های پژوهشگران و محقّقان بگیرد.

[مفاخرت و عداوت میان او و ابن شبل

میان او و «ابن الشّبل»، مفاخرت و دشمنی مشهور و آشکاری وجود داشته است. ابو الحسن علیّ بن احمد الدهان گفت: روزی برای او از اشعار ابن الشّبل خواندم:
5 و ما أسجد اللّه الملائک کلّهم لآدم الّا انّ فی نسله مثلی‌ا
6 و لو انّ ابلیسا دری خرّ ساجدا لآدم من قبل الملائک من أجلی
7 فیا ربّ ابراهیم لم اوت فضله و لا فضل موسی و النّبیّ علی الرّسل
8 فلم «33»
لی وحدی الف فرعون فی الوری ولی الف نمرود و الف أبی جهل
پس چون ابن ناقیا آن اشعار را شنید گفت: «در پیشگاه خدای گواهی می‌دهم
__________________________________________________
(32)- الجواهر المضیّه، ج 1، ص 283.
(33)- «فلم» در اصل «فلم»- فاء برای تفریع، و لم در اصل لما بوده است- و در این جا بضرورت شعری میم آن ساکن شده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 20
که خدای آدم را از بهشت بیرون نراند مگر به آن سبب که ابن الشّبل در پشت او بوده است» آنگاه گفت: نزد او برو، و برای او بخوان:
9 فکونک فی الظّهر من آدم بشؤمک أهبطه اذ عصی
10 و لو کان آدم ذا خبرة بانّک من نسله لاختصی
و به او گفته شد: «مگر تو نزد شیخ ابن الشّبل درس نخوانده‌ای؟» گفت: «بلی، و گرنه این کودنی را از کجا به دست می‌آورم!» آن سخن به گوش ابن الشبل رسید، پس گفت:
11 ما شئت إنّ الحلم رأیی و شأنی الخیر إن حاولت شرّا
12 فانت اقلّ ان تلقی بذمّ مجاهرة و أن تغتاب سرا
«34» و شاید این گونه رفتارش با آموزگاران و استادانش، خشم را ضدّ او بر انگیخت، و به آن خصلتهایی که پیشینیان یاد کردند موصوف شد.

[تاریخ وفات وی

وفات وی، شب یکشنبه چهارم ماه محرّم سال چهارصد و هشتاد و پنج (485 ه./ 1092 م) رخ داد، و در باب الشّام بغداد به خاک سپرده شد.
ابو الحسن علی بن محمّد بن احمد الدهان امام جماعت مسجد (معروف به) جامع المنصور گفت: «بر شیخ ابو القاسم بن ناقیا، پس از وفاتش وارد شدم تا او را غسل دهم، دست چپش را بسته یافتم، پس کوشیدم تا آن را گشودم، در آن نوشته‌ای بود که برخی از (کلمات) آن بر روی برخی دیگر نوشته شده بود، پس تأمّل کردم تا آن را خواندم، و دریافتم که در آن نوشته شده است:
13 نزلت بجار لا یخیّب ضیفه ارجّی نجاتی من عذاب جهنّم
14 و إنّی علی خوفی من اللّه واثق بإنعامه و اللّه أکرم منعم
«35»
__________________________________________________
(34)- الوافی بالوفیات، برگ 120.
(35)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 285، المنتظم، ج 9، ص 69، لسان المیزان، ج 3، ص 385، انباه الرّواة، ج 2، ص 133 و ص 157، البدایة و النّهایة، ج 12، ص 141، تاریخ ابن الاثیر، ج 10، ص 81، تاریخ الاسلام، ج 7، رک 138، ذیل تاریخ بغداد، برگ 98، الجواهر المضیّة، ج 1، ص 284، طبقات النّحاة و اللّغویّین، ص 350، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 21
و ابن ناقیا- رحمه اللّه- زیرک و زبردست، و نمکین کلام، و نیکو سراینده بود، و در شرح حال ابو علی بن سلیمان ادیب بغدادی آمده است: «او از نمکین سخنانی که مرا شنوانید این بود که گفت: از ابو القاسم بن ناقیا البغدادی درباره متنبّی، و ابن نباته، و سیّد رضی پرسیدم، گفت: داستان ایشان داستان مردی است که ساختمانهای برافراشته و کاخهای بلندی ساخت، و او متنبّی است، دیگری آمد، و اطراف آن، چادرها و خیمه‌هایی برافراشت و او، ابن نباته بود، سپس رضیّ آمد، و گاهی بر این و گاهی بر آن وارد می‌شد». «36»

[شعر او]

اشاره

امّا شعر ابن ناقیا، وی (از نظر شعر) چنان است که «قفطی» درباره‌اش گفته است: «او شاعری نیکو آورنده و دارای شعری لطیف، و ذوق و طبعی خلّاق می‌باشد.» «37» و چنان است که عماد اصفهانی گفته: «وی از شاعران حکومت «قائمیّه و مقتدریّه» «38» است، و شاعری نیکو آورنده، و فاضلی سودمند بوده، و نظم جالب، و نثر عالیش را فزونی نیست، او را کتاب مقامات ادبی معروفی میان اهل ادب است، و اسلوبش سالم می‌باشد». «39»
مورّخان روایت می‌کنند که وی را دیوان شعر بزرگی است، و لیکن این دیوان به دست ما نرسیده، و همه آنچه به ما رسیده، قطعه‌ها، و بیت‌هایی است که صورتی روشن از شاعری ابن ناقیا نمی‌نگارد؛ آن ابن ناقیایی که درباره او گفته شده شاعری
__________________________________________________
(36)- معجم الادباء، ج 13، ص 241- 242.
(37)- انباه الرّواة، ج 2، ص 156.
(38)- ظاهرا القائمیّه و المقتدریّه، منسوب به «القائم بامر اللّه، و المقتدر باللّه است» القائم بامر اللّه از خلفای عبّاسی است که در سال 467 وفات یافت، و فرزندش المقتدری بامراللّه جانشین او شد، و امّا المقتدر باللّه از خلفای عبّاسی است که در سال 295 هجری به حکومت رسید، بنابر این عصر وی با روزگار ابن ناقیا متجاوز از یک قرن فاصله دارد و از این رو بعید نیست المقتدریّه از «المقتدیّه» (منسوب به المقتدی) تحریف شده باشد. برای شرح حال نامبردگان رک: الکامل، ج 8، ص 3، و ج 9، ص 174، و ج 10، ص 39.- م.
(39)- خریدة القصر، ج 3 (نسخه خطی المجمع العلمی العراقی).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 22
نیکوآورنده و شعرش لطیف می‌باشد.
حقیقت هر چه باشد، ما اکنون این جا آنچه به آن دست یافته‌ایم بیان می‌داریم، شاید روزگار پرده از دیوان بزرگ او بردارد، تا محقّقان از آن بهره‌مند شوند.

[نمونه هایی از شعر ابن ناقیا]

و از جمله شعر او، اشعاری است که عماد اصفهانی یاد کرده و گفته است:
محمّد بن ناصر با اجازه روایت، از قول ابن ناقیا، و از اشعار خود او برای ما قراءت کرد:
[الف 15 أتری حال ذلک الحبّ بغضا و ذوی غصنه و قد کان غضّا!!
16 أتری کان ذلک الوصل زورا فانتهی بی إلی الصدود و افضی
17 قل لمن ضیّع الوداد و اغری بالتّجنّی و رام للعهد نقضا
18 قد جعلنا الوداد حتما علینا و رأینا الوفاء بالعهد فرضا
(و نیز) محمّد بن ناصر گفت: ابن ناقیا از شعر خود این اشعار را برای ما خواند:
[ب 19 ان کان کافور التّجا ... رب ذرّ فی مسک الذوائب
20 فاللّیل احسن ما یکو ... ن اذا تبرقع بالکواکب
و (... برای ما قرائت کرد) این اشعار را:
[ج 21 أما تری السّحب أبدت غلائل الأرض خضرا
22 قد أظهر اللّه فیها زهر الکواکب زهرا
23 مثل الیواقیت راقت زرقا و حمرا و صفرا
24 و کالخرائد أبدت فرعا و خدّا و ثغرا
... و این اشعار را:
[د] 25 فلا تغترز بالبشر من وجه حاسد ببرز ابتسام الثّغر غطّی لظی الحقد
26 فانّ مشوب السّمّ لا شکّ قاتل و ان هو اخفت طعمه لذة الشّهد
... و این اشعار را- در تعبیر از آتش با عبارت معمّا-:
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 23
[ه] 27 و آکله بغیر فم و جوف لها الحیوان قوت و النّبات
28 تصرّف السنا من غیر نطق سوی لغة تخالفها لغات
29 فما أکلت به تحیی و تطغی فان تشرب یعاجلها الممات
... و این اشعار را- در تعبیر از شب و روز با عبارت معمّا-:
[و] 30 ما أسود فی حضنه أبیض و أبیض فی حضنه أسود؟
31 ما افترقاقطّ و لا استجمعا کلاهما من ضدّه یولد
32 عمّره بالعدل میزانه رجحان ذامن نقص ذا یوجد
و این اشعار را- در تعبیر از سنگ و آهن و چخماق با عبارت معمّا-:
[ز] 33 و ما ذکر أنثاه من غیر جنسه و جنسا سوی جنسیهما یلد الذکر
34 ولیدهما بالقمط یحیی و عمره إذا لم یقمّط خطفة اللّمح بالبصر
و این اشعار را- درباره شمع-:
[ح 35 و هیف بالوصائف مخطفات یلاحظها الدجی من خلف ستر
36 یصوغ لها التبسّم من دموع علی ذهب النّحور عقود درّ
37 یریک خوافق العذرات منها عقیقا أثمرته غصون تبر
38 طوین ذوائبا للّیل سودا بنشر ذوائب للّیل حمر
و این اشعار را- درباره ماهی-:
[ط] 39 و مخصورة الجسم فی جوشن أهلّته سندس أخضر
40 طویلة عمر اذا خدّرت و إن ابرزت عمرها أقصر
41 بقدّ و لمّا تقم قامة و سعی بلا قدم تخطر
42 إذا جلیت بین خطّابها و أبصر عذرتها المبصر
43 و أغلت ملاحتها مهرها و مثل الملیحة قد یمهر
44 تقمّط کالطّفل منکوسة الی جاحم قعره (سعّر)
«40»
45 فامّا تضمّخ کافورة أو المسک عن جنبها یقطر __________________________________________________
(40)- کلمه میان دو کمان در مقدمه مصحّحان بر وجه فوق (بر وزن فعّل) نقل شده و لیکن وجه صحیح در سیاق کلام «مسعر» اسم مفعول اسعر باید باشد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 24
46 و إمّا تفضّض منها الإها ... ب و من فوقه ذهب اصفر
47 و إمّا صفائح مثل اللّجین عقیق علی جسمها احمر
48 فتلک من اللّه للشاکرین رزق یدوم لمن یشکر
«41» و از اشعار اوست:
49 أخلّای ما صاحبت فی العیش لذة و لا زال من قلبی حنین التّذکّر
50 و لا طاب لی طعم الرّقاد و لا اجتلت لحاظی مذفارقتم حسن منظر
51 و لا عبثت کفّی بکأس مدامة یطوف بها ساق و لا جسّ مزهر
«42» ابن ناقیا، ابو اسحاق ابراهیم بن علی بن یوسف شیرازی فیروزآبادی را (با این اشعار) مرثیه سرود:
52 أجری المدامع بالدم المهراق خطب أقام قیامة الآماق
53 ماللّیالی لا تؤلّف شملها بعد ابن بجدتها أبی اسحاق
54 إن قیل مات فلم یمت من ذکره حیّ علی مرّ اللیالی باق
«43» و از اشعار نیکوی اوست درباره شمع:
55 مساعدة لی ما تملّ و قد حلت باحوالها فی اللیل حالی اجمعا
56 سهادا و وجدا و اصطبارا و حرقة و لونا و سقما و انتصابا و أدمعا
«44» و درباره یکی از رئیسان که رگ زده بود، (این دو بیت را) سرود و برای او فرستاد:
57 جعل اللّه ذو المواهب عقبا ... ک من الفصد صحّة و سلامه
58 قل لیمناک کیف شئت استهلّی لا عدمت النّدی فأنت غمامه
«45»
__________________________________________________
(41)- خریدة القصر، ج 3 (نسخه خطّی المجمع العلمیّ العراقیّ).
(42)- انباه الرّواة، ج 2، ذیل تاریخ بغداد (برگ 98).
(43)- وفیات الاعیان، ج 1، ص 11، الوافی بالوفیات، ج 5 (برگ 54) نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه بغداد.
(44)- لسان المیزان، ج 3، ص 385.
(45)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 284.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 25
و از جمله اشعار اوست:
59 خلعت التّصابی و استراح عذولی و صار سبیل السّالکین سبیلی
60 فیا ربّ لهو قد شهدت و فتیة صحبتهم صرفا بکأس شمول
61 و قد یرد الحانات زقیّ مقدّما و یکرم دون الطّارقین رسولی
62 و خمّارة لاذت برحلی تکرّما فکان مبیتی عندها و مقیلی
63 أظلّ إذا فار الهجیر ببیتها و صحبی فی ظلّ هناک ظلیل
64 تدیر أباریق الشّمول و للدجی نجوم علی الآفاق غیر أفول
65 فیغنین عن ضوء المصابیح أکؤسا قنادیلها تذکی بغیر فتیل
66 و محسنة إمّا إذا شئت غرّدت فبین خفیف تارة و ثقیل
67 أری الذکر بعد المال یخلد باقیا و لم أر ذکرا صالحا لبخیل
«46» و در شرح حال علی بن فضال بن علی بن غالب بن جابر بن عبد الرّحمان آمده است که سلفی گفت: رئیس ابوالمظفّر ابیوردی گفت: ابو القاسم بن ناقیا درباره ابن فضّال المجاشعی المغربی برای من شعری خواند؛ [و درباره مناسبت سرودن آن گفت: در بغداد به دار العلم وارد شدم، او [ابن فضّال در روزی سرد علم نحو تدریس می‌کرد، من گفتم:
68 الیوم یوم قارس بارد کانّه نحو ابن فضّال
69 لا تقرأ النّحو و لا شعره فیعتری الفالج فی الحال
«47» و از اشعار اوست در حال بیماری:
70 نمضی کما مضت القبائل قبلنا لسنا باوّل من دعاه الداعی
71 تبقی النجوم دوائرا أفلاکها و الارض فیها کلّ یوم ناع
72 و زخارف الدنیا یجوز خداعها أبدا علی الابصار و الاسماع
«48»
__________________________________________________
(46)- انباه الرّواة، ج 2، ص 156- 157.
(47)- معجم الادباء، ج 14، ص 98.
(48)- الوافی بالوفیات، (برگ 120)، الجواهر المضیة، ج 1، ص 284.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 26
ابن الفوطی در شرح حال امیر ابو الحارث مهارش بن علی بن المجلّی العقیلی گفته است: وی را ابو القاسم بن ناقیا با قصیده درخشانی مدح گفت، و از جمله ابیات آن است:
73 أسفر الحقّ عن ضلال بهیم و قضی السّیف دین کلّ غریم
و از جمله آن اشعار است:
74 أصبح الدهر منک فی حلل السّع د، و عهد الایّام غیر ذمیم
75 فخر الملک بالأمیر فما یع رب الّا عن رأیه المستقیم
76 و أنارت برأیه دولة القا ثم بعد الظنون و التّرجیم
77 أنت جلّیتهنّ یابن المجلّی کربا آذنت بأمر جسیم
«49» و آخرین شعری که ابن ناقیا سروده است:
78 نزلت بجار لا یخیّب ضیفه ارجّی نجاتی من عذاب جهنّم
«50»
79 و انّی علی خوف من اللّه واثق بإنعامه و اللّه أکرم منعم
«51»
3

امّا کتابهای ابن ناقیا:

امّا کتابهای ابن ناقیا:
مورّخان خاطرنشان کرده‌اند که او را دیوان شعر بزرگی است و لیکن آن دیوان به دست ما نرسیده است، و پس از کنجکاوی طولانی توانستیم قطعه‌ها و ابیاتی که از
__________________________________________________
(49)- تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، جزء چهارم، بخش سوم، (الجزء الرّابع- القسم الثالث) ص 422- 423.
(50)- دو بیت فوق در ص 20 ترجمه (مطابق صفحه 13 متن مقدّمه) نقل شده است.- م.
(51)- انباه الرّواة، ج 2، ص 157، وفیات الاعیان، ج 2، ص 285، المنتظم، ج 9، ص 69، لسان المیزان، ج 3، ص 385، البدایة و النّهایة، ج 12، ص 141، تاریخ ابن الاثیر، ج 10، ص 81، الوافی بالوفیات، (برگ 120) الجواهر المضیّة، ج 1، ص 284، طبقات النّحاة و اللّغویّین، تألیف ابن قاضی شهبه، ص 350، بغیة الوعاة، ج 1، ص 67.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 27
پیش گذشت، گرد آوریم، وی کتابهای بسیاری در ادب به خطّ خویش نگاشته است «52»، امّا کتابهای وی؛ کتابهایی که منابع تحقیق از آن یاد کرده‌اند عبارت است از:
1- «کتاب ملح الممالحة» نمونه‌ای از آن کتاب را یاقوت (حمویّ) در شرح حال احمد بن یوسف بن صبیح (متوفّای 213- ه. یا 214 ه.) یاد کرده؛ می‌گوید:
«ابو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن ناقیای کاتب در کتاب ملح الممالحة آورده و گفته است:
چون عبد اللّه بن طاهر از بغداد بسوی خراسان بیرون شد، به پسرش محمّد گفت: اگر در مدینة السّلام [خواستی با کسی معاشرت کنی پس بر تو باد به احمد بن یوسف کاتب؛ که وی را صفت مردانگی است، پس محمّد هنگامی که از تودیع پدرش برگشت، به چیزی جز شتاب بسوی خانه احمد بن یوسف توجّهی نداشت. (پس از ورود) احمد بن یوسف موضوع را دریافت، پس گفت: ای کنیز برای ما ناهار بیاور، کنیز غذایی، و چند گرده نان مرغوب حاضر ساخت، و انواع ساده‌ای از غذا و مقداری شیرینی پیش آورد، و در پی آن، انواعی نوشیدنی در شیشه زیبا و ظرفهایی نیکو آورد و گفت: «امیر از هر کدام می‌خواهد تناول کند» سپس به او گفت: «چه خوب است اگر رأی امیر بر آن قرار گیرد که بنده‌اش را عزّت نهد، و فردا نزد او آید.»،
محمّد برخاست و از وصف پدرش درباره احمد بن یوسف در شگفت شد، و خواست (وضع) او را بر ملا سازد، پس هیچ سردار بزرگ و شخص مشهوری را از نظر دور نداشت مگر آن که ایشان را آگاه ساخت که وی از سوی احمد بن یوسف دعوت شده، و از ایشان خواست با او بیایند؛ چون فردا شد، آهنگ خانه احمد بن یوسف کردند، در حالی که وی خویشتن را آماده و مردانگیش را آشکار ساخته بود، پس به اندازه‌ای فرشها و پرده‌ها، و غلامان و کنیزان، مشاهده کرد که وی را متحیّر ساخت؛ وی سیصد سفره غذا گسترده، و سیصد کنیز دور تا دور آن سفره‌ها را گرفته
__________________________________________________
(52)- انباه الرّواة، ج 2، ص 156.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 28
بودند و بر هر سفره سیصد نوع از انواع کاسه‌های طلا و نقره، و آبگوشت خوریهای چینی، چیده شده بود. وقتی سفره‌ها بر چیده شد، ابن طاهر گفت: «آیا آنها که بر در خانه‌اند غذا خوردند؟» پس نگاه کردند و دریافتند که همه آنها که بر در خانه بوده‌اند، برایشان سفره‌ها گسترده شده بوده، و همه غذا خورده‌اند. محمد بن عبد الله گفت: «ای ابو الحسن، میان دو روز تو، فرق بسیار است!» گفت: «ای امیر، آن روزی خودم بود، و این مردانگی من است». «53»
2- «شرح کتاب الفصیح ثعلب» ابن ناقیا در آغاز آن گفته است: «این کتابی است که در شرح کتاب الفصیح و توضیح آن املا «54» نمودم، و بتحقیق مردم درباره آن کتاب سخن بسیار گفته‌اند، برخی آن را به «ابن الاعرابی» نسبت داده‌اند، و برخی آن را به خطّ خرّاز دیده‌اند که آن را از وی روایت می‌کند. (ابن ناقیا) در ادامه سخن گفته است: «چون یعقوب بن السّکّیت، کتاب الاصلاح «55» را نگاشت، ابو العبّاس ثعلب آن را بعاریت گرفت، و در آن دقّت کرد» و چون کتاب الفصیح را منتشر ساخت یعقوب ابن السّکیت گفت: «کتاب مرا برید، خدای بینی او را ببرد.» «56»
3- مختصر الاغانی: وی کتاب الاغانی تألیف ابو الفرج اصفهانی را در یک جلد خلاصه کرده است. «57»
4- دیوان رسائل «58» (مجموعه نامه‌ها).
__________________________________________________
(53)- معجم الادباء، ج 5، ص 165- 166.
(54)- املاء: تقریر مطلب است تا دیگری بنویسد (المعجم الوسیط).- م.
(55)- مقصود از آن، کتاب اصلاح المنطق است. رک: کشف الظّنون، ج 1، ص 108.- م.
(56)- کشف الظنون، ج 2، ص 1273.
(57)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 284، طبقات ابن قاضی شهبة، ص 349، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67، کتاب الاغانی، ج 1، ص 35، کشف الظنون، ج 1، ص 129، و مقاله دکتر مصطفی جواد در مجلّة الاستاذ، جلد دهم، (سال 1381 ه/ 1962 م) ص 25.
(58)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 284، بغیة الوعاة، ج 2، ص 67.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 29
5- اغانی المحدثین «59»: عمری آن را المحدث فی الاغانی نام برده است، و می‌گوید: و از ایشان است اسرائیل العوّاد که ابن ناقیا در بیش از یک مورد از کتابش موسوم به المحدث فی الاغانی، از وی یاد کرده است «60».
6- ملح الکتّاب «61»: قرشی آن را ملح الکتابة فی الرّسائل «62» نام برده، و شاید آن کتاب همان دیوان رسائل او باشد.
7- مقامات ادبیّة: ابن ناقیا را کتاب مقامات هشتگانه‌ای است که آن را- بنا بر عادت شاعران در سرودن شعر و بنا بر شیوه حکیمان در نگارش حکمت بر زبان حیوانات- با نام مستعار مشخّص نموده است. آن کتاب ضمن مجموعه‌ای در چاپخانه «احمد کامل سلطان با یزید» سال 1331 ه در استانبول چاپ شده است «63»، و در آن مجموعه (علاوه بر مقامات ابن ناقیا، مقامات دیگر و کتاب دیگری به این شرح) است:
[الف:] مقامات الحنفیّ، تألیفات ابی العلاء احمد بن ابی بکر بن احمد بن احمد الرازی که از زبان ابو عمرو التنوخی و الفارس بن بسام المصری بیان شده است.
آن کتاب به (شخصی به نام) ابو حامد محمّد بن محمّد ابن القاسم الشهرزوری (با القاب) الاجلّ الاوحد الاکمل الافضل الامجد محیی الدین عزّ الاسلام اقضی القضاة رئیس الحکام تقدیم شده است، آن مقامات از صفحه آغاز مجموعه تا صفحه 115
__________________________________________________
(59)- الوافی بالوفیات، برگ 120.
(60)- مسالک الابصار فی مسالک الامصار، (نسخه کتابخانه ملّی پاریس) نقل از مقاله دکتر مصطفی جواد که در مجلّه المجمع العلمیّ العراقی، جلد ششم، ص 122 چاپ شده است.
(61)- الوافی بالوفیات، برگ 120.
(62)- الجواهر المضیّة، ج 1، ص 284.
(63)- دکتر مصطفی جواد در مجلّه المجمع العلمیّ العراقی، ج 6، ص 122 یادآور شده که برخی مستشرقان آن مقامات را در اروپا به چاپ رسانیده‌اند.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 30
آن را دربردارد.
[ب:] مقامة شرف الدین ابی الثناء محمود بن عمر الانطاکی از صفحه 116 تا صفحه 122.
[ج:] المقامة المولویّة الصاحبیّة الصفویّة از صفحه 153 تا صفحه 198.
[د:] المقامة الدجیلیّة تألیف عثمان افندی العمری الموصلی از صفحه 199 تا صفحه 285.
[ه:] مقامة شهاب الدین احمد بن ابی البرکات السویدی، از ص 286 تا صفحه 310.
[و:] المقامة الزرعیة تألیف سید نصر اللّه الحسینی از ص 311 تا صفحه 327.
[ز:] مقامة السیّد حسن بن السید محمّد امین الحسینی الحائری از صفحه 327 تا صفحه 334.
[ح:] کتابی در بیان نامهای گرگ تألیف علامه الحسن بن محمّد الصغانی از صفحه 335 تا صفحه 338.
[ط:] المقامة الدرّیّة تألیف السیّد عمر بن ابراهیم بن الحسین الرّسعنی «64» از صفحه 339 تا صفحه 347.
امّا مقامات ابن ناقیا: مقامات وی از صفحه 123 شروع می‌شود و تا صفحه 152 ادامه می‌یابد. آغاز آن چنین است: «قال الاستاذ الفاضل ابو القاسم عبد الله بن محمّد بن ناقیا بن داود: هذه حکایات أحسنّا العبارة فیها، و هذّبنا ألفاظها و معانیها، و جلوناها فی حلیّ البلاغة علی سامعها و راویها، و قد سلک بعض المتقدّمین هذا المذهب فی مثلها، ریاضة للخاطر، و تحدّیا للقریحة، غیر ناثل جفیرها للمرمی، و لا رائدا لسوامها عند أحد مرعی؛ و إنّما و سمتها باسم مستعار علی عادة الشّعراء
__________________________________________________
(64)- منسوب به «راس العین» که شهری است میان حرّان و نصیبین یا شهری است در دیار بکر.
لغت‌نامه دهخدا، حرف «ر».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 31
فی تشبیب القاصد، و الحکماء فی وضع الحکمة علی ألسنة البهائم و لیس ذلک بمحظور، و إنّما هو تصرّف فی العبارة، و راحة من تعب الجدّ الی ملح البلاغة؛ و قد قال بعضهم: جدّ الادب و هزله معا جدّ. و کان ابن عبّاس- رحمه اللّه- اذا أکثر من الجدّ قال: «حمّضوا» یرید الاخذ فی طرف الأحادیث کما تتمرّأ الإبل بالحمض إذا بشمت الکلأ. و قد ورد من امثال العرب ما یستحیل فی الحقیقة علی ما استعمل له، و لا یسمّی ذلک کذبا، و قالوا علی لسان (ولد العتب یخاطب اباه): «65» ...
80 قد هدموا بیتک لا أبالکا و زعموا أنّک لا اخالکا
«66» و أنا أمشی الدأ لاحوالکا انشد ذلک محمّد بن یزید فی کتاب الکامل و هو من نفیس الکتب یرویه اصحاب الحدیث.
و نحن فلم نبلغ فیما أوردناه فی هذه المقامات الی هذا الحدّ، و ان کنّا قد مزجنا فیه اللّعب بالجدّ، و نعوذ باللّه ممّا أسخطه من خطل القول، و نرغب الیه فی تغمّدنا بالتّجاوز و العفو، انّه ولیّ الرّغبة الیه، إن شاء اللّه» «67».
و پس از این مقدّمه، المقامة النّاشئة می‌آید، و آن:
__________________________________________________
(65)- در نقل این مثل، یا از طرف خود «ابن ناقیا» در مقامات، و یا در نقل آن در این جا از طرف مصحّحان، باید اشتباهی رخ داده باشد؛ زیرا چنان که از عبارت الکامل، ج 2، ص 548: «هذا یقوله الضّبّ للجسل» (: این کلامی است که سوسمار به بچه‌اش می‌گوید)، و از نصّ عبارت لسان العرب، حرف اللام:
«کضبّ یخاطب ابنه (مانند سوسماری که به فرزندش خطاب می‌کند)» مستفاد می‌شود که این گفتار بر زبان سوسمار خطاب به بچه‌اش و نه بر زبان بچه سوسمار خطاب به سوسمار وضع شده است لازم به یادآوری است علاوه بر اشتباه در نقل اصل مثل بجای «الضبّ» العتب ضبط شده است.- م.
(66)- در لسان العرب ریشه «دأل» أهدموا بجای «قد هدموا» ضبط شده است.- م.
(67)- مقامات ابن ناقیا، ص 123- 124.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 32
«مقامه دوم از صفحه 124 تا صفحه 128 است و مقامه سوم از صفحه 128 تا صفحه 132 و مقامه چهارم از صفحه 132 تا صفحه 136 و مقامه پنجم از صفحه 136 تا صفحه 138 و مقامه ششم از صفحه 139 تا صفحه 143 و مقامه هشتم از صفحه 144 تا صفحه 147 و مقامه نهم از صفحه 148 تا صفحه 153» و مشاهده می‌شود، مقامه اول و مقامه هفتم از نسخه چاپی افتاده است.
و هر یک از «مقامه» های ابن ناقیا، با تفسیر برخی از کلمه‌های غریبی که در آن وارد شده پایان می‌پذیرد؛ به اضافه شرح برخی از کلمه‌های «غریب» «68» که ناشر در پاورقی افزوده است. و مثل چنین تفسیری را در آخر هر مقامه، در سایر «مقامات» که با «مقامات» ابن ناقیا چاپ شده نمی‌بینیم. و چنین بر می‌آید که او خود- همانند روشی که در کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن دارد- تفسیر کلمه‌های غریب را در آخر هر مقامه افزوده است.
و برای این که تصویری واضح از اسلوب ابن ناقیا در نگارش «مقامات» به دست دهیم، المقامة الناشئة را نقل می‌کنیم، و آن مقامه چنین است: «69» «حدّثنی بعض الفتّاک، قال: «خرجت فی السّلاح الشاک؛ و قد نشر الظّلام سربه، و قضی النّهار نحبه، و الخلّة داعیة الی السّلّة، و اندمقت فی بعض الطرق متعرّضا ابناء اللّمق، حتّی اذا حدی الدجی قلاصه، و استلم الجوّ دلاصه، توجّست یمینا، فتواریت منه کمینا، و اذا شخص قد ظهر لم ینتظم مثله سلک النّظر و لا وقع لی
__________________________________________________
(68)- کلمه غریب، عبارت از کلمه‌ای است که معنای آن مشکل باشد. رک: لسان العرب ریشه «غرب».- م.
(69)- ترجمه این مقامه و توضیحات آن، در بخش ملحقات آمده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 33
أنّه من البشر مشتملا ضافی الوبر، یتطایر من فمه شواظ الشرر؛ تارة یثب باجمعه کالشّیطان، و تارة یعسل بأربعه کالسّرحان متطرّفا کفّین من الحدید، وقعهما تحلّة القسم علی الصعید، فخنست له حتّی اصحر، و تتبّعته علی الاثر و إذا به قد اقتحم منازل أهل البلی، و سکّان أهل الثّری، و لا یرقب فیه ذمّة و لا یرحم لهم رمّة، فجعل یطأ الأجداث، و یخترقها و یستافها و (ینتشفها) «70» حتّی وقع علی ضالّته، و ادرک دفین لیلته، فرأیت منه العجب العجاب فی سفی تلک الاحجار و التّراب، حتی وصل الی البائس فی ذلک القعر الدامس، فجبذه من ضریحه، و نبذه علی صفیحه فسلب أکفانه، و حطم إرانه، ثمّ عاد ... و تناول حجرا ... و هال علیه ذلک التّراب و الأحجار، و ولّی حتّی دخل الجدار فاذا بحرکة العسس و الطّوّاف، فعدل الی مئذنة فأناف، ثمّ رفع عقیرته، فذکّر و خوّف، و وعظ و استعطف، و وصف الدنیا و زوالها، و القیامة و أهوالها، و النّار و عذابها و الجنّة و أکوابها، فسمعت بکاء القوم، و کأنّی أری ذلک فی النّوم، و قد هزّنی فعاله، و هالنی احتماله. کان ذلک و أنا معه لاعلم مستقرّه و مستودعه؛ فلمّا انحدر من قلّة المسجد فصحت «71» الیه، و هو ینشد:
81 ما ینقص الکامل من کماله ما جرّ من نفع الی عیاله
ثمّ اتبعه متمثّلا بقول الاول:
82 ذلک خیر من التأبّط فی شقّ الشّمال الحقین و القمعا
فانخرطت معه فی سلک الطّریق، و قارنته کالرّفیق، و قلت: «یا عبد اللّه، لقد رأیت منک العجب العجاب، و انت بهذا الادب»، فقال: «لم یخف علیّ فضولک
__________________________________________________
(70)- ظاهرا به قرینه سیاق کلام، وجه صحیح «ینتشقها» از اصل «نشق الرّائحة» (بویی را استشمام کرد) است. و در ترجمه متن این مقامه در بخش ملحقات همین وجه منظور شد.
- م.
(71)- دخول «فاء» بر جواب «لمّا» تنها بنا بر رأی ابن مالک جایز است، رک: مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ص 220.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 34
منذ اللّیلة، فما علیک من ذی العیلة کلّ امری فی شأنه ساع، فاستر یستر اللّه علیک، و لا تنکرنّ ما رأیت، فإنّها الغنیمة الباردة، و سیّان من عرض مستقفیا، او خرج مختفیا، و قد قال صاحب الشّریعة: «أطلبوا الرّزق فی خبایا الأرض» فقلت: «ویحک! یعنی فی استخراج النّبات لا فی نبش الاموال.»، فقال:
«لست بالتأویل أولی منّی أنا الیشکریّ ذو سمعت به.» ثمّ انفصل، و هو یقول:
83 أنا ابن عمّ اللّیل و ابن خاله إذا دجا دخلت فی سرباله
84 ماذا یرینی اللّیل من اهواله لست کمن یجزع من خیاله
تفسیر الالفاظ من هذه المقامة:
«اللمق» محاجّ الطّریق، و هو من المقلوب، یقال: «لمقه» و «لقمه».
«تحلّة القسم»: من کلامهم الجاری مجری المثل، اذا أرادوا سرعة الشّی‌ء، و خفّة لبثه، شبّهوه بتحلیل القسم. و قال الشاعر: و هو عبدة بن الطبیب- و ذکر ثورا:
85 یخفی «72»
التّراب بأظلاف ثمانیة کانّما وقعها بالأرض تحلیل
یقول: «هو سریع خفیف بقوائمه لا یثبت علی الأرض الّا کتحلیل القسم. و قال ابن أحمر، و ذکر الرّیح:
86 إذا عصبت رسما فلیس بدائم به وتد الّا تحلّة مقسم
و قال ذو الرّمّة:
87 طوی طیّة فوق الکری جفن عینه علی رهبات من جنان المحاذر
88 قلیلا کتحلیل الألی ثمّ قلّصت به شیمة روعاء تقلیص طائر __________________________________________________
(72)- یخفی مطابق با روایت امالی المرتضی، ج 2، ص 51 است چنان که با همین ضبط و به معنای «یظهر» در بخش ملحقات ترجمه شد. روایت الجمان، ص 27 «تخفی» است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 35
الألی جمع ألوة، و هی الیمین.
ألاران: التّابوت ألمختفی: النبّاش، من قولهم، خفی بمعنی أظهر، و قرأ بعضهم: «إنّ السّاعة اتیة أکاد أخفیها»- بفتح الهمزة- ای أظهرها، فسمّی بذلک لانّه یخرج الاکفان من القبر و یظهرها، قال امرؤ القیس، یذکر الفرس:
89 خفا هنّ من أنفاقهنّ کانّما خفا هنّ ودق من سحاب مرکّب
«73» ای اظهرهنّ.
ذو: بمعنی الذی فی قوله: «ذو سمعت» قال الشاعر:
90 فإنّ الماء ماء أبی و جدّی و بئری ذو حفرت و ذو طویت
این است نمونه‌ای از مقامات «ابن ناقیا»، و شرح کلمه‌های غریب آن، و آن نمونه، تصوّری روشن از روش ادبی و توانایی لغوی او به ما می‌دهد؛ روش ادبی و توانایی لغویی که به آن مشهور بوده، و در نتیجه درباره‌اش گفته شده: «وی ادیب شاعر و لغوی کاتب است. «74»»
8- الجمان فی تشبیهات القرآن: و بزودی درباره آن بتفصیل سخن خواهیم گفت.
اینهاست کتابهایی (از تألیفات ابن ناقیا) که در میان کتابهای ادب و تاریخ، بر آن آگاه شدیم، و ظاهرا آنها برخی از تألیفات ابن ناقیاست؛ زیرا وی چنان که گفته‌اند: «در هر فنّی تصنیفاتی دارد، و او را کتاب (مقامات ادبیی) است، و درباره ادب شناختی نیک داشت، و شخصی آراسته و زیرک، و از مردان نیک بود» «75».
و معقول نیست آنچه ما یاد کردیم، همه کتابهایی باشد که ابن ناقیا در سراسر
__________________________________________________
(73)- در دیوان امرئ القیس، ص 69 «من عشیّ مجلّب» بجای «من سحاب مرکب» ضبط شده است.- م.
(74)- وفیات الاعیان، ج 2، ص 284، انباه الرّواة، ج 2، ص 133.
(75)- الجواهر المضیّة، ج 1، ص 283.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 36
زندگیش نگاشته است، در حالی که وی را کوشش بسیار و علم فراوان بوده است.
4

[تاثیر قرآن کریم در بلاغت عربی و تدوین کتاب‌هایی در مجازات قرآن و حدیث

اشاره

قرآن کریم در پیدایش بلاغت و تکامل آن اثر بسزائی گذاشت و انگیزه‌ای مهمّ برای توجّه به نگارش اصول و قواعد بلاغت بود. و از قدیمترین کتابهایی که به بررسی اسلوب قرآن پرداخت، کتاب مجاز القرآن نگاشته ابو عبیده معمر بن مثنی «76» (208 ه) است، وی آن کتاب را بمنظور بررسی یک مسأله بلاغی مربوط به تشبیه- و این که آیا مشبّه به در شعر امرؤ القیس:
91 أیقتلنی و المشرفیّ مضاجعی و مسنونة زرق کانیاب اغوال
امری معلوم یا مجهول است- نگاشته است.
این کتاب، کتابی درباره علم بلاغت به معنای واضح آن نیست، زیرا معنای بلاغت و اصطلاحات آن، در آن روزگار معیّن نبوده است. و آن کتاب را ابو عبیده نگاشت تا لفظهای غریبی که در قرآن کریم وجود دارد، تفسیر کند، و صورتهایی از نظم قرآن که مانند آن در کلام عرب یافت می‌شود، بیان دارد. و معنای مجاز نزد ابو عبیده آن چنان نبوده که دانشمندان بلاغت در روزگارهای بعد دریافتند؛ بلکه مجاز آن است که معنای آیه را به آن بیان می‌دارد.
پیشینیان به این معنی اشاره کرده‌اند؛ هر چند برخی از متأخّران جز آن را پنداشته‌اند. تقی الدین بن تیمیّه (738 ه) گوید: «نخستین کسی که به عنوان مطرح کننده اصطلاح مجاز شناخته شده، ابو عبیده معمر بن المثنّی در کتابش مجاز القرآن است، و لیکن وی از مجاز آنچه مقابل حقیقت است، اراده نکرده، بلکه قصد وی از مجاز آیه، چیزی است، که به آن معنای آیه بیان می‌شود» «77».
__________________________________________________
(76)- وی از پیشوایان ادب و لغت و تولّد و وفاتش در بصره بوده است. الاعلام، ج 8، ص 191.
- م.
(77)- کتاب الایمان، ص 35.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 37
با وجود آن، در کتاب ابو عبیده، بسیاری از مسائل بلاغت مانند تشبیه و استعاره، و کنایه، و تقدیم و تأخیر، و ایجاز، و التفات، و معنای استفهام، و نقل آن به معنای تقریر و تثبیت، و ظهور خبر در مظهر استفهام وجود دارد.
روش مؤلف (ابن ناقیا) در بررسی این مسائل، روش لغویانی (دانشمندان علم لغت) است که تحت تأثیر دانشمندان علم کلام، و استعمال بسیار قیاسهای عقلی ایشان قرار نگرفته‌اند، پس وی از آیه، سخن به میان می‌آورد، و آن را تفسیر می‌کند، و برای تفسیر آن از لغات غریبی که به یاد دارد کمک می‌جوید، و از آنها برای درستی فهم و بینش خود درباره سبکهای بلیغان عرب، شاهدها برمی‌گزیند.
ابو عبیده کتابش مجاز القرآن را طبق ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن مرتّب ساخته است، وی در آن روش همانند مفسّرانی است که در تفسیر خود همین شیوه را پیش گرفته‌اند.
در (بخش) سوره بقره می‌گوید: (الم) الف، و لام، و میم ساکن است، چون از (حروف هجا) است، و بر حروف هجا إعراب وارد نمی‌شود، ابو النجم العجلی گفته است:
92 أقبلت من عند زیاد کالخرف اجرّ رجلیّ بخطّ مختلف
کانّما تکتّبان لام الف «78» شاعر کلمه «لام» و «الف» را ساکن آورده، زیرا از حروف الفباست، و معنای «الم» افتتاح آغاز سخن و علامت آن سوره است، و معنای «ذلک الکتاب (: آن کتاب)» هذا القرآن (: این قرآن) است؛ و عرب گاهی حاضر را مخاطب قرار می‌دهد، و آن را به اسلوب خطاب به غائب ظاهر می‌سازد. «79»»
__________________________________________________
(78)- مصراع اخیر در تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 34 چنین نقل شده: «تکتّبان فی الطریق لام الف».- م.
(79)- مجاز القرآن، ج 1، ص 28.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 38
ابو عبیده در کتاب خود، بر این روش پیش می‌رود، و در تفسیری که از آیات قرآن دارد، عبارتهایی مانند: «مجازه کذا (: مجاز آن چنین است)» و «تفسیره کذا» و «معناه کذا» و «غریبه» و «تقدیره» و «تأویله»، به کار می‌برد.
شاعر عصر عبّاسی، ابو الحسن محمّد بن ابی الحسین، معروف به «الشریف الرّضی» (406 ه) دو کتاب نگاشته، و در آنها مجازهایی که در قرآن و احادیث پیامبر محمّد (ص) وجود دارد، بیان داشته است. آن دو کتاب المجازات النبویّه و تلخیص البیان فی مجازات القرآن است.
شریف رضی در کتاب اخیرش، همان روشی را که از ابو عبیده دیدیم، پیش می‌گیرد؛ پس وی قرآن را سوره سوره، می‌گیرد، آنگاه از معانی مجازی و نکته‌های بلاغی جالبی که در آیات وجود دارد، سخن به میان می‌آورد.
می‌گوید: «از آیات سوره‌ای که در آن سخن از بقره به میان آمده (سورة البقرة) قول خدای- سبحانه- است: خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ «80»، این تعبیر (ختم) استعاره است، زیرا مهر نهادن بر دلها به معنای حقیقی ممکن نیست، و همانا معنی این است که خدای- تعالی- بر دلهایشان نشانی می‌نهد که فرشتگان به سبب آن، کافر و مؤمن، و مصرّ بر گناه و تارک گناه را از یکدیگر باز می‌شناسند؛ پس گناهکار را به سبب گناهش نکوهش، و فرمانبردار را به سبب فرمانبرداری ستایش می‌کنند، و از این‌رو خدای- تعالی- در وصف مؤمنان گفت: أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ «81».
و از آن قبیل (نوع استعاره) است در این سوره، گفتار خدای- تعالی-: صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ «82» و بوضوح دانسته‌ایم که در حقیقت، کری و لالی و کوریی
__________________________________________________
(80)- سورة البقرة (2) آیه 7.
(81)- سورة المجادله (58) آیه 22.
(82)- سورة البقره (2) آیه 18.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 39
وجود ندارد، چون ایشان (کافران) این ابزار (حسّ) را در راهنمایی و راهیابی به کار نگرفته‌اند، همانند کسانی‌اند که فاقد آن حواسّند، و آن حسّهایشان آفت‌زده شده است، و چنان است، قول خدای- تعالی- وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ «83» زیرا طبع از طابع، و ختم از خاتم است؛ و هر دو به یک معنی است، و همانا خدای آن کار روا داشت تا کیفری بر کفرشان باشد «84».

[الجمان فی تشبیهات القرآن نخستین کتاب درباره تشبیهات قرآن کریم

ابن ناقیای بغدادی (متوفّای 485 ه) کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن را نگاشت، و آن نخستین کتابی است که تشبیهات کتاب عزیز خدای (قرآن) را مورد بررسی قرار می‌دهد، و همه کتابهایی که شرح حال ابن ناقیا را بیان داشته‌اند، از آن یاد کرده‌اند. زرکشی درباره آن گفته است: «و در آن باره (تشبیهات قرآن) ابو القاسم بن البندار کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن را نگاشته است «85»» و جلال الدین سیوطی گفته است: «ابو القاسم بن البندار کتابی به تشبیهات قرآن اختصاص داده، و آن را الجمان نامیده است» «86».
و مؤلّف خود درباره آن گفته است: «این است آنچه، توانایی و وسع، در تألیف این کتاب، به آن آنجامید، با وجودی که نیروی حافظه و فکر پراکنده، و خاطر خسته شده، و مجالی برای تفکّر درباره چگونگی برخورد با پیشامدهای روزگار و رویارویی با مشکلات دوران نیست، هر چند در افشای سر آن تألیف، و برداشتن پرده از آن و چیدن میوه‌اش- با وجود کثرت کتابهایی که پیشینیان درباره علوم قرآن نگاشته‌اند- بر ما پیشی گرفته نشده است، و کتابی به آن اختصاص داده نشده، و بابی از سخن برای آن نگشوده‌اند. و امیدواری ما به خدای- عزّ و جلّ- متوجّه رستگاری نزد او، و تقرّب بسوی اوست، و درود ما بر سرور ما محمّد و آل او باد، و او
__________________________________________________
(83)- سورة التوبه (9) آیه 93.
(84)- تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ص 3- 4.
(85)- البرهان، ج 3، ص 414.
(86)- الاتقان، ج 2، ص 42.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 40
با احسان و کرم و مهربانی و رأفتش، امیدواری بسوی ذاتش را دوستدار است، و خدای ما را کافی است، و نیکو صاحب اختیاری است.
ابن ناقیا در این کتاب همان روشی را که از ابو عبیده، و شریف رضی یافتیم، پیش گرفته است، پس وی تشبیه را (در قرآن) بر حسب ترتیب سوره‌ها، و آیه‌ها مورد بررسی قرار می‌دهد، و نزد هر آیه‌ای که در آن این فنّ بلاغی وجود دارد، تأمّل می‌کند، و به شرح و توضیح تشبیه آیه، و مقایسه آن با تشبیهات دیگر می‌پردازد، و برای آن از اشعار عرب شاهد می‌آورد.
در آغاز کتابش می‌گوید: «سپاس مر خدای را که بر بنده‌اش کتاب (قرآن) را فرو فرستاد، و آن را هیچ کجی ننهاد، و آن کتابی مستقیم است. و درود خدا بر سرور ما محمّد و ال او باد و سلامش باد سلامی. تشبیهات نوعی مستحسن از انواع بلاغت است، و بتحقیق در کتاب خدای- تعالی- تشبیه‌هایی وارد شده که ما آنها را در این کتاب بیان می‌داریم، و معانی آنها را روشن می‌گردانیم، و به مقام رفعت آن توجّه می‌دهیم».
وی در این مقدّمه از چگونگی تشبیه سخن به میان آورده، و بیان داشته که تشبیه چیزی به چیزی، گاهی در صورت و شکل، و گاهی در حرکت و کار، و زمانی در رنگ و فام، و وقتی در اصل و ذات است. وی بیان داشته که تشبیه را ابزارهایی (ادواتی) است و از جمله آنها است: کاف، و کأنّ، و مثل، و شبیه و مانند آن. (و بیان داشته) چه بسا با به کار بردن مصدر، از این ادوات بی‌نیازی حاصل می‌شود؛ مانند: خرج خروج القدح (: همانند تیر بیرون شد) و «طلع طلوع الفجر (: همانند خورشید برآمد)»، و «مرق مروق السّهم (: همانند پیکان بشکافت)»، وی بیان داشته که مانند این تشبیه در تنزیل (قرآن) بسیار نیست، و همانا عموم تشبیهات قرآن همراه با ادوات است.
و پس از آن که از این مقدّمه کوتاه فراغت یافته، به سخن از تشبیهات قرآن
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 41
پرداخته، و نخستین سوره‌ای که از آن سخن گفته، سورة البقره است، درباره گفتار خدای- تعالی-: ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً «87» می‌گوید:
« (قست) به معنای غلظت و یبست و عبست (: خشک شد، خشن و عبوس شد) است پس گویی قساوت دلها تهی شدن از نرمش و مهربانی و ترس و رقّت است، و مقصود خدا از (بعد ذلک) پس از زنده ساختن مرده برای شما [بنی اسرائیل با عضوی از اعضای آن گاو است؛ یعنی این معجزه، معجزه بزرگی است که هر کس آن را مشاهده کرد، و در نتیجه با مشاهده آن، چنان نمونه‌ای از قدرت خدا را دید که هر شکّی را می‌زداید، (- بر آن کس) واجب می‌آمد که دلش نرم شود، و به خضوع افتد.»
وی در سخن از تشبیهات قرآن کریم به همین شیوه پیش می‌رود، و از شعر و نثر کلام عرب، و مخصوصا از اشعار شاعران جاهلی شواهدی بیان می‌دارد، ولی به شعر آنها بسنده نمی‌کند، بلکه به اشعار شاعران عصر اسلامی، و عصر عبّاسی مانند ابو نواس، و ابن المعتزّ، و جز آنها، از کسانی که پرچم نوآوری را در دوره عبّاسی برافراشتند، استشهاد می‌کند.
و از مثالها و شاهدهای فراوان و معلومات بسیاری که ابن ناقیا در این کتاب افشانده، بر می‌آید که وی بهره فراوانی از تحصیلات داشته، و در تحقیق و نگارش ورزیده، و در علم لغت متبحّر بوده است، و از اشعاری که برگزیده تا شاهد و دلیل مطالب مورد بحث باشد، صفای طبع، و ظرافت شاعریّت، و عاطفه عمیق و ذوق سرشار وی آشکار می‌گردد. و جای شگفتی نیست؛ که او سراینده‌ای لطیف سخن و نویسنده‌ای خوش قلم است که در موضوعات گوناگون نگاشته، و در اهداف مختلف شعری، سروده است.
و اگر کتاب ابن ناقیا را با کتابهایی که در تشبیهات نگاشته‌اند مقایسه کنیم کفّه برتری از آن وی می‌شود، و در بالاترین درجه‌ای که نگارندگان آن زمان نائل
__________________________________________________
(87)- سورة البقره (2) آیه 74.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 42
شده‌اند، قرار می‌گیرد.
هر آینه ابن ابی عون «88» (متوفّای 322 ه.) کتاب التشبیهات را نگاشت، و شیخ ابو عبد اللّه محمّد بن الکتانی الطبیب «89» کتاب التشبیهات من اشعار اهل الاندلس را تألیف نمود، و لیکن این دو نگارنده نتوانستند چنان که ابن ناقیا اوج گرفته، اوج گیرند، و نتوانستند چنان که ابن ناقیا توانست، بر تشبیهاتی که برگزیده‌اند، روح تازه‌ای بیفزایند که خواننده را بسوی خود فرا خواند، و معلومات تازه‌ای به وی تقدیم نماید.
ابن ابی عون در مقدّمه کتابش می‌گوید: «خدای تمایلت را به ادب، و دوستیت را نسبت به علوم بیفزاید، و توفیق دست یابی به برهانت عنایت کند، و به راه مستقیم راهنمائیت نماید. و در رسیدن به مطلوبیت از راه درست، تو را یاری کند، و در مقام پژوهش به مقصودت رساند. از من خواستی- خدای عزّتت دهاد- از تشبیهات دلنشین شاعران و از نوآوریهای ظریفشان در صنعت تشبیه، ابیاتی برایت به رشته تحریر آورم، و بتحقیق- خدای عزّتت دهاد- مردم در برگزیدن شعر، و تمییز آن به پیش رفتند؛ جز این که شعر را به بابهایی تقسیم نکردند؛ در صورتی که به سه قسم تقسیم می‌شود: یک قسم «مثل سائر»، و قسمی استعاره غریب و قسمی دیگر تشبیه نادر است. و هر شعری که از این بخشهای سه گانه بیرون باشد، کلام میانه، و یا نازل است که بهره و فایده‌ای در آن نیست ...»
و مهمترین و سخت‌ترین این انواع را برای سازنده آن، تشبیه یافتم؛ زیرا تشبیه جز برای کسی که تأمّلش دیر پاید، و احساسش لطیف باشد، و با تفکّر دقیق میان چیزها فرق نهد، دست ندهد، و من در این کتاب ابیاتی برگزیده در تشبیه، ثبت
__________________________________________________
(88)- برای شرح حال وی، معجم الادباء، ج 1، ص 234 و ما بعد آن ملاحظه شود.
(89)- برای شرح حال او مقدمه کتاب التشبیهات من اشعار اهل الاندلس، ص 7 و ما بعد آن ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 43
می‌کنم، و معانی گوناگون و تشبیهات متداول را همراه با بیتهای بدیع و نادر تحلیل می‌نمایم، و بر اجمالی از سخن که تو را در آن بهره و لذت و تربیت و ادب باشد، بسنده می‌کنم، و از اطاله کلام که خستگی آفرین است خودداری می‌ورزم، و آن کتاب را کتابی در «مثلها» و کتابی درباره «استعاره» به دنبال می‌آورم، و کتاب التشبیهات را با نام خدا با تشبیهات خالق اشیا- جلّ و عزّ- در کتابش، آغاز می‌نماییم، که آن کتاب کاملترین شاهد، و روشن‌ترین دلیل است.» «90»
آنگاه مثالهای اندکی از آیات قرآن کریم- بدون این که شرح یا توضیحی بر آنها بنگارد- یاد می‌کند، و از آن پس خاطرنشان می‌سازد که عرب بوسیله «کأنّ»، و «کمن» و «کاف» و «مثل» و «کما» و «کمثل» و «کامثال» و «تخال (: می‌پنداری)» و «تظنّ (: گمان می‌کنی)» و «تکاد (: نزدیک است)» و به وسیله ادواتی نظیر آنها، تشبیه را بیان می‌کند. و هرگاه شاعر نتواند با اظهار یکی از این ادوات وزن شعر را استوار سازد، آن را در تقدیر می‌گیرد.»
وی بیان بابهای تشبیه را بدون مقایسه و تحلیل آغاز می‌کند، و از جمله بابهایی که بیان نموده عبارت است از: «باب فی الثریّا (: بابی درباره ستاره ثریا)» «باب فی وضوح الصبح (: بابی در روشنی صبح)»، «باب فی الحرباء (: بابی درباره کرباسو [: مارمولک )»، باب فی المصلوب (: بابی درباره شخص به دار آویخته شده)»، «باب فی الفرس (: بابی درباره اسب)»، «باب فی الطّرد و الظّفر «91»» و بابهای بسیار دیگر.
امّا ابن الکتّانی الطّبیب، وی مثل چنین مقدّمه‌ای در کتابش بیان نکرده، و تنها با بیان تشبیهات اهل اندلس آغاز کرده، و نخستین باب آن تشبیهات عبارت است از:
«باب من التشبیهات فی السّماء و النجوم و القمرین (: بابی از تشبیهات درباره آسمان و
__________________________________________________
(90)- کتاب التشبیهات، ص 1- 2.
(91)- شاید مقصود از آن باب، تعقیب شکار و رسیدن و گرفتن آن باشد یا راندن دشمن و پیروز شدن بر او.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 44
ستارگان و ماه و خورشید)» و «باب فی انبلاج الصبح (: بابی در دمیدن صبح)» و «باب فی الریح (: بابی درباره باد)» و «باب فی الرّعد و البرق (: بابی درباره رعد و برق)» و بابهای دیگر.
ابن الطبیب در این روش با ابن ابی عون اتّفاق دارد، و شاید گام جای گام او نهاده است.
و اگر در این دو کتاب نظر کنیم، میان ابن ناقیا (از یک سو) و ابن ابی عون و ابن الطبیب (از سویی دیگر) تفاوتی بسزا می‌بینیم؛ که اوّلی از تشبیهات قرآن طبق ترتیب سوره‌ها و آیات سخن به میان آورده، و به بررسی و شرح و مقایسه آنها پرداخته، و نظر خود را در بسیاری از مسائل اظهار نموده است؛ در صورتی که آن دو نفر دیگر تشبیهات کلام عرب را بدون تحلیل یا شرح یا مقایسه‌ای یاد کرده‌اند، و از این جا بروشنی ارزش کتاب الجمان فی تشبیهات القرآن در مقام بحثهای قرآنی و بلاغی آشکار می‌گردد، و اهمیّت کار ابن ناقیا در این بحثهای تازه‌ای که در مورد آنها، بر او پیشی گرفته نشده ظاهر می‌شود؛ هر چند دیگران مانند ابو عبیده و سیّد رضی بصورت کلّی سخن از مجازات قرآن به میان آورده‌اند.
پس از این همه، کتاب الجمان مرجع مهمّی در بررسی تفسیر قرآن و بلاغت عربی، و ادب بلند پایه، می‌باشد، و منبع جالبی است که آدمی می‌خواند و یک جوّ معنویی را احساس می‌کند که آیات کتاب حکیم، آن را منعکس می‌نماید، و در می‌یابد که در آستانه ادبی جاوید قرار گرفته که با تمام سربلندی و عزّت در طول روزگار مبارز می‌طلبد. و شاید این کتاب نقطه عطف تازه‌ای برای بررسیهای قرآنی جدید، و بحثهای بلاغی بدیع باشد، و شاید روزی از روزها بسوی آن روی آوریم.
امّا در مورد نسخه خطّی کتاب الجمان: از این کتاب یک نسخه منحصر بفرد در کتابخانه اسکوریال «92» موجود است که با خطّ نسخ زیبا و با حرکت گذاری نوشته
__________________________________________________
(92)- lairucsE: اسکوریال کتابخانه‌ای است مشهور در قصبه اسکوریال (اسپانیا). لغت‌نامه دهخدا، شماره 11، ص 2472.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 45
شده و به سال 625 ه در شهر «حصن زیاد» بر محمّد بن ابی الوفا بن احمد الموصلی معروف به «ابن القبیصی» قرائت گردیده است، و این نسخه خطّی برای کتابخانه «الملک العادل ابی الفتح ملکشاه بن سلجوق بن محمود بن ملکشاه نوشته شده، و در کتابخانه «السّلطان عبد اللّه بن زیدان السعدی» در بلاد مغرب موجود بوده است.
و در «معهد المخطوطات (: مرکز نگهداری نسخه‌های خطّی)» جامعة الدول العربیه «93»، یک نسخه عکسی از آن موجود است. و معهد المخطوطات که سپاسش بجا آورده می‌شود در حقّ ما لطف فرمود، و عکسی از آن نسخه را در اختیار ما نهاد، و استاد محقّق محمّد رشاد عبد المطلّب را در این کار دستی نورانی (کرامتی شایسته) است؛ پس خدای پاداش خیرش دهاد.
این نظری گذرا بود که بر ابن ناقیای بغدادی و کتابش الجمان فی تشبیهات القرآن افکندیم، و شاید آن نظر، متضمّن مطالبی باشد که زندگی این مردی را که متّهم به بی‌پروایی بود روشن سازد، و اندیشه‌ای درباره کتابهای او و بویژه کتاب الجمان وی به دست دهد. و از خدای می‌خواهم که ما را به کاری که متضمّن خدمت به میراث عرب و مسلمانان است موفق کناد.
دکتر احمد مطلوب استادیار و مدیر گروه روزنامه‌نگاری دانشکده ادبیّات بغداد، 24 تموز 1967 م
__________________________________________________
(93)- و آن عبارت از یک سازمان عربی بین المللی متشکل از کشورهای عربیی است که منشور آن را پذیرفته‌اند (تأسیس 1945 م) رک: موسوعة سیاسیة، ج 2، ص 198.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 47

مقدّمه مؤلف‌

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم سپاس مر خدای را که بر بنده‌اش کتاب (قرآن) را فرستاد و مر آن را هیچ کجیی ننهاد و آن کتابی راست و درست است. و خدای بر سرور ما محمّد و ال او درود فرستد و سلام دهاد سلام دادنی.
عبد اللّه بن محمّد بن ناقیا بن داود گفت:
تشبیهات نوعی مطلوب از انواع بلاغت است. و بتحقیق از آن نوع، شواهدی در کتاب خدای- تعالی- (قرآن) وارد شده که ما در این کتاب یاد می‌کنیم، و معانی آنها را روشن می‌گردانیم. و جایگاه برتری آن را گوشزد می‌نماییم، و در چگونگی تشبیه می‌گوییم: چیزی به چیزی یا در صورت و هیأت و یا در حرکت و کار و یا در رنگ و شکل، و یا در اصل و طبع، تشبیه می‌شود. و هر یک از آن دو در ذات خود مستقلّ است، و تشبیه در برخی جهات آن تحقّق می‌یابد؛ و به آن سبب، تشبیه جسم به جسم و عرض «1» به جسم، و جسم به عرض، و عرض به عرض جایز است.
و تشبیه را ادواتی «2» است، و از جمله آنهاست: «کاف» و «کأنّ» و «مثل» و
__________________________________________________
(1)- برای توضیح معنای عرض، رک: بخش ملحقات همین کتاب پاورقی بیت 469.- م.
(2)- ادوات جمع «اداة» و مقصود از آن حروف یا احیانا کلماتی است که معنای تشبیه را بیان می‌دارد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 48
«شبیه» و مانند آن. و گاهی از آوردن این ادوات بی‌نیازی حاصل می‌شود؛ مانند:
«خرج خروج القدح» و طلع طلوع الفجر و مرق مروق السّهم (: همانند سپیده بر آمد و بمانند تیر شکافت)» و مثل چنین تشبیه، در تنزیل (قرآن) فراوان نیست، و همانا عموم تشبیهات در آن کتاب مقرون به ادوات است. و از خدای، نگهداری از لغزش و سلامت در گفتار و کردار را خواستاریم.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 49

[تشبیه در سوره بقره

(بیان گفتار) خدای- عزّ و جلّ-: ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً «1».
معنای «قست»: و آن به معنای «غلظت و یبست و عبست» (- خشن شد و خشک گردید و درهم شد) است، و گویی سختی دل، همان رخت بر بستن نرمی و مهربانی و خشوع از آن است «2».
و معنای گفتار خدا: «من بعد ذلک»: مقصود او از بعد ذلک (: پس از آن).
پس از زنده کردن مرده برای شما (مخاطبان منقول در آیه؛ یعنی بنی اسرائیل) با اندامی از اندامهای گاو است، معنی این است که این معجزه (زنده ساختن مرده) معجزه‌ای بزرگ است، که بر هر که آن را دید- و با دیدن آن چیزی را مشاهده نمود که هر شکّی را از بین می‌برد- واجب می‌بود دلش نرم و رام شود. خطاب در این جا با «کاف» ذلک متوجّه جماعت است، و از آن جهت «ذلکم» نگفت که معنای جماعت، جمع است و به تأویل لفظ جمع (مفرد مذکّر) می‌رود؛ پس خطاب در
__________________________________________________
(1)- دنباله آیه «وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» سورة البقره (2) آیه 74.
(2)- زمخشری در تفسیر الکشّاف، ج 1، ص 115 می‌گوید: وصف دلها به سختی و خشونت مثل برای سرپیچی دلها از پند گرفتن، و عدم تأثیر موعظه در آنهاست.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 50
لفظ مفرد و در معنای جمع است.
در قول خدا «فهی کالحجارة» جایز است «ها» در «فهی» ساکن شود (فهی)؛ زیرا اتّصال «فا» به آن، صورتش را صورت کلمه «فخذ» قرار داده و از این رو کسره «ها» برای رفع ثقالت حذف شده است.
و برخی جواز سکون «ها» و «یا» را با هم روایت و برخی آن روایت را ردّ کرده‌اند «3»؛ چنان که سکون واو «هو» را در جمله «هو ربّکم» رد کرده (و در ردّ آن) گفته‌اند: «زیرا هر ضمیری وقتی مفرد باشد، حرکتش فتحه است، مانند انا ربّکم» پس همان گونه که نون انا ساکن نمی‌شود، این واو (واو هو) نیز ساکن نمی‌گردد.
کسی که اشدّ قسوة (با رفع اشدّ) قراءت نموده، با تقدیر «هی» (مبتدای محذوف) رفع داده است. پس گویی گفته است: «أو هی اشدّ قسوة»، و هر کس «اشدّ» قراءت نموده، پس آن فتحه، در اصل علامت جرّ، و (به سبب عطف) متضمّن معنای کاف تشبیه است، ولی چون «اشدّ» بر وزن افعل می‌باشد به سبب وصفیّت و داشتن وزن الفعل غیر منصرف، و در موضع جرّ مفتوح شده است.
و همانا خدای- عزّ و جلّ- از آن جهت دلهایشان را در سختی به سنگ تشبیه نمود که سنگ در مقام «مثل» نهایت سختی را دارد، و به آن سبب فرزدق «4» گفته است: (از بحر بسیط)
1 امّا العدوّ فانّا لا نلین له حتّی یلین لضرس الماضع الحجر
«5»
__________________________________________________
(3)- کتاب النشر فی القراءات العشر، ج 2، ص 217 ملاحظه شود.
(4)- او همام پسر غالب پسر صعصعه پسر دارم است، وی در بصره متولّد شد، و در بادیه آن جا پرورش یافت. وی سومین شاعر از شاعران پیشرو سه گانه در روزگار اموی- احطل، جریر و فرزدق- است وی در سال 114 ه وفات یافت. (الشعر و الشّعراء، ج 1، ص 381).
(5)- آن بیت از قطعه‌ای است که اوّل آن چنین است:
یختلف النّاس ما لم نجتمع لهم و لا اختلاف إذا ما اجمعت مضر
دیوان او، ج 1، ص 200 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 51
و دیگری گفته است: (از بحر بسیط)
2 ما اطیب العیش لو انّ الفتی حجر تنبو الحوادث عنه غیر مکلوم
و عمرو بن ملقط الطّائی گفته است «6»: (از بحر مجزوء کامل)
3 من مبلغ عمرا بانّ الم رء لم یخلق صباره
4 و حوادث الایّام لات بقی لها الا الحجاره
«7» و خدای- تعالی- در وصف دوزخ گفت: «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ «8»»، و مردم را از دوزخ با این وصف که خوراک آن، انسان و سنگ است، برحذر داشت.
و ابو ذؤیب الهذلی «9» در وصف سختی مصیبتی که بر وی نازل شده با آوردن تمثیلی گفته است: (از بحر کامل)
5 حتّی کانّی للحوادث مروة بصفا المشرق کلّ یوم تقرع
«10» و از این باب است شعر عقبة الاسدی: (از بحر وافر)
6 معاوی إنّنا بشر فاسجح فلسنا بالجبال و لا الحدید
7 أکلتم ارضنا فحررتموها فهل من قائم او من حصید
و ذو الرّمه «11» در غزلسرایی خود گفته است: (از بحر بسیط)
__________________________________________________
(6)- او عمرو بن نعامة بن غیاث بن ملقط است. (معجم الشعراء، ص 57).
(7)- این دو بیت از جمله سه بیتی است که آنها را در تحریک عمرو بن هند سروده که آخرین آن بیتها این است:
فاقتل زرارة لا اری فی القوم اوفی من زراره
و در معجم الشعراء، ص 58 بجای «لا یبقی» لا تبقی ضبط شده است.
(8)- سورة البقره (2) آیه 24.
(9)- او خویلد بن خالد شاعر جاهلی- اسلامی است، وی روایتگر ساعدة بن جؤیّة الهذلی بود. او با عبد اللّه بن زبیر رهسپار جنگی شد در بلاد مغرب، و بدرود زندگی گفت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 547)
(10)- آن بیت از شعرهای قصیده‌ای است که اوّل آن چنین است:
أمن المنون وریبها تتوجّع و الدهر لیس بمعتب من یجزع
دیوان الهذلیّین، ج 1، ص 3، در الاغانی، ج 6، ص 251 بجای «ریبها» ریبه ضبط شده است.
(11)- و غیلان بن عقبه یکی از عشق پیشگان عرب، و قرین عشق او «میّه» است. برای شرح حال
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 52
8 یقول بالزّرق صحبی إذ وقفت بهم فی دارمیّة أستسقی لها المطرا
9 لو کان قلبک من صخر لصدّعه هیج الدیار لک الاحزان و الذکرا
«12» و اعشی «13» گفته است: (از بحر طویل)
10 فان یمس عندی الشیب و السقم و العشی فقد بنّ منّی و السّلام تفلّق
11 بأشجع أخّاذ علی الدهر حکمه فمن ایّ ما تجنی الحوادث أفرق
«14» و عذری «15» (مجنون لیلی)- در حال اشاره به عظمت عشق و رنجی که از دلبستگی و دلباختگی خود می‌کشد- گفته است: (از بحر طویل)
12 و لو انّ ما بی‌بالحصا فلق الحصا و بالریح لم یسمع لهنّ هبوب
«16» و شاعران «محدث «17»» در غزلسرایی خود، دل محبوب را بسیار به سنگ تشبیه کرده‌اند؛ مانند شعر سلم بن عمرو بن عطاء «18»: (از بحر منسرح)
13 یلین من لا ارید رقّته و قلب من أشتهیه کالحجر
و ابن ابی امیّه نیز- در حالی که محبوبی را وصف می‌کند- گفته است: (از
__________________________________________________
- او الشعر و الشعراء، ج 2، ص 437 ملاحظه شود.
(12)- دیوان ذی الرمة، ص 184.
(13)- او میمون بن قیس، و مکنّی به ابو بصیر است، و به (دربار) شاهان پارس وارد می‌شده است، وی چهارمین شاعر از شاعران متقدّم است. الشعر و الشّعراء، ج 1، ص 178.
(14)- دیوان الاعشی، ص 217. در لسان العرب ریشه (شجع) بجای «تجنی» تأتی ضبط شده است.
(15)- او مجنون لیلی، قیس بن الملوّح است (برای شرح حال او رک: تاریخ الادب العربی بروکلمن، ج 1، ص 194.- م.)
(16)- در نسخه اصل چنین است، و لیکن در دیوان مجنون لیلی، ص 33، «فلو» بجای «ولو» ضبط شده است.
(17)- ادیبان شاعران عصر عبّاسی را به «محدث» ملقّب نموده‌اند. رک: مقدّمه مصحّح طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 5.- م.
(18)- او سلم بن عمرو الخاسر متوفّای سال 196 هجری است. طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 99.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 53
بحر سریع)
14 أطرافه تعقد من لینه و قلبه کالحجر القاسی
و حکمی «19» (ابو نواس) گفته است: (از بحر متقارب)
15 فیالیت شعری أمن صخرة فؤادک هذا الذی لا یلین
«20» و این معنی در شعر «کثیر «21»» مورد ملاحظه قرار گرفته است: (از بحر طویل)
16 کانّی انادی صخرة حین اعرضت من الصمّ لو تمشی بها العصم زلّت
«22» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
17 و لو انّ ما أشکو إلیکم شکوته الی جبل لارفضّ أو لتصدّعا
و شاعر دیگری در مقام مبالغه در وصف خشونت، و نفی عطوفت با نفی عضوی که قرین مهر است، بر آمده، و علّت آن (خشونت) را با این تعبیر نیکو بیان نموده است: [از بحر کامل 18 ما إن لها (لبد «23»
) ترقّ له شهدت بذاک لطافة الکشح
امّا آن کسی که منظورش در این باب (تشبیه دل به سنگ) تنها تشبیه باشد، و در اقتباس آن به عبارت قرآن اعتماد کند، چنان کسی- بدون این که معنی را با مثل
__________________________________________________
(19)- او ابو نواس الحسن بن هانئ است، سال 139 هجری در اهواز متولّد شد و سال 195 هجری در بغداد وفات یافت. طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 193 ملاحظه شود.
(20)- دیوان ابی نواس، ص 292، ملاحظه شود.
(21)- او کثیّر بن عبد الرّحمن یکی از عشق پیشگان عرب، و قرین عشق او «عزّه» می‌باشد، و به او منسوب شده است. العشر و الشعراء، ج 1، ص 410.
(22)- چنین است در نسخه اصل، و دیوان کثیّر، ج 1، ص 43، و الامالی، ج 2، ص 104. و لیکن در الشعر و الشعراء، ج 1، ص 422 «تمشی بها العیس» (بجای «تمشی بها العصم») ضبط شده است.
(23)- عبارت متن چنان که نقل شد لبد ضبط شده، و لیکن سیاق معنای شعر گویای آن است که آن کلمه محرّف از «کبد» باشد و در بخش ترجمه اشعار (ملحقات) این مطلب واضحتر می‌شود.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 54
قول خدای- تعالی-: «او اشدّ قسوة» و دلیلی که دنبال آن آمده و برهانی که بر آن اقامه شده به کمال رساند- به همان محض تشبیه بسنده می‌کند. و چنان است حال هر آنچه شاعران و دیگر صاحبان بلاغت از معانی قرآن به کلام خود افزوده‌اند ایشان در نقل آن معانی از نظر اعجاز و بی‌همتایی، و عزّت و رفعت به منزلت قرآن نمی‌رسند، و به مرتبت آن دست نمی‌یابند.
و خدای- جلّ اسمه- بیان نمود که چگونه دلهایشان از سنگ سخت‌تر است، پس گفت: وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ «24» و مقصود حقّ از کلام اخیر (و إنّ منها لما یشّقّق) چشمه‌هایی است که در حدّ جویبار نیست، یکی از شاعران مولّد «25» از آن معنی پیروی کرده، و در یاد جوانی و گریستن بر آن گفته است:
[از بحر طویل
19 فلا تلحیا ان فاض دمع لفقده فقلّ له بحر من الدمع یثمد
20 و لا تعجبا للجلد یبکی فربّما تقطّر عن عین من الماء جلمد
و نیز در غزلسرایی گفته است: [از بحر مجزوء کامل
21 یا شبیه البدر فی الحس ن و فی بعد المنال
22 جد فقد تنفجر الصخ رة بالماء الزّلال
«26» و پس از آن همه، معنای کلام خدا (فهی کالحجارة) با همراه‌داشتن وَ إِنَّ مِنْها
__________________________________________________
(24)- سورة البقرة (2) آیه 74.
(25)- ادب عبّاسی ادب مولّد نامیده می‌شود؛ زیرا بیشتر ادیبان آن دوره مولّد بوده‌اند (از پدر و مادری به وجود آمده‌اند که یکی عربی و دیگری غیر عربی بوده است) و یا ادب عبّاسی ادب محدث نامیده می‌شود؛ زیرا ادیبان آن عصر نسبت به ادیبان عصر جاهلی و اموی نوظهور بوده‌اند، آنگاه خود ادب نیز به این معنی مولّد بوده یعنی در معانی و اسالیب عربی خالص نبوده؛ زیرا در ادب عربی فنون و اغراض (معانیی) وارد شده که ادب عربی با آن مأنوس نبوده است. رک: تاریخ الادب العربی الاعصر العباسیّة، تألیف عمر فرّوخ، ج 2، ص 39- 40.- م.
(26)- ابو بکر الخالدی گفته است: «یا شبیه البدر حسنا* و ضیاء و منالا»
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 55
لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ «27» تمامتر و شاملتر و کاملتر و برتر است، و مثال آن، کوهی است که وقتی خدا با موسی (ع) سخن گفت، برای آن کوه متجلّی شد. و گروهی گفته‌اند: آن (فرو ریختن سنگ) اثر صنعی است که دلالت دارد بر این که آن سنگها مخلوق است، و تأویل برگزیده، جز این است؛ زیرا اثر صنع در همه سنگها آشکار است، و همانا تنها سنگهای فرو ریخته است که در آن قدرت تشخیص قرار داده شده چنان که خدای- سبحانه- گفت: لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ «28». و دخول او در این جا (او اشدّ قسوة) مفید معنای شک نیست؛ بلکه «او» نوعی است که مبیّن معنای «اباحه» می‌باشد؛ (از باب مثال) می‌گویی:
«جالس الحسن أو ابن سیرین» (: با حسن مجالست کن یا با ابن سیرین) و معنی این است که آن دو نفر شایسته مجالستند؛ اگر با یکی از آن دو نشست و برخاست داشته باشی، کاری صحیح انجام می‌دهی، و اگر با هر دو هم مجالست نمایی، کاری صحیح به انجام می‌رسانی «29».
پس تأویل آیه این است که: بدانید اگر سختی دلهای ایشان را به سنگ تشبیه کنید، تشبیه شما درست است، و یا اگر به سخت‌تر از سنگ هم تشبیه کنید،
__________________________________________________
(27)- سورة البقرة (2) آیه 74.
(28)- سورة الحشر (59) آیه 21.
(29)- ابن هشام در مغنی اللبیب، ج 1، ص 60 در مقام سخن از معانی «او» گفته است: «چهارم (از معانی او) اباحه است، و آن نوعی است که پس از طلب، و پیش از آنچه مفید معنای جمع است، واقع شود؛ مانند: جالس العلماء او الزّهّاد (: با دانشمندان یا زاهدان مجالست کن) و تعلّم الفقه او النّحو (: علم فقه یا نحو بیاموز) و هرگاه (لا) ی ناهیه پیش از آن در آید، انجام ما قبل (او) و ما بعد آن ممنوع می‌شود؛ مانند:
وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً [سورة الانسان (76) آیه 24] (: از ایشان نه گنه‌کاری را اطاعت کن و نه ناسپاسی را) و معنی این است که احدهما (یکی از آن دو) را اطاعت مکن. پس هر یک از آن دو را که اطاعت کنی، احدهما را اطاعت کرده‌ای و خلاصه معنای آن حالت این است که (لا) برای نهی از آنچه مباح بوده، بر سر جمله در می‌آید، و حکم نهی داخل بر «او» که مفید تخییر باشد چنین است، و آن موافق نظر سیرافی است، و ابن مالک خاطرنشان ساخته که بیشترین مورد استعمال (او) که به معنای اباحه است در مقام تشبیه است؛ مانند: (فهی کالحجارة او اشدّ قسوة)»- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 56
تشبیهات صحیح است، بنا بر این، کلمه «أو» در این مقام، شایسته معنای «واو» نمی‌باشد، و مانند «أو» در آن آیه، «أو» در قول خدای- تعالی-: مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ أَوْ کَصَیِّبٍ «30» است.
مقصود (از مثل ایشان) مثل منافقان است: یعنی: اگر حال ایشان را به حال برافروزنده آتش مانند کنی، مثل ایشان همان است، و اگر حالشان را به حال باران زدگان تشبیه کنی، مثل ایشان همان است، و اگر ایشان را به هر دو تشبیه کنی، پس حال هر دوی آنها مثل ایشان است، پس آوردن تشبیه برای حال ایشان، شما را رواست، و این تشبیه برای منافقان از جهت آراستن خود به ظاهر اسلام و حفظ خونهایشان با تظاهر به اسلام است؛ پس مثل آنچه از اسلام خود را به آن آراسته‌اند همانند آتشی است که آتش افروز از آن روشنی می‌جوید.
و مقصود کلام خدای- تعالی- ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ «31» آگاه ساختن مؤمنان از وضع منافقان است، پس بتحقیق نور اسلام از ایشان- به سبب آنچه خدا از کفرشان آشکار ساخته- رخت بربسته است، و ممکن است (مقصود از نور در) ذهب اللّه بنورهم، نور منافقان در آخرت باشد یعنی ایشان را (در آخرت) معذّب می‌گرداند، پس در حقیقت ایشان را نوری نباشد؛ زیرا خداوند برای مؤمنان در سرای آخرت نوری قرار داده، و آن نور از کافران گرفته شده است؛ دلیل آن گفتار خداست: انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً «32».
__________________________________________________
(30)- سورة البقره (2) آیات 17، 18، 19، و تمام آیه آخری چنین است: أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ. (31)- سورة البقره (2) آیه 17.
(32)- سورة الحدید (57) آیه 13، و تمام آیه چنین است: یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ. ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 57
معنای قول خدا: «أو کصیّب»:
صیّب به معنای باران است؛ شاعر گفته است: [از بحر طویل 23 کانّهم صابت علیهم سحابة* صواعقها لطیرهنّ دبیب «33» و معنای آیه آن است که و یا (مثل ایشان) مثل مبتلایان به بارانی است؛ پس خدا دین اسلام را- در مورد سختیها و ترسی که به ایشان می‌رسد- مثل آنها قرار داده، و برقی را که از پرتو آن روشنی می‌جویند، مثل اسلامی قرار داده که از پرتو آن نور می‌جویند، و ترسی را که در هنگام جهش برق بر آنها عارض می‌شود، همانند ترسی قرار داد که از کشته شدن، به ایشان دست می‌دهد؛ «34» و دلیل آن گفتار خدای- تعالی-: یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ «35» است.
(بیان لغت و معنای) گفتار خدا: یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ «36»:
گفته می‌شود: «خطف یخطف». و قاریان در قراءت آن فعل وجوهی قائلند:
از اخفش با کسره «خاء» و «طاء» روایت می‌شود، و از غیر او با فتحه «یاء» و «خاء» و کسره «طاء» روایت می‌شود، و به وجه دیگری نیز روایت می‌شود، و آن سکون «خاء» و «طاء» است؛ و این وجه به سبب ناممکن بودن برخورد دو ساکن، جایز
__________________________________________________
(33)- در لسان العرب ریشه «صوب» نقل شده است: «و گفتار خدای- تعالی- «او کصیّب من السّماء»: ابو اسحاق گفته است: صیّب در این جا به معنای باران است، و این مثلی است که خدای- تعالی- برای منافقان زده است، و گویی «او کصیّب» به معنای «او کاصحاب صیّب (یا مانند مبتلایان به باران)» است پس خدا دین اسلام را- در مورد سختیها و ترسی که به ایشان می‌رسد- مثل آنها قرار داد و برقی را که در پرتو آن روشنی می‌جویند، مثل اسلامی قرار داد که از پرتو آن نور می‌جویند، و ترسی را که هنگام جهش برق بر آنها عارض می‌شود همانند ترسی قرار داد که از کشته شدن به ایشان دست می‌دهد، و دلیل آن گفتار خدای- تعالی- است: «یحسبون کلّ صیحة علیهم»، و هر چیزی که از بالا به پایین فرود آید مصداق فعل «صاب یصوب» است، وی (ابو اسحاق) به عنوان شاهد معنای صاب خواند:
کانّهم صابت علیهم سحابة صواعقها لطیر هنّ دبیب
(34)- ابن منظور این سخن را در ریشه «صوب» یاد کرده که در پاورقی پیش نقل شد.
(35)- سورة المنافقون (63) آیه 4.
(36)- سورة البقره (2) آیه 20.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 58
نیست «37»، امّا بعد از قراءت «یخطف» قراءت نیکو «یخطّف» و «یخطّف» است، و اصل آن «یختطف» می‌باشد، پس «تا» در «طاء» ادغام گردید، و فتحه «تاء» بر «خاء» افکنده شد «38». و کسی که «یخطّف» به کسره «خاء» قراءت می‌کند، پس سبب آن سکون خاء و سکون طاء اوّل (التقاء ساکنین) است. و برخی گمان کرده‌اند اعطای کسره به ساکن اوّل، به سبب التقاء ساکنین، اشتباه است، (و گفته‌اند) کسی را که در «یخطّف» چنین عقیده‌ای دارد، لازم می‌آید که «یعضّ» را «یعضّ» و «یمدّ» را «یمدّ» بخواند «39». جواب وی این است که قائل به آن قراءت را چنین ملازمه‌ای
__________________________________________________
(37)- در لسان العرب ریشه «خطف» نقل شده است: «خطفه با کسره عین الفعل، یخطفه خطفا با فتحه عین الفعل، و در آن فعل وجه دیگری است که اخفش آن را نقل نموده و آن خطف- با فتحه طاء- و یخطف- با کسره طاء- و آن وجهی غیر معتبر و کم استعمال و تقریبا غیر معروف است، و یونس قول خدای- تعالی- «یخطف» را به آن وجه قراءت کرده، و بیشتر قاریان «یخطف» با فتحه قرائت کرده‌اند و ازهری گفته آن قراءتی نیکوست.
(38)- در لسان العرب ریشه «خطف» نقل شده: کسی که «یخطّف» قراءت کرده، نزد وی اصل آن «یختطف» بوده و تاء در طاء ادغام شده و فتحه تاء بر «خاء» افکنده شده است.
(39)- فرّاء در معانی القرآن، ج 1، ص 17 گفته است: قاریان «یخطف ابصارهم» را با فتحه یاء و خاء و تشدید طاء قراءت می‌کنند. و برخی یاء را فتحه و خاء را کسره می‌دهند، و طاء را به تشدید می‌خوانند و «یخطّف» می‌خوانند، و برخی یاء و خاء را کسره و طاء را تشدید می‌دهند، و «یخطّف» می‌خوانند. و برخی از قاریان اهل مدینه خاء و طاء را ساکن می‌گردانند. و میان دو ساکن جمع می‌کنند و می‌گویند «یخطف»، و امّا آن که «یخطّف» می‌خواند، وی فتحه تاء ادغام شده را به سبب این که ساکن شده، به خاء منتقل ساخته است، و امّا آن که خاء را کسره داده، وی در طلب ابقاء کسره همزه «اختطف» و «اختطاف» بوده است، و برخی نحویان درباره کسره خاء گفته‌اند که چون خاء ساکن بوده و تاء بعد از آن ساکن شده، اجتماع دو ساکن تحقّق یافته، و ساکن اول مکسور شده است، چنان که عرب گفته: «إضرب الرّجل (: آن مرد را بزن) پس باء اضرب مکسور شده چون با لام ساکن «الرّجل» برخورد کرده است. و آنچه نحویان گفته‌اند چیزی در خور توجّه نیست؛ زیرا اگر مطلب چنان بود که ایشان گفته‌اند، عرب «یمدّ» را هم «یمدّ» می‌خواند؛ زیرا میم اول ساکن بوده و دال اوّل به سبب ادغام ساکن گردیده است و نیز «یعضّ» را یعضّ می‌خواند.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 59
پیش نیاید؛ زیرا اگر در این جا (در یعضّ و یمدّ) کسره دهد، به فعل مضاعفی که اصلش «یفعل» بوده اشتباه می‌شود، و فعل «یخطّف» را جز وجه «یختطف» وجه دیگری نیست، پس گاهی بر وزن «یفتعل» و گاهی بر وزن «یفتعل» نمی‌باشد؛ حرف ساکن در جایی کسره داده شده که جای اشتباه نیست، بنابراین کسره دادن (به یکی از دو ساکن) به سبب برخورد آنها، در موضع اشتباه، ممتنع شده و آن حرف ساکن را حرکت حرف ادغام شده، واجب آمده تا دلیل بر حرکت آن حرف (پس از ادغام) باشد.
و معنای «خطف» و «اختطف» گرفتن چیزی بسرعت (ربودن) است «40».
(بیان) قول خدای- تعالی-: کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا «41»:
گفته می‌شود: «أضاء یضی‌ء و ضاء یضوء (: درخشید می‌درخشد)» و گفته می‌شود: «اظلم و ظلم (: تاریک شد)» ولی وجه برگزیده «أظلم» است.
و شاعر اعرابی به همین معنی از گفتار خدای- تعالی- «کلّما اضاء ...
قاموا» نظر داشته و گفته است: [از بحر طویل
24 و لیل بهیم کلّما قلت غوّرت کواکبه عادت فما تنزیّل
«42»
25 به الرّکب إمّا اومض البرق یمّموا و إن لم یلح فالقوم بالسّیر جهّل
و میان این تعبیر و بیان تنزیل (قرآن) تفاوتی بس آشکار است؛ که هرگاه خردمند به آن دو کلام بدقّت بنگرد، و در جزء جزء آن دو کلام تأمّل نماید، آن تفاوت بر وی پوشیده نمی‌ماند.
و ابو نواس این معنی را اقتباس نموده و به خود نسبت داده و به وصف باده
__________________________________________________
(40)- لسان العرب ریشه «خطف».
(41)- سورة البقره (2) آیه 20.
(42)- در نسخه اصل چنین است، و در نهایة الأرب، ج 4، ص 99، بجای «فما تتزیّل» عبارت «لنا تتذیّل» نقل شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 60
پرداخته و سخن به درازا کشانده، هر چند نیکو سروده و گفته است: [از بحر طویل
26 و سیّارة ضلّت عن القصد بعد ما تراد فهم جنح من اللّیل مظلم
«43»
27 فلاحت لهم منّا علی البعد قهوة کانّ سناها ضوء نار تضرّم
28 اذا ما حسوناها أقاموا مکانهم و إن مزجت حثّوا الرّکاب و یمّموا
«44» ابو نواس همان معنی را تکرار نموده و گفته است: [از بحر منسرح
29 فعلت فی البیت إذ مزجت مثل فعل الصبح فی الظلم
«45»
30 فاهتدی ساری الظّلام بها کاهتداء السّفر بالعلم
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ «46»:
خدا از «سمعهم» معنای «اسماعهم» را اراده کرده است؛ زیرا سمع در معنای مصدر است، و لذا مفرد آورده شد، و ممکن است چون «سمع» به ضمیر «هم» اضافه شده به معنای «اسماعهم» آمده است شاعر گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(43)- در نسخه اصل و نهایة الارب ج 4، ص 99 چنین است، امّا در دیوان ابی نواس، ص 45، بجای جنح من اللیل «افق من اللیل» ضبط شده است.
(44)- در نهایة الارب، ج 4، ص 99 نقل شده است: «حسین بن ضحّاک گفت: سالی که ابو نواس حجّ گزارد، من با او بودم، کودکی را شنید که این آیه: «یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا» را تلاوت می‌نمود، ابونواس گفت: «در مثل چنین تشبیهی، برای من وصفی نیکو می‌آید، پس ساعتی اندیشید، و برای من ابیات «و سیّارة ......» را سرود، این سخن برای محمد بن الحسین گفته شد، وی گفت: «سوگند به کرامت نه چنان است؛ آن ابیات را از قرآن سرقت نکرده بلکه از گفتار شاعر (که می‌گوید:)
و لیل بهیم کلّما قلت غوّرت کواکبه عادت لنا تتذیّل
به الرّکب امّا اومض البرق یمّموا و ان لم یلح فالقوم بالسّیر جهّل
(45)- در نسخه اصل و دیوان ابی نواس، ص 41، چنین است، و در روایتی «فعلت فی القوم» بجای «فعلت فی البیت» آمده است.
(46)- سورة البقرة (2) آیه 20.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 61
31 بها جیف القتلی فأمّا عظامها فبیض و أمّا جلدها فصلیب
فرّاء «47» (درباره کلام خدا: کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً) گفته است: «خدا برای کار آن قوم (منافقان) و نه برای شخص آنها مثل زد، و همانا آن مثل برای بیان حالت نفاق است؛ پس گفت: «مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً» و آن مثل مانند گفتار خدای- تعالی-: تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ «48»، و مانند قول او: ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ إِلَّا کَنَفْسٍ واحِدَةٍ «49» است و معنای آن (آیه اخیر) کبعث نفس واحدة (: مانند برانگیخته شدن یک جان) می‌باشد» «50».
و همانا از آن جهت خدا «بنورهم» را بصیغه جمع بیان کرد که روی سخن متوجّه منافقان گردید و از این رو ضمیر بصیغه جمع آورده شد. و گفته شده: «معنای (الّذی) جمع است» و نخست باعتبار لفظ الّذی (استوقد) مفرد آمد، و پس از آن باعتبار معنای آن ضمیر (بنورهم) جمع آورده شد (چنان که) خدای- تعالی- گفت: و الّذی جاء بالصّدق و صدّق به «51» آنگاه گفت: اولئک هم المتّقون درباره گفتار شاعر: [از بحر طویل
32 فانّ الّذی حانت بفلج دمائهم هم القوم کلّ القوم یا امّ خالد
«52»
__________________________________________________
(47)- او ابو زکریّا یحیی بن زیاد متوفی به سال 207 هجری است، (نزهة الالبّاء، ص 65)
(48)- سورة الاحزاب (33) آیه 19.
(49)- سورة لقمان (31) آیه 28.
(50)- معانی القرآن، ج 1، ص 15، دنباله ترجمه سخن فراء چنین است: «و اگر تشبیه آیه برای آن مردان (منافقان) بود مشبه به بصیغه جمع (کمثل الّذین) آورده می‌شد؛ چنان که گفت: کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ [سورة المنافقون (63) آیه 4] و مراد خدا از تشبیه، تشبیه طول قامت و اجسام است، و چنان که گفت:
کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ [سورة الحاقّه (69) آیه 7]، پس مشبه به بصیغه جمع آورده شد، چون مراد خدا تشبیه اجسام آن مردان (هلاک شدگان) است، پس سخن را بر این اسلوب جاری کن.»
(51)- سورة الزمر (39) آیه 33.
(52)- آن بیت از اشهب بن رمیله شاعر جاهلی- اسلامی است. وی مسلمان شد؛ امّا از مصاحبت و معاشرت وی با پیامبر (ص) شناختی حاصل نشده است. لسان العرب، و معجم البلدان ریشه
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 62
(- درباره گفتار آن شاعر) گفته شده است: شاعر موصول را مفرد آورده و مرادش جمع است، امّا نه بدان سبب که (الّذی در اصل الّذین بوده و) نون آن حذف شده؛ چنان که نون «الّذین» حذف شده است از گفتار شاعر: [از بحر کامل
33 أبنی کلیب إنّ عمّیّ اللّذا قتلا الملوک و فکّکا الأغلالا
«53» و بتحقیق لفظ تشبیه (اداة تشبیه) در قرآن برای غیر معنای تشبیه آمده است؛ مانند گفتار خدای- تعالی- در همین سوره: أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ «54». که همانا آن جمله بر معنای جمله اول در گفتار خدای- تعالی-: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ «55» معطوف است، و معنای آن چنین است: أرأیت کالّذی حاجّ ابراهیم فی ربّه ...... او کالّذی (: آیا دیدی همانند آن که با ابراهیم درباره پروردگارش به ستیز پرداخت ... یا همانند آن که ...) و محلّ کاف «کالّذی» نصب است بنابراین که معطوف بر (مفعول) تری باشد. و در این کتاب بیان این (نوع) و مانند آن مقصود نیست «56».
__________________________________________________
«فلج» ملاحظه شود.
و در لسان العرب (ریشه فلج) نقل شده: «ابن برّی گفته است: نحویان برای حذف نون (الّذین) در ضرورت شعری این بیت را شاهد می‌آورند و اصل آن «و انّ الّذین» بوده است.» و در البیان و التبیین، ج 4، ص 55 (بجای و انّ الّذی حانت) و انّ الألی حانت ضبط شده است.
(و در آن کتاب آمده است که) نحویان آن بیت را چنان که ابن ناقیا روایت کرده، روایت می‌کنند، و آن را شاهد استعمال «الّذی» به معنای «الّذین» و مخفّف از آن قرار می‌دهند.
(53)- آن بیت از اخطل است (دیوان او، ص 44).
(54)- سورة البقره (2) آیه 259.
(55)- سورة البقره (2) آیه 258.
(56)- کاف ( «ک») در قرآن، گاهی برای این نوع تشبیه فنی محض نمی‌آید؛ بلکه برای برقرار ساختن تساوی میان دو چیز به کار می‌رود و کاف و ما بعد آن بمنزله مثال برای قاعده می‌باشد. (من بلاغة القرآن، ص 211- 212، ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 63

[تشبیه در سوره آل عمران

(تشبیه در) قول خدای- عزّ و جلّ-: کدأب آل فرعون و الّذین من قبلهم کذّبوا بآیاتنا فأخذهم اللّه بذنوبهم و اللّه شدید العقاب «1»:
«دأب» به معنای عادت و ملازمت سیرتی است. گفته می‌شود: «دأب، یدأب دأبا و دؤوبا» (: عادت کرد، عادت می‌کند عادت کردنی) و هو دائب بفعل کذا یعنی او بنابر عادت و سیرت خود به فلان کار ادامه می‌دهد «2».
خداش بن زهیر عامری «3» گفته است: [از بحر طویل
34 و ما زال ذاک الدأب حتّی تخاذلت هوازن و ارفضّت سلیم و عامر
و از آن قبیل است (معنای دأب) در گفتار خدای- تعالی-: تزرعون سبع سنین دأبا «4» که معنای «دأب» جدیّت در کار کشت و زرع و ملازمت آن است. و دأبا به تقدیر فعل «تدأبون» که «تزرعون» بر آن دلالت دارد، منصوب شده است. و محلّ
__________________________________________________
(1)- سورة ال عمران (3) آیه 11.
(2)- در لسان العرب ریشه «دأب» آمده است: «زجاج درباره گفتار خدای- تعالی-: «کدأب ال فرعون»، گفته است: «یعنی مانند حال ال فرعون و کار ال فرعون، اهل لغت چنین گفته‌اند، ازهری گفته است: و سخن درباره دأب به نظر من- و اللّه اعلم- آن است که دأب در این جا به معنای کوشش ایشان در کفرشان و معاونت آنها ضد پیامبر (ص) همانند همیاری ال فرعون ضدّ موسی (ع) است.»
(3)- او خداش پسر زهیر پسر ربیعه پسر عمرو پسر عامر پسر صعصعة از شاعران نغزآور عصر جاهلی است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 540).
(4)- سورة یوسف (12) آیه 47.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 64
«کاف» در «کدأب» رفع است؛ زیرا خبر مبتداست؛ چنان که محلّ «خلفک» در «زید خلفک» رفع به سبب خبریّت برای مبتداست. و نصب (لفظ خلفک) بنابر ظرفیّت برای استقرار (مستقّر یا إستقّر) است، و شایسته نیست کاف در «کدأب» در محلّ نصب به فعل «کفروا» باشد؛ زیرا کفروا (با تعلّق (کدأب) به آن از نظر معنی) شایسته نیست در تأویل «إنّ الّذین کفروا ککفر آل فرعون (: بدرستی که آنها که همانند ال فرعون کفر ورزیدند ......)» باشد؛ زیرا کاف خارج از معنای صله است؛ پس عامل در صله، در آن عمل نمی‌کند.
و معنای «ال فرعون» پیروان او در اجابت دعوت به ابوبیّت خود است، پس ایشان ال اویند؛ زیرا به سبب پیوند نسب، مرجع کار ایشان است؛ و هر که کار قومی، در حق یا باطلی به سبب نسب به وی بازگردد، آن قوم ال اویند. و فرق میان آل و اصحاب این است که ارتباط ال (یا منسوب الیه) بوسیله پیوند نسبی مؤکّدتر و نزدیکتر است، و امّا «اصحاب» از ریشه «صحبة (: همراهی)» است؛ مانند: اصحاب سفر (: یاران مسافرت) و اصحاب طلب علم (: همراهان در تحصیل دانش) و جز آن. و بتحقیق کلمه اصحاب، در مقام وحدت در مسلک، بسیار به کار رفته است؛ مانند: اصحاب مالک، و جز او، و لیکن به موافقان آن مذهب، «آل مالک» گفته نمی‌شود، و همانا از آن جهت به پیروان فرعون، ال فرعون گفته شد، که در پیروی از عادات، به او باز می‌گردند.
و آیه متضمّن تشبیه حال مشرکان است به حال آل فرعون؛ تشبیه حال مشرکان- در کوشش آنها بر کفر خود و همیاری ضدّ پیامبر (ص) و تکذیب آیات خدای- عزّ و جلّ- به حال آل فرعون در همیاری ضدّ موسی (ع) و تکذیب آیاتی که وی آورد.
و نظیر عبارت این تشبیه، شعر امرؤ القیس «5» است و وصف دیارش و شرح
__________________________________________________
(5)- او امرؤ القیس پسر حجر پسر عمرو الکندیّ، شاعر بزرگ جاهلی است (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 50، ملاحظه شود)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 65
رنجی که از تأمّل در آثار آن دیار و یادآوری آن کشیده است- در حالی که گفتار خدای (جلّ اسمه) در این تشبیه ارجمندتر، و بزرگتر، و فصیحتر، و روشنتر و نیکوتر است-: [از بحر طویل
35 وقوفا بها صحبی علیّ مطیّهم یقولون لا تهلک أسی و تجمّل
36 و إنّ شفائی عبرة لو سفحتها فهل عند رسم دارس من معوّل
«6»
37 کدأبک من أمّ الحویرث قبلها و جارتها امّ الرّباب بمأسل
«7» شاعر می‌گوید: از آن دیار آن دیدم که از اهل آن؛ یعنی عادت تو در رنج کشیدن و گریستن در آن دیار، مانند رنج کشیدنت از اهل آن دیار پیش از رنج کشیدن از آن دیار است «8».
و گفته می‌شود: «ما زال ذلک دأبه و دینه و دیدنه و شأنه و عادته (: پیوسته آن کار دأب و دین و دیدن و شأن و عادت او بود)».
و خدای- تعالی- در سوره دیگر گفت: کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ «9».
و تکرار قول خدای- تعالی- در این جا (کدأب ال فرعون) همانا تغییر اسلوب سخن در نکوهش ایشان (ال فرعون) به سبب کار زشتی است که پیشه خود
__________________________________________________
(6)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان امرؤ القیس، ص 8، چنین است:
و إنّ شفائی عبرة إن سفحتها و هل عند رسم دارس من معوّل
(7)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 9 (بجای کدأبک) کدینک ضبط شده است.
(8)- برابر آنچه از برخی شروح معلّقات بر می‌آید، ضمیر «قبلها» در جمله «کدأبک ... قبلها» عائد به محبوبه شاعر جز امّ الحویرث و امّ الرّباب است، ولی چنان که ملاحظه می‌شود، مؤلّف آن ضمیر را به دیار راجع می‌داند. رک: شرح المعلّقات السّبع، تألیف زوزنی، ص 3.- م.
(9)- سورة الانفال (8) آیات 52- 54.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 66
ساختند (و نیز تکرار آن کلام) برای آن است که ایشان را دو نوع مختلف عذاب است، و همانا از آن روی تکذیب آیات خدا از بزرگترین گناهان شد، که آن از دورترین گناهان از جاده درست است؛ که لازمه‌اش تضییع حقوق خدای- تعالی- در وجوب طاعت اوست؛ طاعتی که جز با تصدیق آیاتی که پیامبرانش آورده‌اند صحیح نیست.
و تکذیب عبارت از نسبت دادن خبر به دروغ است؛ پس تکذیب کننده حق نکوهیده، و تکذیب کننده باطل- از نظر این که باطل است، و وصفش معلوم شده- ستوده است، اگر گفته شود: «برای چه از تکذیبشان آیات خدای- عزّ و جلّ- را، تعجیل در عذابشان واجب شد؟» گفته می‌شود: «برای این که چون در میان ایشان کسی که رستگار شود وجود نداشت، تعجیل در عذابشان موجب بازداری دیگران از گناه می‌شد؛ بازداری به وجهی که به صلاح باز آیند، از این‌رو تعجیل در کیفرشان واجب شد.»
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 67

[تشبیه در سوره انعام

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ «1».
خدای پیامبرش را بر حجّتش در برابر مشرکان قومش از زمره بت‌پرستان، بیاگاهانید با این سخن خود که «: به اینان که بتها را شریک و نظیر خدا می‌آورند: و تو را به پیروی دینشان و پرستش بتهایشان فرمان می‌دهند بگو: آیا جز خدا سنگی یا چوبی را که قادر بر نفع یا ضرر ما نیست، فرا خوانیم، و پرستش کسی را که سود و زیان و زندگی و مرگ به دست اوست، فرو گذاریم پس شکّی نیست که اگر عاقل باشید، و میان خیر و شرّ تمیز دهید، شما می‌دانید که خدمتگزاری آن که به سودش امید هست، و از زیانش بیم هست، سزاوارتر و شایسته‌تر است: چنان که خدای- تعالی- گفت: ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ «2».
(بیان) قول خدای: «وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا»، اعقاب «3» به معنای ادبار (: پشتها) است.
[بیان کالّذی استهوته الشیاطین :
__________________________________________________
(1)- سورة الانعام (6) آیه 71.
(2)- سورة الاسراء (17) آیه 67، و تمام آیه چنین است: وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً. (3)- اعقاب جمع «عقب»: پاشنه پا، رک: المعجم الوسیط و المفردات فی غریب القران، ریشه «عقب».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 68
به برهانی دست نیافتیم بنابراین وضع ما وضع کسی است که شیطانها به هوس (یا به فرو افتادنش) فرا خوانند. «استهواء» به معنای به هوس (یا به سقوط) فرا خواندن است «4»، و درباره گمراه گفته می‌شود: یهوی (: فرو می‌افتد) زیرا شخص گمراه بمنزله کسی است که رو به پستی می‌رود، چنان که گفته می‌شود: «امره فی سفال (: کار او در سراشیبی است)» (بیان) گفتار خدا: « [کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حیران- «حیران» منصوب بنابر حالیّت است- یعنی مانند کسی که شیطان وی را به سقوط کشانده (یا به هوس فرا خوانده) است، و این مثلی است که خدای- تعالی- برای کسی زده که پس از ایمانش کفر ورزیده و شیاطین را که از زمره مشرکانند، پیروی کرده است؛ در حالی که یارانش- یارانی که در راه حق پایدارند و در وقت مسلمانیش وی را به هدایت خود فرا می‌خواندند- به وی می‌گویند: «نزد ما بیا». وی سرباز می‌زند و ندای شیطان را پیروی می‌کند، و بتان و خدایان را می‌پرستد.
پس وجه تشبیه در آن مثل، این است که حال بازگردنده به گمراهی- پس از آن که به سبب ایمان به هدایت دعوت شده- همانند حال کسی است که با پیمودن راهی جز راه راست- پس از دعوت شدن به هدایت با ملازمت راهی که موجب رستگاری اوست- به گمراهی بازگردنده است.
ابن عباس «5»- رحمه اللّه- گفته است: «این مثلی است که خدای- تعالی-
__________________________________________________
(4)- کلمه «الهوی» در عبارت متن، احتمال دارد «الهویّ (به ضمّ اول و کسر دوم و تشدید یا) به معنای فرو افتادن باشد»، و یا «الهوی (به فتح اول و الف قصیره در آخر) به معنای هوس باشد»، و مفسّران هر دو معنی را در تفسیر این آیه بیان کرده‌اند. رک: مجمع البیان، ج 4، ص 319، و الکشّاف، ج 2، ص 28.
- م.
(5)- او عبد اللّه پسر عبّاس پسر عبد المطّلب، صحابی بزرگ و زینت بخش پیشوایان است، در مکه به دنیا آمد، و در آن جا در عصر نبوّت پرورش یافت، او محدّث و فقیه و مفسّر بود، و در سال 68 هجری در طائف بدرود حیات گفت. (الاصابة، شماره 4772 و نکت الهمیان، ص 180).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 69
برای خدایان و کسی که دعوت به پرستش آنها می‌کند زده است.»
و دعوت کنندگانی که (به پرستش) خدا دعوت می‌کنند (مثل ایشان) مثل مردی است که راه را گم کرده و سرگردان است، و در آن هنگام ندادهنده‌ای ندا در می‌دهد:
«ای فلان پسر فلان، بسوی راه بیا» و او را یارانی است که به پیروی از خودشان فرا می‌خوانندش، پس اگر دعوت کننده اول را پیروی کرد، وی را می‌برد تا به مهلکه‌اش در می‌افکند، و اگر دعوت یارانش را پذیرفت، راه را می‌یابد. و همانا شیطان از آن جهت وی را به اسم خود و اسم پدرش فرا می‌خواند که وی را بفریبد، و در نتیجه گمراهش سازد.
و شیاطین، غولهایی از طایفه جنّ هستند، و کلمه غول «6» نام برای جنس نر و ماده آن است. عنبری «7» گفته است: [از بحر وافر]
38 و غولا قفرة ذکر و أنثی کانّ علیهما قطع البجاد
«8» و غول در کلام عرب به معنای «داهیه (: امر ناپسند یا مصیبت)» نیز می‌آید، چنان که به علاقه تشبیه به معنای جنگ نیز می‌آید؛ شاعر گفته است: [از بحر رجز]
39 الحرب غول او کشبه الغول تقلب للأوتار و الذحول
حملاق عین لیس بالمکحول «9»
__________________________________________________
(6)- غول به ضمّ حرف اول به معنای «سعلاة (: دیو)» و جمع آن اغوال و غیلان است، در الحیوان، ج 6، ص 159 نقل شده که: «غول نام هر چیزی است که از جنس جنّ می‌باشد و سر راه مسافران ظاهر می‌گردد. و در شکلها و جامه‌های گوناگون در می‌آید، خواه مذکّر باشد یا مؤنّث، و لیکن بیشتر کلام عرب بر آن است که «غول» حکم مؤنّث را دارد».
(7)- او عبید بن أیوب العنبری است، وی در اشعار خود خبر داده که با غول و دیو مصاحبت داشته و با گرگها و افعیها شب را به سر می‌برد، و با آهوان و حیوانات وحشی همخوراک می‌شود، جاحظ در الحیوان، ج 4، ص 482 و ج 5، ص 123 و 138 و ج 6، ص 159 و 165، از او به نام «ابو المطراب» نام برده است، و ابن قتیبه شرح زندگی او را در الشعر و الشعراء، ج 2، ص 668 بیان کرده است.
(8)- الحیوان، ج 6، ص 159 ملاحظه شود.
(9)- در نسخه اصل چنین است، لیکن در الحیوان، ج 6، ص 196 به این صورت است:
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 70
و کلمه شیطان نیز به علاقه تشبیه از نامهای مار است؛ شاعر در حالی که سخن از ناقه به میان آورده، گفته است: [از بحر طویل
40 تلاعب مثنی حضر میّ کانّه تعمّج شیطان بذی خروع قفر
«10» و بتحقیق عرب رنجی را که در بیابانهای بی‌نشان گسترده، می‌کشد- رنج حاصل از تخیّل رنگ برنگی غولها و به گوش شنیدن نغمه‌های جنیان هنگامی که سر راه آن بیابانها را می‌گیرند (- عرب آن رنج را) در اشعار خود یاد کرده است:
ذو الرّمّه در وصف مسافتی که در نوردیده گفته است: [از بحر بسیط]
41 للجنّ باللّیل فی حافاتها زجل کما تجاوب یوم الرّیح عیشوم
42 هنّا و هنّا و من هنّا لهنّ بها ذات الشّمائل و الأیمان هینوم
«11» و نیز در حالی که سخن از شترش به میان آورده گفته است: [از بحر طویل
43 و کم عرّست بعد السّری من معرّس به من کلام الجنّ اصوات سامر
«12» و عبید بن ایّوب العنبری گفته است: [از بحر طویل
44 فللّه درّ الغول ایّ رفیقة لصاحب قفر خائف یتقتّر
45 أرنّت بلحن بعد لحن و او قدت حوالیّ نیرانا تبوخ و تزهر
«13»
__________________________________________________
- الحرب غول أو کشبه الغول تزفّ بالرایات و الطّبول
تقلب للاوتار و الذحول حملاق عین لیس بالمکحول
(10)- جاحظ آن بیت را در الحیوان، ج 1، ص 153 یاد کرده و از سراینده‌اش نامی نبرده، وی می‌گوید: «و مار را هرگاه خطرناک باشد «شیطان» می‌نامند، و آن نام در تعبیرشان «شیطان الحماطة» است.
و در آن کتاب روایت بیت، تعالج مثنی است.
(11)- دیوان ذی الرّمة، ص 567.
(12)- دیوان ذی الرّمة، ص 292.
(13)- در نسخه اصل چنین است، در الحیوان، ج 6، ص 165، 251، «متقتّر» بجای «یتقتّر» ثبت شده است، و در الشّعر و الشّعراء، ج 2، ص 668، «یتستّر» و در الحیوان، ج 4، ص 483 «المتقفّر» ثبت شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 71
و عبّاس بن مرادس «14» در رنگ برنگی غول (در خیال) می‌گوید: [از بحر بسیط]
46 أصابت العام رعلا غول قومهم وسط البیوت و لون الغول ألوان
«15» و کعب «16» بن زهیر در سخن از زنی گفته است: [از بحر بسیط]
47 فما تدوم علی حال تکون بها کما تلوّن فی اثوابها الغول
«17» و ابن الاعرابی «18» نقل کرده و گفته است: «یک بار به منزل اعرابیی از طایفه غنیّ وارد شدم و گفتم: «چه پاکیزه آبی دارید و چه پرغذا منزلی؟» گفت: «بلی، علاوه بر این که از هر چیزی دور است: از عراق دور است و از یمامه و حجاز، پریانش بسیار، و مارهایش فراوان است. گفتم: «آیا پریان را می‌بینید؟» گفت: «بلی، جای آنها فلان کوه است که به آن (سواج «19») گفته می‌شود» گفت: «آنگاه وی چیزهایی برایم تعریف کرد.»
__________________________________________________
(14)- او عبّاس بن مرداس یکی از شاعران عصر جاهلی و از سواران ایشان است، بر پیامبر (ص) وارد شد، و او را مدح گفت، پیش از فتح مکّه اسلام آورد، پس پیامبر در زمره «ألمؤتلفة قلوبهم» در حقّ او بخشش کرد. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 632 و معجم الشعراء، ص 102). [المؤتلفة قلوبهم: که به وحدانیت خدای- عزّ و جلّ- معتقدند و شهادتین را بر زبان جاری ساختند، و در برخی از احکام شک کردند ... پیامبر مأمور شد با بخشش مال دلهایشان را بدست آورد (سفینة البحار، ج 1، ص 28).- م.]
(15)- رعل: نام قبیله‌ای از سلیم است. (الحیوان، ج 6، ص 161 و لسان العرب ریشه «رعل»).
(16)- او صحابی بزرگ و یکی از شاعران نیکوسرای عصر جاهلی- اسلامی است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 89).
(17)- آن بیت از قصیده «البردة» اوست (دیوان او، ص 8 و ما بعد آن ملاحظه شود) [و آن قصیده‌ای است که شاعر در عذر خواهی از پیامبر (ص) سرود، و آن حضرت جامه راهراه برده خود را به او بخشیدند (تاریخ الادب العربی بروکلمن، ج 1، ص 157).- م.]
(18)- او محمّد بن زیاد روایتگر شعر و نسب شناس و در علم لغت علّامه و از اهل کوفه بود، و سال 231 هجری در سامراء وفات یافت. (نزهة الالباء، ص 103)
(19)- سواج: کوهی است گویند در آن جا مسکن جنّ است (منتهی الارب، حرف سین).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 72
و اصمعی «20» گفته است: « (السّیوف المأثورة) [: شمشیرهای نشان دار] آن شمشیرهایی است که گفته می‌شود که شیاطین برای سلیمان بن داود ساخته‌اند. «21»»
و بتحقیق عرب در این باب سخن بسیار گفته، از آن گونه که گروهی از منحرفان از دین، در ردّ آنچه قرآن (در باب جنّ و شیاطین) آورده- بمنظور تحریف حقایق با زبانهایشان، و برای عیب‌جویی از «22» دین- به آن تمسّک جسته‌اند، و وجود این نوع از آفریدگان را در این جهان انکار کرده‌اند «23»، و این سخن چه سخن شگفتی است؛ با وجود اعتراف به این که شمارش انواع حیوانهایی که جزئی از این مخلوقاتند، تحقّق نمی‌یابد، و در آگاهی در نمی‌آید، پس چگونه عجز از شناخت چیزی دلیل بر نفی آن می‌شود! با وجودی که اظهارات همگان در این باب بسیار، و دروغپردازیهای عرب فراوان است، و از آن دروغهاست این که می‌گویند: «ابو لیلی طهوی «24» غولی را به قتل رسانید.» چنان که درباره «تأبّط
__________________________________________________
(20)- او ابو سعید عبد الملک بن قریب دانشمند علم لغت، و نحو، و علم غریب لغت و حدیث، و علم اخبار و سخنان نمکین است، وی اهل بصره بود، و در روزگار هارون الرشید به بغداد آمد، و سال 216 ه. وفات یافت (نزهة الالبّاء، ص 74).
(21)- نصّ کلام اصمعی در الحیوان، ج 6، ص 187 چنین است: «و قال الاصمعی: السّیوف المأثورة هی التی یقال: إنّها من عمل الجنّ و الشیاطین، لسلیمان بن داود- علیهما السّلام-.»
(22)- اصل متن الجمان: «لیّا بألسنتهم و طعنا فی الدین» است، و آن اقتباس از آیه 46 سورة النّساء است.- م.
(23)- در الحیوان، ج 2، ص 139 نقل شده است: «امّا دهریان، شیاطین و جن و فرشتگان و رؤیا و بازوبند (دعا) را منکرند، و معتقدند که کار ایشان جز با مشارکت و یاری اصحاب جهات کامل نمی‌شود.
[شاید مقصود از «اصحاب الجهات» موجودات مادی مستقر در جهات چهارگانه یا شش گانه است.- م.]
(24)- در سمط اللآلی، ص 644 نقل شده است: «طهوی: جندل بن المثنّی الطّهوی، از طایفه تمیم، شاعر رجزسراست. وی معاصر راعی بوده و با او مهاجات داشته است طهوی منسوب به طهیّه مادر بزرگ اوست. (الأعلام زرکلی، ج 2، ص 137 ملاحظه شود) شاید او همان ابو الغول طهوی است (شرح دیوان الحماسة، تألیف مرزوقی، ج 1، حاشیه ص 22 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 73
شرّا «25»» می‌گویند، و در آن باره اشعار دروغ نقل می‌کنند، و می‌گویند، عمرو بن یربوع «26» با غولی ازدواج کرد، و فرزندی برایش آورد، و سخنان دیگری که در این مسیر (کذب) جریان یافته است.
و بتحقیق برخی از دانشمندان، امکان کشته شدن این صنف از موجودات را جز به سبب داشتن حرفه جادوگری و تردستی، انکار نمی‌کنند. و برخی از متکلّمان (دانشمندان علم کلام) بذله‌گو برای مشارکت آنها (غولان) در امر تناسل به خران اخدری «27»، استدلال کرده‌اند؛ زیرا «اخدر» اسبی متعلّق به اردشیر «28» بود. آن اسب،
__________________________________________________
(25)- او ثابت بن عمسل است و گفته می‌شود او ثابت بن جابر است، وی شاعری شجاع بوده است (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 229)
(26)- در الحیوان، ج 1، ص 161 نقل شده است: «و می‌گویند: عمرو بن یربوع با دیوی ازدواج کرد، شاعر رجزسرا گفته است:
یا قاتل اللّه بنی السّعلاة عمرو بن یربوع شرار النّات
[النّات مقلوب از «النّاس» و آن از جمله موارد ضرورت شعری قبیح است (الحیوان، ج 6، پاورقی ص 161).- م.] و در ص 196 همان کتاب آمده است: «برخی از اعراب مدّعیند که دیوان بر ایشان ظاهر می‌شوند و با ایشان سخن می‌گویند و ازدواج می‌کنند ...» و ابو زید درباره ایشان (بنی السّعلاة) گفته است: مردی از آن طایفه با دیوی ازدواج کرد و روزگاری را با او به سر برد، و از او فرزندی آورد؛ تا این که شبی برخی را در سرزمین دیوان مشاهده نمود پس بسوی آنها پرواز کرد. آن مرد گفت:
رأی برقا فاوضع فوق بکر فلابک ما أسال و ما أغاما
و به عقیده عرب، بنو السّعلاة، از نسل بنی عمرو بن یربوع، و بلقیس ملکه سرزمین سبأ، از این زاد و ولد مشترک، و از این مخلوق مرکّبند.
(27)- در الحیوان، ج 1، ص 139 نقل شده: «و گفته می‌شود که خران وحشی و بویژه خران اخدری» عمرشان طولانی‌ترین عمر خران وحشی است، و آن خران اخدری از نسل «اخدر» اسب «اردشیر بن بابک» اند، و آن اسب وحشی شد، و دسته‌هایی از خران وحشی را تحت حمایت خود قرار داد، و در میان آنها جفت گیری کرد، پس فرزندانش از آن خران، درشت‌تر و نیکوتر از دیگر خران وحشی‌اند.»
(28)- او اردشیر پسر بابک پادشاه ایران است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 74
وحشی شد، و دسته‌هایی از خران وحشی را تحت حمایت خود قرار داد، و در میان آنها جفت‌گیری کرد، و نیز برای آمیزش غولان (در امر تناسل با حیوانات) به زرّافه، استدلال می‌کنند، و زرّافه حیوانی بینابین شتر ماده و کفتار و گاو وحشی است، و اسم آن «اشتر گاو پلنگ «29»» است؛ زیرا کفتار در سرزمین حبشه بر شتر ماده بر می‌جهد «30»، پس فرزندی می‌آورد که آفرینش آن میان شتر و کفتار است. پس اگر نر باشد با گاو در می‌آمیزد، و آن را به «زرّافه» باردار می‌سازد، و از آن روی زرّافه نامیده شد که آن حیوان مجموعه‌ای (از چند حیوان) است، هر چند یک حیوان بیش نیست.
شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
48 قوم إذا الشّرّ أبدی ناجذیه لهم طاروا الیه زرافات و وحدانا
«31» و سگها در سرزمین سلوق «32» بر گرگها برمی‌جهند، و سگهای معروف به سگهای سلوقی را به بار می‌آورند؛ و این گونه آمیزش از این نوع (غولها) امری محال است، زیرا جنس آن مباین (جنس حیوانات اهلی) است، و حیوان وحشی از حیوان اهلی گریزان است «33».
__________________________________________________
(29)- معنای اشتر (به عربی) بعیر، و گاو «بقره» و پلنگ «ضبع» است. (الحیوان، ج 1، ص 142) [پلنگ در عربی به معنای «نمر» و ضبع به معنای کفتار و آن درنده‌ای شبیه به پلنگ کوچک است. رک: منتهی الارب، حرف «ض»، و فرهنگ معین حرف «ک».- م.]
(30)- گفتار جاحظ در الحیوان، ج 1، ص 143 ملاحظه شود.
(31)- آن بیت از قریط بن انیف، یکی از شاعران بلعنبر است، و آن بیت به ابو الغول الطّهوی (نیز) منسوب می‌باشد، و آن بیت، از قصیده‌ای است که مطلع آن چنین است:
لو کنت من مازن لم تستبح إبلی بنو اللّقیطة من ذهل بن شیبانا
(الحماسة، ج 1، ص 27 ملاحظه شود)
(32)- سلوق نام سرزمینی در یمن است، و سگهای سلوقی و نیز زره‌ها به آن سرزمین منسوب است (معجم البلدان).
(33)- الحیوان، ج 2، ص 183 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 75
و امّا گفتار قعقاع بن محمّد بن زراره «34» درباره پسرش عوف «35»: «به خدا سوگند آنچه از صفات جنّ در وی می‌بینم، بیشتر از صفات انسان است» (- آن گفتار) بر سبیل تمثیل، و تشبیه و مبالغه در وصف است؛ همانند آنچه در اشعار عرب از آن قبیل وارد شده است؛ ابو الجویریّة العبدی «36»، در حالی که قومی را وصف کرده، گفته است: [از بحر بسیط]
49 إنس إذا أمنوا، جنّ إذا فزعوا مرزّؤون بها لیل إذا حشدوا
«37» و لبید بن ربیعه «38» گفته است: [از بحر کامل 50 غلب «39»
تشذّر فی الذّحول علیهم جنّ البدیّ رواسیا أقدامها
«40» و نابغه ذبیانی «41» گفته است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(34)- آن کلام را جاحظ در الحیوان، ج 3، ص 93 و ج 6، ص 236 یاد کرده است.
(35)- یکی از افراد قبیله تمیم در حالی که او را مدح می‌کند گفته است:
بحقّ امرئ سرو عتیبة خاله و انت لقعقاع و عمّک حاجب
دراری نجوم کلّما انقضّ کوکب بدا کوکب ترفضّ عنه الکواکب
(36)- او عیسی بن أوس بن عصیه، یکی از افراد طایفه بنی عامر بن معاویه، عبد اللّه بن مالک است، و نسب او به عبد القیس می‌رسد، و این ابو الجویریّه، غیر از ابو الجویریّه عنزی است (معجم الشعراء، ص 95، و الحیوان، ج 6، حاشیه ص 180).
(37)- الحیوان، ج 6، ص 180.
(38)- او لبید بن ربیعة بن مالک، شاعر بزرگ جاهلی- اسلامی است (الشعر و الشّعراء، ج 1، ص 195).
(39)- در شرح القصائد التسع المشهورات، ج 1، ص 433 به رفع «غلب» نیز روایت شده است.- م.
(40)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 317، و شرح المعلّقات السبع ص 144 «بالذحول کانّها» (بجای فی الذّحول علیهم) ضبط شده است.
(41)- او زیاد بن معاویه، یکی از شاعران طبقه اول است، ابن سلّام وی را پس از إمرؤ القیس و پیش از زهیر و اعشی شمرده است، (برای شرح حال او الشّعر و الشّعراء، ج 1، ص 92 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 76
51 سهکین من صدأ الحدید کانّهم تحت السّنوّر جنّة البقّار
«42» و حاتم «43» در حالی که سخن از اسب به میان آورده گفته است: [از بحر طویل
52 علیهنّ فتیان کجنّة عبقر یهزّون بالأیدی الوشیج المقوّما
«44» و زهیر گفته است:
53 علیهنّ فتیان کجنّة عبقر جدیرون یوما ان یفیئوا و یستعلوا
«45» شرح کلمه «عبقر»:
گفته شده عبقر سرزمینی است که جنّ در آن سکونت دارد، پس منسوب آن (عبقری)، مثل وصف چیزی است که به آن منسوب شده است، و از آن جهت، به هر چیز عالی «عبقری» اطلاق شده است. و در حدیث در وصف عمر است که: «فلم ار عبقریّا یفری فریّه «46»». یفری فریّه به معنای «یفعل فعله (: بجای آورد کاری را که او بجا می‌آورد)» است. و «عبقریّ القوم» یعنی بزرگ و سرور آنها.
و اعرابیی در حالی که سخن از مردی به میان آورده گفته است: «ظلمنی و اللّه
__________________________________________________
(42)- در نسخه اصل و دیوان او، ص 80 چنین است، امّا در معجم البلدان (کلمه بقّار) قنّة البقار ضبط شده است.
(43)- در نسخه اصل «زهیر» ضبط شده، و پهلوی آن کلمه «حاتم» ثبت شده، و آن وجه صحیح است.
(44)- در الحیوان، ج 6، ص 189 ذکر شده: «آن بیت از حاتم طائی است، ولی در قصیده میمیّه مشهور وی نقل نشده است (دیوان حاتم، ص 79)، و آن در مختارات ابن الشّجری، ص 13 یاد شده، و در آن کتاب (بجای الوشیج المقوّما) و شیجا مقوّما ضبط شده است.
(45)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 103 و در لسان العرب ریشه «عبقر» چنین است:
بخیل علیها جنّة عبقریّة جدیرون یوما ان ینالوا و یستعلوا
(46)- النّهایة فی غریب الحدیث، تألیف ابن الاثیر، ج 3، ص 173 و 442 و لسان العرب ریشه «عبقر» ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 77
ظلما عبقریّا» مقصود وی از «ظلما عبقریّا» این است که کار ستم را در حقّ من به شگفتی کشانید. و گفته می‌شود: عبقر سرزمینی است که در آن جامه‌های برد (جامه‌های راهراه) درست می‌شود، و از آن‌رو، کار تزیین لباس به آن سرزمین منسوب شده است. شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
54 حتّی کانّ ریاض القفّ ألبسها من وشی عبقر تجلیل و تنجید
«47»، و از این جهت است که به فرشها وصف عبقری اطلاق شده و به آن دیار منسوب می‌شود. «48» و چنان که هر امر شگفتی را به این نوع موجود (جنّ) نسبت داده‌اند، و به آن در هر امر عجیبی مثل زده‌اند، همچنان شاعران سترک در اشعارشان [اظهار کرده‌اند که ایشان را شیاطینی است که از زبان آنها سخن می‌گویند، و به آن معنی، به نغزگویی اشارت نموده‌اند. و به وصف شعر توجّه کرده‌اند؛ مانند گفتار فرزدق که قصیده‌ای را وصف نموده است: [از بحر بسیط]
55 کانّها الذهب العقیان حبّرها لسان أشعر خلق اللّه شیطانا
«49» و ابو النّجم «50» گفته است: [از بحر رجز]
56 إنّی و کلّ شاعر من البشر شیطانه أنثی و شیطانی ذکر
«51» و ابن میّاده «52» گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(47)- آن بیت از ذو الرّمّه است (دیوان او، ص 136) و لسان العرب ریشه «عبقر»
(48)- در لسان العرب، ریشه «عبقر» آمده است: «فرّاء گفته: عبقری، فرشهای ضخیم است، مفرد آن عبقریّه می‌باشد. و عبقری به معنای ابریشم است. و از آن معنی است حدیث عمر: انّه کان یسجد علی عبقریّ. و گفته شده: عبقریّ به معنای ابریشم است، و گفته شده، به معنای فرشهای نگارین است» و النّهایة، ج 3، ص 173 ملاحظه شود.
(49)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ج 3، ص 335 مصراع دوم (بجای وجه فوق) «اشعر اهل الارض شیطانا» ضبط شده است.
(50)- او مفضّل بن قدامه از طایفه عجل است. (الشّعر و الشّعراء، ج 2، ص 502)
(51)- الشّعر و الشّعراء، ج 2، ص 502 ملاحظه شود.
(52)- او الرّمّاح بن یزید، و میّاده نام مادر اوست، بر ولید بن یزید بن عبد الملک وارد شد، و شعر
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 78
57 و لمّا أتانی ما تقول محارب بعثت شیاطینی و جنّ جنونها
58 و حکت لهم ممّا أقول قصائدا تعالی بها صهب المهاری و جونها
«53» و آنگاه که وصف زنان را در حسن به شگفتی رسانند، ایشان را در زیبایی به جنّ تشبیه می‌کنند، و در دلربایی و دلفریبی به مطربان چنان که اخطل «54» گفته است: [از بحر کامل
59 و تغوّلت لتروعنا جنّیّة و الغانیات یرینک الاهوالا
«55» و المقنّع کندی «56» گفته است: [از بحر بسیط]
60 و فی الظّعائن و الاهداج أحسن من حلّ العراق و حلّ الشّام و الیمنا
61 جنّیّة من نساء الإنس احسن من شمس النّهار و بدر اللیل لو قرنا
«57» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر کامل
62 جنّیّة برزت لتقتلنی مطلیّة الأقراب بالمسک
«58»
__________________________________________________
- خود را درباره ولید برای او خواند. آن را نیکو شمرد، و دستور داد، ملازم وی باشد، شاعر امر وی را اطاعت کرد. زندگی ابن میّاده ادامه یافت تا روزگار بنی العبّاس را دریافت. (الشّعر و الشعراء، ج 2، ص 655 و طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 106)
(53)- در نسخه اصل چنین است؛ امّا در الحیوان، ج 1، ص 152، 300 و ج 6، ص 244 آن دو بیت به این عبارت است:
فلمّا أتانی ما تقول محارب تغنّت شیاطینی و جنّ جنونها
و حاکت لها ممّا أقول قصائدا ترامت بها صهب المهاری وجونها
(54)- او غیاث بن غوث، شاعر مشهور اموی است، در سال 90 هجری در گذشت. (الشّعر و الشّعراء، ج 1، ص 393)
(55)- دیوان او، ص 42 ملاحظه شود.
(56)- او محمّد بن عمیر از قبیله کنده، شاعری است که در عصر اموی شهرت یافت. وی در سراسر زندگی نقاب بر چهره داشت، در سال 70 هجری وفات یافت (الشّعر و الشعراء، ج 2، ص 625) و (الاغانی، ج 17، ص 60).
(57)- الشّعر و الشّعراء، ج 2، ص 625 ملاحظه شود، و آن دو بیت، ضمن پنج بیت است.
(58)- در نسخه اصل چنین است، ولی در دیوان عبد اللّه بن قیس الرّقیّات، ص 141، (بجای
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 79
و شاعر دیگری در مقام وصفی جز این وصف نیکو گفته است: [از بحر طویل
63 فدقّت و جلّت و اسبکرّت و أکملت فلوجنّ إنسان من الحسن جنّت
«59» و نزدیک به آن معنی است، گفتار شاعر دیگر: [از بحر خفیف
64 إنّ شرخ الشّباب و الشّعر الأس ود ما لم یعاص کان جنونا
- و نیز گفتار شاعر دیگر: [از بحر بسیط]
65 قالت عهدتک مجنونا فقلت لها: إنّ الشّباب جنون برؤه الکبر
«60» و گفته‌اند: «جنّ الشّباب» چنان که گفته‌اند: «شرخ الشّباب» (: عنفوان جوانی).
محمّد بن علی بن المهتدی از قول محمّد بن المأمون، از قول محمد بن القاسم بن احمد بن یحیی، از قول سلمه، از قول فرّاء، برای ما نقل کرد؛ که گفت:
«گفته می‌شود: کان هذا فی عهباء «61» شبابه [: این امر در عنفوان جوانیش بود]»- و جز فرّاء، «عهباء» را با الف مقصوره (عهبا) می‌خواند، و «عهباء شبابه» به معنای «عنفوان شبابه» و «شرخ شبابه» و «ریّق شبابه» و «جنّ شبابه» و «غلواء شبابه» و «ریّ شبابه» (: آغاز جوانی او)» است- وی (فرّاء) این شعر را قرائت کرد: [از بحر طویل
__________________________________________________
- مصراع اوّل متن) جنّیّة خرجت لتقتلنا نقل شده است. و در الاغانی، ج 11، ص 175 چاپ دار الکتب (بجای مصراع دوم متن) مطلیّة الاصداغ بالمسک ضبط شده است.
(59)- آن بیت از الشّنفری الأزدی است (المفضّلیّات، ص 109 و الحیوان، ج 3، ص 108، و ج 6، ص 244، و لسان العرب ریشه «جنن» ملاحظه شود.
(60)- آن بیت از «ابن ابی فنن» است (عیون الاخبار، ج 2، ص 320) [او احمد بن ابی فنن است و در روزگار الواثق از حاکمان عباسی می‌زیسته و در «الاغانی» ج 23 ص 521 ابیاتی از وی درباره سلیمان بن وهب و احمد بن الخصیب نقل شده است.- م.]
(61)- لسان العرب ریشه «عهب».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 80
66 أجنّ الصبا ام طائر البین شفّنی بذات الصفا تنعابه و محاجله
و نیز از تشبیهات ایشان (عرب) در این باب است گفتار شاعر رجزسرا: [از بحر رجز]
[الف : فقلت و اللّه لترحلنّا قلائصا تحسبهنّ جنّا
«62» [ب:] و گفتار قطامی «63»: [از بحر بسیط]
68 یتبعن سامیة العینین تحسبها مجنونة او تری ما لا تری الإبل
«64» [ج:] و گفتار خطفی «65»: [از بحر رجز]
69 یرفعن باللّیل إذا ما أسدفا أعناق جنّان و هاما رجّفا
و عنقا بعد الکلال خیطفا «66» وی با سرودن آن شعر «خطفی» نامیده شد.
و عمر بن عبد العزیز «67» مردم را از سوار کردن کودکان بر پشت اسبان در روز مسابقه اسب دوانی منع کرد و گفت: «کودکان خود را بر پشت آن جنّان «68» سوار مکنید «69»». همه آن تعبیرات در کلام عرب بر سبیل مبالغه در وصف و نادره‌گویی
__________________________________________________
(62)- جاحظ آن را در الحیوان، ج 6، ص 108 یاد کرده و از سراینده‌اش سخن به میان نیاورده است.
(63)- او عمیر بن شییم است. وی معاصر ولیدبن عبد الملک بوده، و بنابر برترین روایات به سال 101 هجری وفات یافت. (الشعر و الشّعراء، ج 2، ص 609، و مقدّمه دیوان او)
(64)- دیوان او، ص 23 ملاحظه شود.
(65)- خطفی لقب عوف، جدّ جریر است.
(66)- لسان العرب، ریشه «خطف، سدف، جنّ».
(67)- وی در سال 101 هجری وفات یافت.
(68)- «جنّان» جمع «جانّ» و آن نوعی مار بی‌آزار است. و همچنین به معنای جنّ (و در عبارت فوق معنای دوم مراد است) رک: منتهی الأرب- م.
(69)- نص کلام منقول از عمر بن عبد العزیز در الحیوان، ج 6، ص 179 چنین است: «و کان عمر بن عبد العزیز اوّل من نهی النّاس عن حمل الصبیان علی ظهور الخیل یوم الحلبة، و قال: تحملون الصبیان علی الجنّان».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 81
وارد شده است. و همگان می‌پندارند که شیطانها آفرینش خویش را دگرگون می‌سازند، و شکلهایشان را تغییر می‌دهند، و آن سخنی بیهوده و عاری از حقیقت است، و همانا آنها با جادویی و تردستی‌شان چنان به نظرها می‌آورند. و در ایشان حالات خشونت، و بازیگری، و سرخوشی، و وقت گذرانی وجود دارد، و لطافتشان بیشتر و آسیبشان کمتر و بدنهایشان سبکتر و ذهنهایشان تیزتر و شناختشان فزونتر و موشکافترند، و ایشان- چنانکه قرآن بیان داشته- می‌توانند در هوا حرکت کنند، و بر آسمان بالا روند. و گروهی از قوم عرب، هرگاه در بیابانی می‌افتادند، و به دره‌های وحشتناک فرود می‌آمدند، و از این که مارهای «جانّ» ایشان را به بازی بگیرند، می‌ترسیدند، یکی از ایشان بر می‌خاست و می‌گفت: «ما به رئیس این دره پناهنده‌ایم» و در نتیجه تا زمانی که در آن مکان اقامت می‌کردند، کسی آزارشان نمی‌رساند.
و از عمیر بن ضبیعه حکایت شده که گفت: «در هنگامی که با ابن ظبیان در بیابانی حرکت می‌کردم؛ پیره زنی با کودکی که می‌گریست بر ما آشکار شد، کودک گفت: «من به راه مانده‌ام، کاشکی مرا با خود می‌بردید» عمیر گفت: «ای کاش او را بر پشت سر خود سوار می‌کردی» پس او را پشت سر خود سوار کرد، ساعتی درنگ کرد، و در روی عمیر نگریست، و دمی برآورد، پس از دهانش آتشی بیرون شد، عمیر تازیانه را برای او به دست گرفت، پس گریه کرد، و عمیر از او دست برداشت، سپس آن کار را چندین بار تکرار کرد، تا این که با شمشیر بر وی هجوم آورد، چون او را جدّی دید، پرید و گفت: «قاتلک اللّه» (: خدایت بکشد) چه سختدلی!».
اصمعی گفت: «کارگزار عمان به عمر بن عبد العزیز نوشت: «ما زنی جادوگر را آوردیم و در آبش افکندیم، پس بر روی آب شناور شد» عمر بن عبد العزیز جواب فرستاد: «شناور بودنش ما را کفایت نمی‌کند اگر دلیلی اقامه شد، که خوب، و اگر نه
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 82
رهایش کن».
و ابوزید «70» از برخی اعراب روایت کرده که گفت: «چه بسا گاهی بر جمعی بسیار وارد شدیم، و خیمه‌ها و قبه‌ها و جمعیّتی را دیدیم، آنگاه در همان لحظه آنها را دیگر نیافتیم».
و سمیر بن «71» الحارث «72» گفته است: [از بحر وافر]
70 و نار قد حضأت بعید وهن بدار لا ارید بها مقاما
71 سوی تحلیل راحلة و عین أکالیها مخافة ان یناما
72 أتوا ناری فقلت منون انتم فقالوا الجنّ، قلت: عموا ظلاما
73 فقمت إلی الطّعام فقال منهم زعیم: نحسد الإنس الطّعاما
«73» و روایت شده که عرب، در روزگار جاهلیّت از درون بتها همهمه‌ای می‌شنیدند، و چون خالد بت عزّی را ویران ساخت، آن بت شراره‌ای بسوی او رها ساخت، و برخی آن کار را از تردستیهای خدمتگزاران بت، بمنظور حفظ منافع خود، دانسته‌اند، و ممکن است آن کار از بازیگریهای پریان باشد.
(بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ «74» یعنی یارانش (یاران آن کسی که شیاطینش به سقوط کشانیده و یا هوای نفس را نزد او جلوه داده‌اند) او را فرا می‌خوانند، و به او می‌گویند: «ما به سر فرود آوردن در مقابل پروردگار جهانیان مأمور شدیم» و عرب می‌گوید: «أمرتک ان تفعل (: تو را به انجام
__________________________________________________
(70)- او سعید بن اوس بن ثابت الانصاری، یکی از پیشوایان ادب و لغت و از اهل بصره است.
سال 215 ه. در گذشت. (نزهة الالبّاء، ص 85)
(71)- او سمیر یا شمیر بن الحارث الضبّیّ است. (خزانة الادب، ج 3، ص 3)
(72)- و گفته شده آن ابیات از جذع بن سنان الغسّانی است. (جامع الشواهد، الالف بعد التاء) و بیت 72 در البهجة المرضیّة معروف به سیوطی، باب الحکایة، ج 2، ص 692 نقل شده است.- م.
(73)- آن ابیات در الحیوان، ج 1، ص 186 ملاحظه شود.
(74)- سورة الانعام (6) آیه 71.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 83
کار فرمان دادم)» باء (در آن مثال) برای معنای الصاق «75» است، و معنی چنین است «وقع «76» الأمر بهذا الفعل (: به این کار امر تعلّق گرفت)» و کسی که می‌گوید «امرتک ان تفعل» بنابراین است که «باء» حذف شده باشد، و کسی که می‌گوید: «أمرتک لتفعل»، با آوردن لام، خبر از علتی داده که به سبب آن، امر واقع شده است (بنابراین) معنای آیه چنین است: ما برای اسلام و بر پاداشتن نماز مأمور شده‌ایم.
__________________________________________________
(75)- حرف «باء» از حروف جارّه، معانی بسیار دارد؛ از جمله آنها «الصاق» است، و آن عبارت از الصاق چیزی است به چیزی. مانند: أمسکت بزید، به داء، و مررت بزید. سیبویه همه معانی باء را به این معنی باز می‌گرداند. رک: مغنی اللّبیب ص 137.- م.
(76)- در متن کتاب «و مع» ضبط شده که آن تحریف از «وقع» می‌باشد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 84

[تشبیه در سوره اعراف

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ: وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ «1».
«نشرا» به حالت مثقّل (به ضمّه حرف اول و دوم) و «نشرا» (به ضمّه حرف اوّل) و سکون شین، قراءت شده است. و از حمزه «2» و کسائی «3» «یرسل الریاح نشرا» به فتحه نون (و سکون شین) روایت شده است، و «نشر (: باز کردن)» خلاف معنای طیّ (: پیچیدن) است؛ مانند: «نشر الثّوب بعد طیّه (: گشودن جامه پس از پیچیدن آن)». و چون بادها (نخست) مانند چیز در پیچیده شده، در ادراک نیامده، و آنگاه در کرانه‌ها پدید آمده قابل درک می‌شود؛ بنابراین در ادراک، همانند جامه‌ای است که پس از پیچیده شدن باز شود؛ و از این رو لفظ «نشر» برای وزش باد استعاره آورده شد.
__________________________________________________
(1)- سورة الاعراف (7) آیه 57.
(2)- حمزه سال 156- بنابر قول صحیح- وفات یافت، تولّدش سال 80 ه است. وی پس از عاصم و اعمش در کوفه امام مردم در قراءت است، او مردی مورد اعتماد و بزرگ و حجّت بوده است.
(النّشر فی القراءات العشر، ج 1، ص 166 ملاحظه شود)
(3)- او علی بن حمزه ابو الحسن الکسائی یکی از قاریان هفتگانه معروف است بنابر مشهورترین اقوال سال 189 ه وفات یافت (نزهة الالبّاء ص 42، و النّشر، ج 1، ص 172، و بغیة الوعاة، ج 2، ص 162).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 85
و انشر اللّه الموتی فنشروا یعنی خدا مردگان را زنده کرد، پس زنده شدند «4». اعشی در حالی که از زنی سخن به میان آورده، گفته است: [از بحر سریع
74 لو اسندت میتا الی نحرها عاش و لم یحمل إلی قابر
75 حتّی یقول النّاس ممّا رأوا یا عجبا للمیّت النّاشر
«5» و گفتار خدای- تعالی- فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ «6» در این جا (در این آیه) رحمت به معنای باران است، و به همان معنی است در گفتار خدای- تعالی-: إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ «7».
و محمّد بن القاسم الانباری «8» از قول احمد بن یحیی «9» از اشعار جمیل بن معمر «10» (این دو بیت را) قراءت کرد: [از بحر طویل
76 هواک لقلبی یا بثینة کالّذی أقام فأحیا المیت و هود فین
77 و لیس بذی فقر الی ذا و إنّ ذا لصبّ بهذا فی الحیاة ضنین
«11»
__________________________________________________
(4)- در معانی القرآن، ج 1، ص 381 وارد شده است: و گفتار خدا: «و هو الّذی یرسل الریاح نشرا» و نشر نوعی از بادهاست که پاکیزه است و ابرها را به وجود می‌آورد، و یاران عبد اللّه و جز ایشان چنان (نشرا) قراءت کرده‌اند، و دیگران «بشرا» به معنای «بشیرة (: بشارت دهنده)» قراءت کرده‌اند.
(5)- در دیوان اعشی، ص 139 (بجای لم یحمل الی قابر) لم ینقل الی قابر، وارد شده است.
(6)- سورة الرّوم (30) آیه 50.
(7)- سورة الاعراف (7) آیه 56.
(8)- او محمّد بن القاسم ابوبکر بن الانباری النحوی است، سال 327 ه، و بنابر قولی سال 328 ه وفات یافته است. (بغیة الوعاة، ج 1، ص 212)
(9)- او ثعلب نحوی معروف است، سال 291 ه وفات یافت. (نزهة الالبّاء، ص 157، و بغیة الوعاة، ج 1، ص 296)
(10)- او جمیل بن عبد اللّه بن معمر یکی از عشق پیشگان و شاعران معروف عرب است. (شرح حال وی در الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 346 ملاحظه شود)
(11)- در دیوان او، از آن دو بیت آگاه نشدم.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 86
عشاری از قول عمر بن شاهین، و او از قول احمد بن عیسی، و او از قول هاشم، و او از قول یعلی، و او از قول ابن جراد نقل کرده که گفت: «پیامبر وقتی دعای باران می‌خواند می‌گفت: «اللّهم اسقنا غیثا مغیثا هنیّا مریّا توسّع به لعبادک تغزر به الضّرع و تحیی به الزّرع «12»» و از جمله شعرهایی که شاعران به آن، برکت آثار باران را در زمین وصف کرده‌اند، گفتار یکی از بنی سعد است: [از بحر طویل
78 و خیفاء ألقی اللّیث فیها ذراعه فسرّت و ساءت کلّ ماش و مصرم
79 تمشّی بها الدرماء تسحب قصبها کأن بطن حبلی ذات أونین متئم
«13» مقصود شاعر از «ماشی»، دامدار است، و مقصود وی از «مصرم» فاقد دام است. و «الدرماء»، خرگوش، و اونان دو لنگه بار است.
و شاعر دیگری در وصف چوپانی گفته است: [از بحر بسیط]
80 رعی ترائک فی أکناف ذی أمر زهر الحواشی فلاماء و لا حطب
81 إذا استثار کنوفا خلت ما برکت علیه یندف فی حافاته العطبا
«14» «ترائک» جمع «تریکه» است، و مقصود از آن، چیزی است که باران بجای گذاشته است «15». و مقصود شاعر از «زهر الحواشی» شکوفه‌هاست و گفتار او «لا ماء و لا حطب» به این معنی است که آن زمین سرسبز و با رطوبت است، و در آن
__________________________________________________
(12)- در النّهایه، ج 4، ص 312 تحت عنوان «فی حدیث الاستسقاء» وارد شده است: «إسقنا غیثا مریئا مریعا».
(13)- آن دو بیت از ذی الرّمّه، و در بخش اشعار منسوب به او منقول است. (دیوان او، ص 674 و لسان العرب، ریشه «اون»).
(14)- آن بیت (بیت اخیر) را ابن منظور در لسان العرب، ریشه «کنف» نقل کرده است.
(15)- در لسان العرب ریشه «ترک» آمده است: تریکه بوستانی است که مردم آن را به حال خود رها کرده و مواظبتش نمی‌کنند، و گفته شده: چراگاهی است در کوه یا بیابان که دامها آن را خورده‌اند، و بقایایی از آن اطراف خارها و لابلای سنگها بجا مانده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 87
چوب و هیزم خشکیده نیست، و آن مانند گفتار شاعر دیگر است: [از بحر رجز] 82 یأتیک قابس اهلها لم یقبس و «کنوف» شتر ماده‌ای است که در کنار شتران می‌خوابد، آن شاعر می‌گوید:
«آن شتر، شیر فراوان دارد به گونه‌ای که در آن هنگام که در خوابگاه است، شیر از سر پستانهایش سرازیر می‌شود، و آن خبر را دلیل بر خوبی چراگاهش گرفته است، و اهل فنّ بدیع آن صنعت را «تتبیع «16»» نامند، و آن، عبارت از این است که شاعر در مقام بیان معنایی باشد، و لفظ خود آن معنی را نمی‌آورد، بلکه لفظ تابع آن را می‌آورد، و تابع وقتی بر معنای خود دلالت کرد، پرده از معنای متبوع بر می‌دارد. و از آن قبیل است گفتار امرؤ القیس: [از بحر طویل
83 و تضحی فتیت المسک فوق فراشها نؤوم الضّحی لم تنتطق عن تفضّل
«17» شاعر خواسته است بیان کند که آن زن در ناز و نعمت است و او را کسی هست که عهده‌دار کارهایش باشد؛ وی در مقام بیان آن معنی، لفظ تابع آن را آورده، و لفظ ویژه‌اش را نیاورده است، چنان که این شاعر (در این مقام) ناقه را به پر شیری وصف کرده، و با آن وصف، سرسبزی و خیر و برکت و مرغوبیّت چراگاه را وصف کرده است، طائی «18»، در حالی که از ابر و اثر ستوده آن در زمین یاد کرده، گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(16)- این باب را قدامه از شعبه‌های ائتلاف لفظ با معنی قرار داده، و آن را ارداف نامیده است.
(نقد الشّعر، ص 178، و العمدة، ج 1، ص 313، و کتاب، الصناعتین، ص 35، و تحریر التحبیر، ص 207، و خزانة ابن حجة الحموی، ص 376 ملاحظه شود.
(17)- آن بیت از بیتهای قصیده معلّقه اوست. (دیوان او، ص 17، و شرح المعلّقات السّبع، ص 25)
(18)- او حبیب بن اوس شاعر ادیب است، در جاسم از آبادیهای حوران در سوریه به دنیا آمد، و سال 231 ه در موصل وفات یافت (نزهة الالباء، ص 107).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 88
84 إذا ما ارتدی بالبرق لم یزل الثّری له تبعا او یرتدی الرّوض بالبقل
85 سحابا إذا ألقت علی خلفه الصبا یدا قالت الدنیا: أتی قاتل المحل
86 تری الأرض تهتزّ ارتیاحا لوقعه کما ارتاحت البکر الهدی الی البعل
87 إذا انتشرت أعلامه حوله انطوت بطون الثّری منه وشیکا علی حمل
و از نظائر آن آیه است، گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ تُخْرَجُونَ «19».
پس وجه تشبیه میان بیرون آوردن مردگان (زنده شدن آنها) و رویانیدن گیاه آن است که، مرتبت آن دو کار یکسان است، پس آن که بر یکی از آن دو کار توانا باشد، به حکم عقل بر آن دیگر تواناست. و خدای- تعالی- با آن تشبیه بر منکران موضوع برانگیختن مردگان، دلیل برپا داشته؛ چنان که با تشبیه به آفرینش نخستین، دلیل آورده است: کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ «20».
و بتحقیق خبر انکار ایشان حشر را همراه با دلیل بر ردّشان در گفتار خدای- تعالی-: فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ «21»، وارد شده است.
تشبیه دیگری در این سوره گفتار خدای- عزّ و جلّ- است: وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها، فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ* وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ «22».
«نبأ» به معنای خبر از امری عظیم است، و به این گونه خبر، «نبأ» گفته می‌شود، و از آن وجه است وصف پیامبر (ص) به نبوّت و نبّأه اللّه، یعنی او را پیامبر قرار داد.
__________________________________________________
(19)- سورة الزّخرف (43) آیه 11.
(20)- سورة الاعراف (7) آیه 29.
(21)- سورة الاسراء (17) آیه 51.
(22)- سورة الاعراف (7) آیه 175، 176.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 89
و معنای کلام خدا: «فَانْسَلَخَ مِنْها»، خرج و انفصل (: خارج شد و جدا گشت) است، و از آن معنی است گفتار خدای- تعالی-: وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ «23».
و معنای گفتار خدا: «فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ» این است که شیطان با جلوه دادن آن گمراهی، در پی او افتاد، تا به آن متمایل گشت، و به آن چنگ زد، و گفته شده:
«اتبعه الشیطان» به این معنی است که شیطان کافرانی از جنس انس را بدنبالش انداخت، و ایشان وی را بر کفر همراهی کردند. و این آیه دالّ بر تحریم پیروی کسی است که از ارتداد وی ایمنی نیست.
و «غاوی» یعنی نومید از رحمت خدا، و مصدر «غیّ» به معنای جهل و گمراهی است، خدای- تعالی- گفته است: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی «24». آنگاه درباره کسی که از دست یافتن به چیزی نومید شده «قد غوی» (: بتحقیق ناامید شده است)» اطلاق شده است. و بر این معنی است، گفتار مرقّش «25»: [از بحر طویل
88 فمن یلق خیرا یحمد النّاس امره و من یغو لا یعدم علی الغیّ لائما
«26» و آن کس که نشانه‌ها به او داده شده، و از آنها جدا گردید، بلعم بن باعوراء «27» است که از قوم بنی اسرائیل بود و امیّة بن ابی الصلت ثقفی «28» گفته
__________________________________________________
(23)- سوره یس (36) آیه 37.
(24)- سورة طه (20) آیه 121.
(25)- او مرقّش اصغر از طایفه بنی سعد و یکی از عشق پیشگان عرب است (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 142 ملاحظه شود).
(26)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الشعر و الشّعراء، ج 1، ص 143 «و من یلق خیرا» وارد شده است. قطامی آن معنی را از مرقّش اقتباس کرده و گفته است:
و النّاس من یلق خیرا قائلون له ما یشتهی و لامّ المخطئ الهبل
(27)- او دانشمندی از دانشمندان بنی اسرائیل بوده، و گفته شده از طایفه کنعانیان بوده و علم برخی از کتابهای الهی به او داده شده بوده است (الکشاف، ج 2، ص 139 ملاحظه شود).
(28)- وی برخی کتابهای گذشته خدای- عزّ و جلّ- را خواند، و به پرستش بتها متمایل شد. او
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 90
است: «خدا آیاتش را با عنایتی که در حقّ وی داشت به او داد تا آنها را یاد گرفت، و عالم شد، و خدا داستانش را بیان کرد، تا مردم را از مثل حال وی بیم دهد.» و حسن بصری «29» گفته است: «مقصود از آیات خدا، دین خداست».
(بیان) گفتار خدا: «وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها» یعنی (اگر می‌خواستیم) میان او و کفر مانع می‌شدیم، تا در نتیجه با آن آیات سزاوار رفعت شود و لیکن وی به دنیا دل خوش داشت، و هوسش را پیروی نمود، و اصل معنای «اخلاد» پیوستگی و دوام است؛ زهیر بن ابی سلمی گفته است: [از بحر کامل
89 لمن الدیار غشیتها بالفدفد کالوحی فی حجر المسیل المخلد
«30» و «لهث» تنفّس تندی است که از شدّت خستگی بر انسان عارض می‌شود، و آن حالت در سگها امری طبیعی است، و آن معنی برای کسی که کاری بر او گران آمده، یا اندوهی بر او هجوم آورده، یا ناملایمی به او رسیده استعارت آورده می‌شود، چنان که أزدی در حالی که مردی را مدح می‌کند گفته است: [از بحر طویل
90 لنعم فتی الجلّی و مستنبط النّدی و ملجأ محروب و منزع لاهث
91 عیاذ بن عمرو بن الحلیس بن جابر ب ن زید بن منظور بن زید بن وارث
و معنای تشبیه در آن آیه، این است که شخص کافر تارک آیات خدا و رویگردان از آنها که هیچ چیز اصلاحش نمی‌کند، همانند سگ است در نفس نفس زدنش؛ که اگر به هر وسیله‌ای چاره‌جویی کنی، آن کار را رها نمی‌کند، و از آن دست
__________________________________________________
- خبر می‌داد که پیامبری مبعوث می‌شود که بر زمان وی سایه افکنده، و او امیدوار است که آن پیامبر باشد.
پس چون رسول (ص) مبعوث شد، از روی حسد به او کفر ورزید، و چون شعرش را برای پیامبر (ص) خواند، گفت: «زبانش ایمان آورد و دلش کفر ورزید.» الشعر و الشعراء، ج 1، ص 369.
(29)- او حسن بن یسار بصری یکی از دانشمندان فقیه زاهد است، در مدینه به دنیا آمد و سال 110 ه در بصره وفات یافت. (حلیة الاولیاء، ج 2، ص 131).
(30)- شرح دیوان زهیر، ص 268.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 91
بر نمی‌دارد، و به آن سبب است که (در مداومت سگ بر آن عمل) دو کار متضادّ را (بعنوان شرط) یاد کرده است، و تقدیر آیه چنین است: «کمثل الکلب لاهثا (: داستان وی مانند داستان سگ است که نفس نفس می‌زند)».
و گفته می‌شود: «لهث یلهث» (: زبان از دهان بیرون آورد و زبان از دهان بیرون می‌آورد) لاهث، لهثان، و لهاث (: زبان از دهان بیرون آورنده).
یکی از شاعران، سگ جنگجو را وصف کرده و حالت «لهث» آن را با تشبیهی که در آن نو پردازی کرده، بیان داشته است، آن شاعر- که شعر وی را یکی از بزرگان برای من قراءت کرد- گفته است: [از بحر متقارب
92 جری‌ء علی النّاس مستأسد مدلّ علی کلّ قرن بطل
93 و یرفع فی سطوات المصا ل له ذنبا مثل قرن الوعل
94 ذلوق اللّسان کما زال عن ذباب من السّیف عافی الحلل
و امیر ابو محمّد الحسن بن عیسی بن المقتدر- رضوان اللّه علیه- از قول ابو الفرج اصفهانی «31»، از قول جحظه «32» نقل کرد که گفت: عبید اللّه بن عبد اللّه بن طاهر «33» نقل کرد و گفت: چون برادرم طاهر، علیّ بن الجهم «34» را از زندان آزاد کرد، مدّتی با وی در شادیاخ «35» اقامت گزید، و روزی آهنگ شکار کردند، و با مرغزاری پر از پرنده و حیوانات وحشی مصادف شدند، و فصل ظهور زعفران بود، پس علی بن
__________________________________________________
(31)- او صاحب کتاب الاغانی است، و سال 356 ه، وفات یافت.
(32)- او احمد بن جعفر برمکی است، و سال 324 ه، و بنابر قولی سال 326 ه وفات یافت.
(معجم الادباء، ج 1، ص 383)
(33)- او عبید اللّه بن عبد اللّه بن طاهر مکنّی به ابو احمد است. وی در ادب و فنون ادبی و روایت و انشاء شعر مقامی دارد (الاغانی، ج 9، ص 40 چاپ دار الکتب ملاحظه شود).
(34)- او ابو الحسن علی بن الجهم شاعر عصر عبّاسی متوفّی به سال 249 ه است (الاغانی، ج 10، ص 203 ملاحظه شود).
(35)- شادیاخ آبادیی از آبادیهای بلخ است، و نیز از حومه نیشابور است، و در روزگار قدیم بوستانی از آن عبد اللّه بن طاهر بن الحسین و چسبیده به شهر نیشابور بوده است. (معجم البلدان)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 92
الجهم «36» سرود: [از بحر طویل
95 و طئنا ریاض الزّعفران و أمسکت علینا البزاة البیض حمر التّدارج
96 و لم تحمها الادغال منّا و إنّما أبحنا حماها بالکلاب النّوابح
97 و من دالعات ألسنا فکانّها لحیّ شیوخ خاضبین کواسج
«37» و اصل در این وصف (یا تشبیهی) که میان این دو شاعر دست بدست شده، آن معنایی است که عبدة بن الطبیب «38» در وصف گاو نر با این گفتار بیان کرده است: [از بحر بسیط] 98 لسانه عن یسار الشّدق معدول «39» تشبیه دیگری در این سوره گفتار خدای- عزّ و جلّ- است: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ «40».
خدا ایشان (آن بسیاری از جنّ و انس) را به این معنی وصف نموده که با چشمهایشان نمی‌بینند، و با دلهایشان تعقّل نمی‌کنند، پس ایشان را در فرو گذاشتن حقّ، و روگردانیدن از آن بمنزله کسی که نمی‌شنود و تعقّل نمی‌کند قرار داده است.
شاعر گفته است:
99 اصمّ عمّا ساءه سمیع و شاعر دیگری گفته است: [از بحر رمل
__________________________________________________
(36)- آن خبر در الاغانی، ج 10، ص 227 ملاحظه شود.
(37)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 121 و در الاغانی «لحیّ رجال» ضبط شده است.
(38)- در حاشیه نسخه خطی آمده است که: «او شاعری نادره‌گوی و از طایفه عبشمس است، وی شاعری نغزسرا و نه بسیارگوی است روزگار اسلام را درک کرد، و مسلمان شد. (الشّعر و الشعراء، ج 2، ص 612 و الاغانی، چاپ بیروت، ج 18، ص 378)
(39)- در المفضّلیّات، ص 140 تمام آن بیت چنین است:
مستقبل الریح یهفو و هو متبرک لسانه عن شمال الشّدق معدول
(40)- سورة الاعراف (7) آیه 179.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 93
100 و کلام سیّ‌ء قد وقرت أذنی منه و ما بی‌من صمم
«41» آنگاه خدا گفت: «بل هم اضلّ»، و سبب گمراه‌تر بودن، آن است که چارپایان مواضع سود و زیان خود را می‌بینند، و برخی از آنچه را می‌بینند ملازمت می‌کنند، و اینان (وصف شدگان در آن آیه) می‌دانند که عناد می‌ورزند، پس به آتش روی می‌آورند، و نظیر این آیه است گفتار خدا در سوره دیگر: أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا «42». و معنی این است که ای محمّد، ایشان آنچه را تو می‌گویی همچون کسی که خواستار فهم است، نمی‌شنوند؛ بلکه چون چارپایان می‌شنوند.
و از نظائر آن آیه است، گفتار خدای- تعالی-: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً، صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ «43».
و همانا از آن جهت به شخص بینایی که بیناییش را به کار نمی‌اندازد کور اطلاق می‌شود که وی بمنزله کسی است که نمی‌بیند، و چنان که به شخص شنوایی که توجّه نمی‌کند، کر گفته می‌شود. و از آن قبیل است گفتار خدای- تعالی-: إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ «44»، و چنان که خدای- عزّ اسمه- گفته است: أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها «45». خدا کلمه «مثل» را به «الّذین کفروا» اضافه نمود، و آنگاه آن مثل را به بانگ زننده (بر گوسفند) تشبیه کرد و نه بر گوسفند؛ زیرا معنی چنین است که داستان کافران در مورد پندی که به ایشان داده می‌شود مانند داستان چارپایی است که از کلمات آن کسی که بر آن بانگ می‌زند جز صدا چیزی نمی‌فهمد، پس تقدیر
__________________________________________________
(41)- آن بیت از مثقّب عبدی است (المفضّلیّات، ص 294) و در بالای نسخه اصل «عنه اذنای» ضبط شده است.
(42)- سورة الفرقان (25) آیه 44.
(43)- سورة البقره (2) آیه 171.
(44)- سورة النمل (27) آیه 80.
(45)- سورة محمّد (47) آیه 24.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 94
آیه چنین است: «مثل واعظ الّذین کفروا کمثل الّذی ینعق بما لا یسمع ... (: داستان پند دهنده کافران مانند بانگ زننده بر حیوانی است که نمی‌شنود)» و عرب هرگاه معنای کلام، مقصودشان را برساند (برخی از اجزای معلوم کلام را) حذف می‌کنند چنان که خدای- تعالی- گفته است: وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ «46». یعنی: «سقوا حبّ العجل (: از دوستی گوساله سیراب شده‌اند)»، پس چون معنای کلام معلوم است، کلمه حبّ مقدّر شده است، و چنان است گفتار خدای- تعالی-: مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ «47»، مثل در آن آیه متعلّق به «نفقه» است. یعنی مثل آنچه انفاق کنندگان در راه خدا، انفاق می‌کنند، مثل دانه‌ای است که هفت خوشه می‌رویاند، و گفته شده معنی چنین است: «و مثل الذین کفروا فی دعائهم آلهتهم و أوثانهم و هی لا تفقه کمثل الناعق ... (: و مثل کافران در این که خدایان و بتهایشان را می‌خوانند و آنها نمی‌فهمند، مانند بانگ زننده بر حیوانی است که جز صدا را و ندا را نمی‌شنود)».
و تأویل کلام خدا: «ینعق» یصوّت بالغنم (: بر گوسفند بانگ می‌زند) است. و (مصدر) آن، نعیق و نعاق می‌باشد، و از آن معنی است گفتار اخطل: [از بحر کامل
101 فانعق بضأنک یا جریر فانّما منّتک نفسک فی الخلاء ضلالا
«48» و عرب می‌گوید: «ابلد من راعی الضّأن (: کودنتر از چراننده گوسفند)» و از باب مثل گفته می‌شود: «احمق من راعی ضأن ثمانین «49» (: «50» نادانتر از چراننده گله
__________________________________________________
(46)- سورة البقره (2) آیه 93.
(47)- سورة البقره (2) آیه 261.
(48)- دیوان الاخطل، ص 50 ملاحظه شود.
(49)- مجمع الامثال، ج 1، ص 224 ملاحظه شود.
(50)- مثل فوق به این سبب زده شده که گوسفند از هر چیزی می‌رمد و در نتیجه چراننده آن همه وقت باید در پی جمع آوری آنها باشد. مجمع الامثال، ج 1، ص 224.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 95
گوسفند هشتاد رأسی)».
و اصمعی گفته است: «ذو الاصبع العدوانی «51» را چهار دختر بود، و ایشان را شوهر داد و به دیدن بزرگترین دختر رفت، پس به او گفت: «شوهرت را چگونه دیدی؟» گفت: «بهترین شوهر، خانواده‌اش را بزرگ می‌دارد و احسانش را فراموش می‌کند.» گفت: «دارایی شما چیست؟» گفت: «شتر، از گوشت آن می‌خوریم، و شیر آن را می‌آشامیم، و خودمان و بارهایمان را حمل و نقل می‌کند» گفت: «شوهری بزرگوار و ثروتی با برکت است» آنگاه به دیدن دختر دوم رفت و گفت: «شوهرت را چگونه دیدی؟» گفت: «زنش را بزرگ می‌دارد و موجبات محبّت و الفت را فراهم می‌آورد» گفت: «دارایی شما چیست؟» گفت: «گاو است، و قرین و مونس فضای خانه است، ظرفها را پر می‌کند، و در خانه زنانی با زنانی مأنوسند» گفت: «خوشنود گشتی و بهره‌مند شدی» آنگاه به دیدن دختر سومی رفت، و گفت: «شوهرت را چگونه دیدی؟» گفت: «نه بخشنده مسرف است و نه بخیل مستبدّ برأی» گفت:
«دارایی شما چیست؟» گفت: «بز» گفت: «سودمند و بی‌نیاز کننده است» سپس به دیدن چهارمین دختر رفت، و گفت: «شوهرت را چگونه دیدی؟» گفت: «بدترین شوهر، کسان خود «52» را احترام می‌کند و همسرش را خوار می‌دارد» گفت: «دارایی شما چیست؟» گفت: «بدترین دارایی؛ گوسفند؛ شکم گنده‌اند و سیر نمی‌شوند، و تشنه‌اند و سیراب نمی‌گردند، و کرند و نمی‌شنوند، و فرمان فریب دهنده خود را پیروی می‌کنند» پس گفت: «مردی به پاره‌ای از متاعش شباهت
__________________________________________________
(51)- او، حرثان از طایفه عدوان است، وی در روزگار جاهلیّت می‌زیسته، و از آن جهت ذو الاصبع نامیده شد که ماری انگشتش را گزید، وی آن انگشت را قطع کرد. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 597، و الاغانی، ج 3، ص 89، چاپ دار الکتب)
(52)- در الکامل، ج 2، ص 495 بجای «یکرم اهله» جمله «یکرم نفسه» وارد شده و با سیاق مناسبتر به نظر می‌رسد و معنی چنین است: «خویشتن را بزرگ می‌دارد».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 96
یافت «53» (: قالت: شرّ مال؛ الضأن جوف لا یشبعن و هیم لا ینقعن و صمّ لا یسمعن و امر مغویتهنّ یتبعن فقال: «اشبه امرؤ بعض بزّه «54»».
و مقصود آن دختر از گفتارش «و امر مغویتهنّ» آن است که یکی از آن گوسفندان در آبی یا گلی یا چیزی شبیه به آن، فرو می‌افتد، و گوسفندان دیگر آن گوسفند را پیروی می‌کنند.
و هیم به معنای عطاش (: تشنگان) است. و برخی از مفسّران در تفسیر گفتار خدا: فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ «55» گفته‌اند: «مقصود از «هیم» شتران تشنه می‌باشد»، ذو الرّمه گفته است: [از بحر بسیط]
102 فراحت الحقب لم تقصع صرائرها و قد نشحن فلا ریّ و لا هیم
«56»
__________________________________________________
(53)- در نسخه اصل و الکامل، ج 2، ص 495 چنین است، در الاغانی، ج 3، ص 96 «اشبه امرءا بعض بزّه» نقل شده است [و ترجمه چنین می‌شود: به مردی برخی از متاعش شباهت یافت .
(54)- چون مؤلّف برخی از الفاظ قسمت اخیر این داستان را توضیح داده لذا مترجم ناگزیر شد نصّ عربی همان بخش را در متن ترجمه بیاورد.- م.
(55)- سورة الواقعة (56) آیه 55. و در الکامل، ج 2، ص 499 وارد شده است: برخی مفسّران گفته‌اند: «نام شنهای خاصّی است، و مفرد آن هیمآء است».
(56)- در نسخه اصل و در الکامل، ج 2، ص 499 چنین است، لیکن در دیوان ذی الرّمّة، ص 588 «فانصاعت الحقب» وارد شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 97

[تشبیه در سوره یونس

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ «1».
گفته می‌شود: «غنی بالمکان (: در آن مکان اقامت گزید)» و آن در وقتی است که در آن مکان اقامت گزیند، و مغانی (جمع مغنی) به معنای منازل است.
نابغه گفته است: [از بحر کامل
103 غنیت بذلک إذهم لک جیرة منها بعطف رسالة و تودّد
«2» پس تشبیه در آن آیه، از هر چه با آن حال دنیا و تمایل جانها به آن- با توجّه به کوتاهی زمان مصاحبت با دنیا و کمی برخورداری از لذّتهایش- وصف شده، دلنشین‌تر و از نظر بیان آن معنی رساتر است، پس حال گیاه و آب در سر سبزی و زیبایی، آنگاه بازگشت به خشکی و خشکیدگی چنان است. و عرب در اشعار خود آن سرسبزی گیاه و زلالی آب را که انگیزه وی برای نزول در سرزمین و اقامت در آن، در زمان دوام برکت و وفور آب است، و از آن پس پراکندگی همسایگان و دوری از وطنها را که هنگام محو آب و زوال گیاه پیش می‌آید (- همه آن احوال را) در اشعار خود یاد کرده است.
__________________________________________________
(1)- سورة یونس (10) آیه 24.
(2)- دیوان النّابغة، ص 49 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 98
ذو الرّمّه شعری سروده، و از اقامتگاه و بهره‌مند شدن از همسایگی «میّه» در آن تا هنگامی که گیاه آن اقامتگاه و قطره‌های آب صافش خشکید، یاد کرده است: [از بحر طویل
104 أقامت بها حتّی ذوی العود فی الثّری و ساق الثّریّا فی ملاءته الفجر
«3»
105 و حتّی اعتری البهمی من الصیف نافض کما نفضت خیل نواصیها شقر
106 و خاض القطافی مکرع الحیّ باللّوی نطافا بقایاهنّ مطروقة صفر
107 فلمّا مضی نوء الزّبانی و أخلفت هواد من الجوزاء و انغمس الغفر
«4»
108 رمی امّهات القرد لذع من السّفی و احصد من قریانه الزّهر النّضر
109 و اجلی نعام البین و انقلبت بنا «5»* نویّ عن نوی میّ و جاراتها شزر «6» و نیز با تأسّف بر رهنوردان و چشم دوختن بر حرکت شتران سواری از خانه، گفته است: [از بحر بسیط]
110 یا صاحبیّ انظرا آواکما درج عال و ظلّ من الفردوس ممدود
111 هل تبصران حمولا بعد ما اشتملت من دونهنّ حبال الأشیم القود
«7»
112 عواسف الرّمل یستقفی توالیها مستبشر بفراق الحیّ غرّید
113 ألقی عصیّ النّوی عنهنّ ذو زهر وحف علی السن الرّوّاد محمود
114 حتّی إذا وجفت بهمی لوی لبن و ابیضّ بعد سواد الخضرة العود
115 ظلّت تخفّق أحشائی علی کبدی کانّنی من حذار البین مورود __________________________________________________
(3)- دیوان ذی الرّمة، ص 207 ملاحظه شود.
(4)- ابو عمرو (بجای انغمس) إغتمس روایت کرده است. و (بجای الزّبانی) الثّریّا نیز روایت شده است.
(5)- در دیوان ذی الرّمة، چاپ دمشق، ج 1، ص 566 بجای «و انقلبت» و انفتلت ضبط شده است.- م.
(6)- دیوان او، ص 207- 208 ملاحظه شود.
(7)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 132 (بجای تبصران) تؤنسان ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 99
وی گردش حیوان وحشی را در طلب آبشخوار و جست و جوی گیاه چنان وصف کرده و گفته است: [از بحر بسیط]
116 حتّی إذا معمعان الصیف هبّ له بأجّة نشّ عنها الماء و الرّطب
«8»
117 و صوّح البقل نأّاج تجی‌ء به هیف یمانیّة فی مرّها نکب
118 و أدرک المتبقّی من ثمیلته و من ثمائلها و استنشئ الغرب
119 تنصّبت حوله یوما تراقبه صحر سماحیج فی أحشائها قبب
120 فراح منصلتا یحدو حلائله أدنی تقاذفه التّقریب و الخبب
«9» و به زنی اعرابی گفته شد: «منزل شما کجاست؟» گفت: «جایی که باران فرود آمد»؛ چنان که به یکی از اعراب گفته شد: «کجا فرود می‌آیی؟» گفت: «جایی که گیاه باشد.»
و بتحقیق شاعران در حق خانه‌ها- در ارتباط با حالات گوناگون آنها چون اقامت در آن، و انتقال از آن، و مشخص بودن آثار و مخفی بودن آن- به سیرابی دعا بسیار کرده‌اند، و همه آن سخن سراییشان به سبب حرص بر آن سرزمینها و تنفّر از مفارقت اماکن مألوف و مواضع اقامت است؛ زیرا باران و گیاه و سبزه‌ای که از آن پدید می‌آید، موجب جمع شدن جمع و رفع تشتّت است؛ شاعر اولی گفته است:
[از بحر طویل
121 سقی طلل الدار التی أنتم بها سحائب وبل صیّف و ربیع
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر بسیط]
122 لا عهد لی بعد أیّام الحمی بهم و علّ ذاک سقی اللّه الحمی مطرا
و ابن مجالد الفزاری گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(8)- در شرح دیوان ذی الرّمه، چاپ دمشق، ذیل ص 54 آمده است (به نقل از نسخه صن): الرّطب به معنای گیاه است، و لیکن شاعر به ضرورت شعری الرّطب، به ضمّه اول و دوم آورده است.- م.
(9)- دیوان ذی الرّمة، ص 11- 12 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 100
123 أیادمنتی وهد سقی خضل النّدی مسیل الرّباحیث انتهی بکما الوهد
124 و یا ربوة الرّبعین حییّت ربوة علی النّأی منّا و استقلّ بک الرّعد
125 فانت التی یشفی فوادی قربها لإلفی لها قدما و یشعفه البعد
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
126 أحبّ بلاد اللّه ما بین منعج إلیّ و فلج ان یصوب سحابها
«10»
127 بلاد بها نیطت علیّ تمائمی و أوّل أرض مسّ جلدی ترابها
«11» و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
128 ألا فاسلمی یا دارمیّ علی البلی و لا زال منهلّا بجرعائک القطر
«12» و طرفه در حالی که (از شمول دعای نزول باران تا حدّ) محو آثار خانه با قطره‌های باران احتراز کرده گفته است: [از بحر کامل
129 فسقی دیارک- غیر مفسدها صوب الرّبیع و دیمة تهمی
«13» و شاعر دیگری- در حالی که برای کوچ کنندگان درخواست نزول باران کرده به این امید که منزلگاهشان نزدیک شود- گفته است: [از بحر طویل
130 سقی الجیرة الغادین و سمیّ عارض هزیم الحیا، سبط الرّواقین ممرع
131 بسحب کأجفانی و برق کحرقتی و رعد کإعوالی و غیث کأدمعی
و لبید بن ربیعه در حالی که برای دیار، روزی بارانهای موسم بهار را خواستار
__________________________________________________
(10)- در نسخه اصل چنین است، امّا در معجم البلدان (بجای و فلج) و سلمی ضبط شده است.
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در معجم البلدان مصراع اول چنین است: «بلاد بها جلّ الشباب تمیمتی» و بیت پیش از آن دو بیت چنین است:
ألم تعلمی یا دار ملحاء أنّه إذا أجدبت او کان خصبا جنابها
(12)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 206 (بجای ألافاسلمی) ألا یا اسلمی ضبط شده است.
(13)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان طرفة، ص 146 (بجای فسقی دیارک) فسقی بلادک ضبط شده است. او طرفة بن العبد شاعر عصر جاهلی است (شرح حال او در الشعر و الشعراء، ج 1، ص 117 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 101
شده- یا از آن خبر می‌دهد- گفته است: [از بحر کامل
132 رزقت مرابیع النّجوم و صابها ودق الرّواعد جودها و رهامها
«14»
133 فعلا فروع الأبهقان و أطفلت بالجلهتین ظباؤها و نعامها
«15» و نیز ذو الرّمه- در حالی که برای منزلها سرسبزی بوستانهایش را با ریزش ابرها خواستار است- گفته است: [از بحر طویل 134 تردّیت من أفواف نور کأنّها «16»* زرابیّ و انهلّت علیک الرّواعد «17» و روش شاعران محدث- هنگام درخواست سیرابی برای سرزمینها- در سخن از پوشش آن دیار با گیاهان رنگارنگ و بوستانهای قشنگ، از روش پیشینیان مشهورتر و هنرنماییشان بیشتر است، مانند گفتار طائی (ابو تمام): [از بحر کامل
135 یا دار دار علیک أرهام النّدی و اهتزّ روضک فی الثّری فترأّدا
136 و کسیت من خلع الحیا مستأسدا انفا یغادر وحشه مستأسدا
«18» و نیز سخن از گلها به میان آورده و گفته است: [از بحر طویل
137 کساک من الأنوار أصفر فاقع و أحمر نصّاع و أبیض ساطع
و نیز گفته است: [از بحر طویل
138 و ألبسه وشی الرّبیع و عصبه و یمنته نبت الثّری المتلاحک
139 سقی ربعهم لا، بل سقی منتواهم من الأرض أخلاف السّحاب الحواشک
«19»
__________________________________________________
(14)- در نسخه اصل چنین است؛ اما در دیوان لبید، ص 298 فرهامها ضبط شده است.
(15)- در دیوان، ص 298 نقل شده است: «فغلا به معنای شبّ و ارتفع (: جوان و سربرافراشته شد) روایت شده است» دیوان لبید، ص 298 و شرح المعلّقات السّبع، ص 115 ملاحظه شود.
(16)- در دیوان ذی الرّمّة، چاپ دمشق، ص 1089 بجای کانّها «کانّه» ضبط شده است.- م.
(17)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 122 (بجای من افواف) من ألوان ضبط شده است.
(18)- آن دو بیت از قصیده‌ای است در مدح احمد بن عبد الکریم. (دیوان او، ص 94 ملاحظه شود)
(19)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان ابی تمّام، ص 168 آن دو بیت به این صورت نقل
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 102
و بحتری «20» گفته است: [از بحر طویل
140 سقی الغیث أکناف الحمی من محلّة إلی الحقف من رمل اللّوی المتقاود
141 و لا زال مخضرّ من الأرض یانعا علیه بمحمرّ من النّور جاسد
«21» و معنای این تشبیه از گفتار ابو تمّام است: [از بحر طویل
142 من کلّ زاهرة ترقرق بالنّدی فکأنّها عین المحبّ تحدّر
«22» و ابن الرّومی «23» گفته است: [از بحر رجز]
143 لا یحرم اللّه الطّلول الدرّسا سقیا یحلّیهنّ نورا ملبسا
144 أقاحیا و حنوة و نرجسا یکاد ریّاه إذا تنفّسا
ینشئ فی تلک الموات أنفسا و ادیبان عرب در بیان حالاتی از بوستانها و گیاهان که زمام سخن را به سوی آن بازگردانیده‌اند- بنابر عادتشان در گستردن راه بیان معانی و تفنّن در اغراض کلام- در بیان آن حالات راه نوآوری را پیموده‌اند، و در بیان آنها به قدری تشبیه و استعاره، و ضرب المثل از بوستانها و گیاهان آورده‌اند که نام بردن آنها ما را از راه اعتدال (در مقال) خارج می‌سازد؛ همانند راهی که در وصف جوانی و شادابی آن و زیبایی دوران کودکی و طراوت آن رفته‌اند.
و از آن باب است، آنچه در تشبیه زنان در مورد زیبایی و شادابیشان آمده است مانند قول شاعر اول در حالی که زنی را یاد کرده است: [از بحر متقارب
__________________________________________________
- سقت ربعهم لابل سقت منتواهم من الارض أخلاف السّحاب الحواشک
و ألبسهم عصب الرّبیع و وشیه و یمنته نبت الثّری المتلاحک
(20)- او ولید بن عبید بن یحیی الطائی شاعر عصر عبّاسی متوفّی در سال 284 ه است (وفیات الاعیان، ج 2، ص 175 ملاحظه شود).
(21)- دیوان البحتری، ج 1، ص 64 ملاحظه شود.
(22)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 118 «عین الیک تحدّر» ضبط شده است.
(23)- او علی بن العبّاس شاعر بزرگ عصر عبّاسی است، سال 283 ه وفات یافت (وفیات الاعیان، ج 1، ص 350 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 103
145 فما روضة من ریاض القطا کانّ المصابیح حوذانها
146 بأحسن منها و لا مزنة سفوح تکشّف أدجانها
و اعشی در مثل چنان تشبیهی گفته است: [از بحر بسیط]
147 ما روضة من ریاض الحزن معشبة خضراء جاد علیها وابل هطل
«24»
148 یضاحک الشّمس منها کوکب شرق مؤزّر بعمیم النّبت مکتهل
149 یوما بأطیب منها نشر رائحة و لا بأحسن منها إذ دنا الاصل
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر منسرح
150 کأنّها روضة منوّرة تجمع طیبا و منظرا حسنا
و طائی گفته است: [از بحر بسیط]
151 غیداء جاد ولیّ الحسن سنّتها فصاغها بیدیه روضة أنفا
«25» و نهدی گفته است: [از بحر طویل
152 جدیدة سربال الشّباب کانّها سقیةّ بردیّ نمتها غیولها
«26» و هذلی با آوردن فنّ تتبیع آهنگ مبالغه در آن معنی را نموده و به مقام نغزسرایی رسیده است با این گفتارش: [از بحر طویل
153 تکاد یدی تندی إذا ما لمستها و ینبت فی أعطافها الورق الخضر
«27» و عبّاس بن الاحنف «28» گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(24)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 57 «جاد علیها مسبل» ضبط شده است.
(25)- آن بیت از قصیده‌ای است در مدح ابودلف قاسم بن عیسی العجلی (دیوان او، ص 151 ملاحظه شود).
(26)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الکامل، ج 2، ص 678 (بجای سقیّة بردیّ) إباءة بردیّ ضبط شده است.
(27)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الاغانی، ج 21، ص 230 (مصراع دوم بیت اول) چنین است: «و ینبت فی اطرافها الورق الخضر»، و در الامالی، ج 1، ص 147 «و ینبت فی اطرافها الورق النّضر» ضبط شده است، آن بیت از ابو الصخر هذلی است.
(28)- او شاعر عصر عبّاسی متوفّی به سال 194 ه. است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 104
154 و قد ملئت ماء الشّباب کانّها قضیب من الرّیحان ریّان اخضر
«29» و شاعر دیگری در اشاره به وصف ایشان در شیرین‌ترین تعبیر و نغزترین استعاره، گفته است: [از بحر طویل
155 احبّ اللّواتی هنّ من ورق الصبا و فیهنّ عن ازواجهنّ طماح
و شاعر دیگری در تأسّف بر گذشت روزگار جوانی و سرگرمی به دعا در حق جوانی و وصف طراوت روزگار آن گفته است: [از بحر متقارب
156 فلا یبعد اللّه عصر الشّبا ب فایّامه کالرّیاض الأنف
و محمود بن الحسن الورّاق «30» این تشبیه را گرفته و در پی آن زمام استعاره را رها ساخته، و گفته است: [از بحر مجزوء کامل
157 سقیا لایّام مضت و کانّ أو جهها الرّیاض
158 ایّام یجنبنا الهوی و تقودنا الحدق المراض
159 جاد السّواد بنفسه و نشا بعارضک البیاض
160 فمتی أطفت بلذة فلعارضی فیها اعتراض
و ابو العتاهیّه «31» در حالی که از جامه‌های جوانیش یاد می‌کند، شعری سروده و در تشبیه دو حالت؛ جوانی و زوال آن نیکو سروده است: [از بحر وافر]
161 عریت من الشّباب و کنت غضّا کما یعری من الورق القضیب
«32» و گویی وی میوه این بیت را از گفتار النّابغة الجعدی «33» چیده است: [از بحر
__________________________________________________
(29)- در نسخه اصل و دیوان المعانی، ج 1، ص 233، و الاغانی، ج 8، ص 361 چنین است، امّا در دیوان او، ص 132 (بجای ماء الشباب) لین الشباب ضبط شده است.
(30)- وی در حدود سال 230 وفات یافت (طبقات الشّعراء ابن المعتزّ، ص 367).
(31)- او اسماعیل بن القاسم متوفّی به سال 311 ه. (الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 4، ص 1).
(32)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او (چاپ شکری) ص 32 (بجای و کنت غضّا) و کان غضّا ضبط شده است.
(33)- او عبد اللّه بن قیس بن جعده است، وی نزد پیامبر خدا (ص) آمد و برای او شعری سرود، او از کهن سالان بود (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 208).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 105
متقارب
162 و ما البغی الّا علی اهله و ما النّاس الّا کهذی الشّجر
163 تری الغصن فی عنفوان الشّبا ب یهتزّ ذابهجات خضر
164 زمانا من الدهر ثمّ التوی فعاد إلی صفرة فانکسر
«34» و ابو تمّام گفته است: [از بحر خفیف
165 اصبحت روضة الشّباب هشیما و اغتدت ریحه البلیل عقیما
«35»
166 شعلة فی المفارق استودعتنی فی صمیم الفؤاد ثکلا صمیما
و همانا از باب مورد اشاره (تشبیه به بوستان) از آن جهت این فصل (صفت جوانی و تشبیه آن به گلستان و گیاهان) و نه جز آن را آوردیم که در حقیقت به همان اصل مذکور در تأویل آیه باز می‌گردد؛ زیرا جوانی به پیری و سلامتی آن به بیماری، و وجودش به عدم می‌انجامد، چنان که شاعر اولی گفته است: [از بحر کامل
167 کانت قناتی لا تلین لغامز فألانها الإصباح و الإمساء
168 و دعوت ربّی بالسّلامة جاهدا لیصحّنی فإذا السّلامة داء
«36» و آن معنی مأخوذ از گفتار حمید بن ثور «37» یا گفتار حمید مأخوذ از اوست:
[از بحر طویل
__________________________________________________
(34)- شعر النّابغة الجعدی، ص 219 ملاحظه شود.
(35)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 230 مصراع دوم چنین است: «وغدت ریحه البلیل سموما».
(36)- در نسخه اصل و عیون الاخبار، ج 2، ص 322 چنین است، امّا در الکامل، ج 1، ص 187 (بجای بالسّلامة) فی السّلامة ضبط شده است.
(37)- او حمید بن ثور الهلالی است که در عصر جاهلی زیست و بخش عمده زندگیش در عصر اسلام بود، و بنابر قول ارجح در روزگار عثمان- رضی اللّه عنه- وفات یافت (مقدمه دیوان او، و الشّعر و الشّعراء، ج 1، ص 306 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 106
169 أری بصری قد رابنی بعد صحّة و حسبک داء ان تصحّ و تسلما
«38» و نمر بن تولب «39» گفته است: [از بحر طویل
170 یودّ الفتی طول السّلامة جاهدا فکیف یری طول السّلامة یفعل
«40» و به یکی از اعزاب گفته شد: «فلانی بر سالمترین حالت مرد»، گفت: «آیا کسی که مرگ بر گردنش می‌باشد تندرست است؟»، و چه خوب است گفتار پیامبر (ص): «کفی بالسّلامة داء «41» (: سلامتی کافی است که درد باشد)» و در برخی پندهای عرب است: «من أقام شخص و من زاد نقص (: هر که اقامت گزیند کوچ می‌کند و هر که بیفزاید می‌کاهد) و لو کان یمیت النّاس داء لا عاشهم الدواء (: و اگر درد موجب مرگ کسی می‌شد، درمان زنده‌اش می‌ساخت)»، و به موبد «42» گفته شد: «کی خبر مرگ فرزندت به تو رسید؟» گفت: «روزی که زاده شد؟».
و پدرم از پدرش قراءت کرد: [از بحر کامل
171 تصرّفت أطوارا لدی کلّ عبرة و کان الصبا منّی جدیدا فأخلقا
172 و ما ازداد شی‌ء قطّ الّا لنقصه و ما اجتمع الإلفان الّا لتفرقا
و حسن بسیاری اوقات به این بیت تمثّل می‌جست: [از بحر طویل
173 یسرّ الفتی ما کان قدّم من تقی إذا عرف الداء الّذی هو قاتله
و ابو النّجم «43» گفته است: [از بحر رمل
__________________________________________________
(38)- در نسخه اصل، و عیون الاخبار، ج 2، ص 321، و الکامل، ج 1، ص 187 چنین است، امّا در دیوان حمید بن ثور، ص 7 (بجای بعد صحّة) بعد حدّة ضبط شده است.
(39)- وی شاعری نیکوسرای بوده و در عصر جاهلی می‌زیسته و روزگار اسلام را نیز درک کرده است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 227 و الاغانی، ج 9، ص 338)
(40)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، ج 2، ص 321، و الاغانی، ج 19، ص 342 (بجای جاهدا) و الغنی ضبط شده است.
(41)- الکامل، ج 1، ص 187.
(42)- موبد (یا موبد) روحانی زردشتی. رک: فرهنگ معین، حرف «میم».
(43)- او فضل بن قدامة از رجزسرایان طبقه اول و پیشین در اسلام است. (الشعر و الشعراء، ج 2،
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 107
174 کلّنا یأمل مدّا فی الأجل و المنایا هی آفات الأمل
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر رجز]
175 إنّ الفتی یصبح للأسقام کالغرض المنصوب للسّهام
أخطأرام او أصاب رام (بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها یعنی (گمان بردند اهل آن سرزمین سبز) که بر همراه داشتن آن حالت زمین توانایند، امّا پس از نابود شدن زیور زمین، و خشک شدن گیاهانش در حالتی جز آن حالت واقع شدند.
و از نظایر این آیه است، قول خدای- جلّ اسمه- در سوره‌ای دیگر:
وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ مُقْتَدِراً «44».
«هشیم» گیاه خشکی است که بادها آن را پراکنده می‌سازد، پس خدای- تعالی- آگاه ساخت که زندگی نیست شونده است، و دلیل آن این است، که آنچه از دنیا گذشته بمنزله چیزی است که وجود نداشته است، پیامبر (ص) گفت: «الدّنیا حلوة خضرة، فمن أخذها بحقّها بورک له فیها» «45» و مقصود وی از «حلوة خضرة» غضّة حسنة (: با طراوت و نیکو) است، و اصل «خضرة» از «خضرة النّبات (: سرسبزی گیاه)» است، و به آن سبب «خضر» به آن لقب، نامیده شد که وقتی می‌نشست اطرافش سبز می‌شد. و از آن جهت به مردی که جوان می‌میرد گفته می‌شود: «قد اختضر «46» (: در حال طراوت جوانی روحش گرفته شد)».
و حکایت شده: جوانی شیفته پیری از عرب شد؛ و هرگاه او را می‌دید، می‌گفت: «أجززت یا أبا فلان (: وقت آن شده که برکنده شوی و بمیری.)» و آن پیر
__________________________________________________
- ص 502، و الاغانی، ج 9، ص 150).
(44)- سورة الکهف (18) آیه 45.
(45)- النّهایة، ج 2، ص 41 ملاحظه شود.
(46)- لسان العرب، ریشه «خضر».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 108
عرب می‌گفت: «و تختضرون (: و شما در طراوت جوانی جانتان گرفته می‌شود)».
و همانند این حکایت است، این حکایت که: پیری را در حالی که بکندی راه می‌رفت جوانی گفت: «ای عمو! کی این پابند را بر تو زده است؟» گفت: «روزگار، و آن، در کار تهیّه پابند برای تو است، اگر مهلتت دهد.»
و یاران ما از شعر ابو الطّمحان «47» برایم قراءت کرده‌اند: [از بحر وافر]
176 حنتنی حانیات الدهر حتّی کانّی حابل أدنو لصید
177 قریب الخطو یحسب من رآنی و لست مقیّدا أنّی بقید
«48» و لبید بن ربیعه گفته است: [از بحر طویل
178 ألیس و رائی إن تراخت منیّتی لزوم العصا تحنی علیه الأصابع
179 أخبّر أخبار القرون التی خلت أدبّ کأنّی کلّما قمت راکع
«49» و جریر گفته است: [از بحر وافر]
180 أری مرّ السّنین أخذن منّی کما أخذ السّرار من الهلال
«50» و یکی از اعراب گفته است: [از بحر کامل
181 قصر الحوادث خطوه فتدانی و حنین صدر قناته فتحانی
182 صحب الزّمان علی اختلاف فنونه فأراه منه شدّة و لیانا
183 ما بال شیخ قد تخدّد لحمه أنضی ثلاث عمائم ألوانا
184 سوداء داجیة و سحق مفوّف و أجدّ أخری بعد ذاک مجانا __________________________________________________
(47)- او حنظلة بن الشّرقی از شاعران جاهلی- اسلامی است. (الشّعر و الشّعراء، ج 1، ص 304، و الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 13، ص 3)
(48)- در نسخه اصل چنین است، و زیر کلمه «أنّی» امشی ثبت شده است، امّا در دیوان المعانی، ص 161 (بجای حانیات) حادثات ضبط شده است، و در التشبیهات، ص 218 و لسان العرب ریشه ختل (بجای حابل) خاتل ثبت شده است. (حماسة البحتری، ص 294 ملاحظه شود)
(49)- شرح دیوان لبید، ص 170- 171 ملاحظه شود.
(50)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان جریر، ص 426 (بجای أری) رأت ضبط شده، و در التشبیهات، ص 218 (بجای السّرار) المحاق ثبت گردیده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 109
185 ثمّ الممات وراء ذلک کلّه و کانّما یعنی بذاک سوانا
و ابو عبیده گفته است: «أیاس بن قتاده در ریش خود یک موی سپید دید، پس گفت: ای بنی سعد، مرگ را می‌بینم، من جوانی خود را به شما بخشیدم، و شما پیریم را به من ببخشید، و از آن پس خانه نشین شد.»
و قیس بن عاصم گفته است: «پیری افسار مرگ است».
و از برخی شاعران عرب است: [از بحر کامل
186 ذهب الشّباب و میعة کانت له إلّا بقایا لبسة المتجمّل
187 و بقیت أرتقب الحمام کراکب عرف المحلّ فبات دون المنزل
و از ابیات معانی «51» است گفتار مردی از طایفه طیّ: [از بحر طویل
188 سرینا و أدلجنا فکانت رکابنا یسرن بنا فی غیر برّ و لا بحر
189 و ما هی الّا لیلة ثمّ یومها و حول إلی حول و شهر إلی شهر
190 مطایا تقرّبن البعید و إن نأی و تنقلن أشلاء الکریم إلی القبر
191 و تنکحن أزواج الغیور عدوّه و تقسمن ما یحوی البخیل من الوفر
و یکی از بزرگان- و نیز محمّد بن علی العشاری- از شعر عبد اللّه بن المعتزّ «52» برایم قراءت کرد: [از بحر طویل
192 نسیر إلی الآجال فی کلّ ساعة و أیّامنا تطوی و هنّ رواحل
193 و لم أر مثل الموت حقّا کانّه إذا ما تخطّته الأمانیّ باطل
و از جمله سخنانی که عشاری از کلام عبد اللّه بن المعتزّ برای ما نقل کرد، این گفتار اوست: «اهل الدنیا کصور فی صحیفة کلّما نشر بعضها طوی بعضها».
و نیز از گفتار عبد اللّه بن المعتزّ برایم قراءت کرد: [از بحر طویل
__________________________________________________
(51)- «ابیات المعانی» عبارت از بیتهایی از شعر است که ناخودآگاه در معنای آن لغزی اتفاق افتاده است. رک: المزهر، ج 1، ص 578.- م.
(52)- وی سال 247 ه زاده شد، و سال 296 ه وفات یافت.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 110
194 سکنتک یا دنیا برغمی مکرها و ما کان لی فی ذاک صنع و لا أمر
195 فإن أرتحل یوما أدعک ذمیمة و ما فیک من عودی غراس و لا بذر
و پدرم برایم از شعر برخی گذشتگان قراءت کرد: [از بحر طویل
196 إذا أبقت الدنیا علی المرء دینه فما فاته منها فلیس بضائر
197 و إنّ امرءا لم یرتحل بتجارة إلی داره الأخری فلیس بتاجر
198 فإن تک بالدّنیا ضنینا فانّما بلاغک منها مثل زاد المسافر
و اصمعی گفته است: «نخستین شعری که در نکوهش دنیا گفته شده گفتار ابن حذّاق است: [از بحر بسیط]
199 هل للفتی من بنات الدهر من واق ام هل له من حمام الموت من راق؟
200 قدر جّلونی و ما رجّلت من شعث و أدرجونی کأنّی طیّ مخراق
201 هوّن علیک و لا تولع بإشفاق فانّما ما لنا للوارث الباقی
و عمر بن عبد العزیز را عادتی جز خواندن این دو بیت نبود: [از بحر طویل
202 تسرّ بما یبلی و تفرح بالمنی کما اغترّ باللّذّات فی النّوم حالم
203 نهارک یا مغرور سهو و غفلة کذلک فی الدنیا تعیش البهائم
وی می‌گفت: «کم من مستقبل یوما لیس بمستکمله و منتظر غدا لیس من أجله».
و شعبی گفته است: «برای ما (در رابطه با) دنیا مثلی جز شعر کثیّر نیست:
[از بحر طویل
204 أسیئی بنا او أحسنی لا ملومة لدنیا و لا مقلیّة إن تولّت
«53» و ابن همّام السّلولی «54» گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(53)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الشّعر و الشّعراء، ج 1، ص 422 «إن تقلّت» ضبط شده است.
(54)- او عبد اللّه بن همّام السلولی، شاعر عصر اسلامی است زمان معاویه را درک کرد و سال 100 ه. در گذشت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 545.)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 111
205 و ذمّوا لنا الدنیا و هم یرضعونها أفاویق حتّی ما یدرّ لها ثمل
«55» و یکی از ایشان (اعراب) می‌گفت: «آن که درخواست بی‌نیازی از دنیا دارد همانند خاموش کننده آتش با کاه است.» و ابن مسعود «56» می‌گفت: «دنیا خانه کسی است که خانه ندارد» و مسیح (ع) گفت: «منم آن که دنیا را بر روی خودش واژگون ساختم، پس نه همسری دارم که بمیرد، و نه خانه‌ای دارم که خراب شود» و محمّد بن الحنفیّه «57» گفته است: «کسی که نفس خود را بزرگ می‌شمارد، دنیایش را خوار می‌دارد» و وهیب بن الورد گفته است: «هر که به دنیا توجه نماید، باید آماده خواری شود» و به محمّد بن واسع گفته شد: «بدرستی که تو به چیز پست و اندک تن در می‌دهی» گفت: «همانا کسی به چیز حقیر و پست تن در می‌دهد که به دنیا تن در دهد.» و ابو حازم المدنی گفته است: «آنچه از دنیا گذشته، رؤیاست، و آنچه نیامده آرزوهاست».
و حسن بصری دنیا را یاد کرد و خواند: [از بحر کامل
206 أحلام نوم أو کظلّ زائل إنّ اللّبیب بمثلها لا یخدع
و سمیدع ربعیّ گفته است: «در دل شب پیری کهن سال را شنیدم که می‌گفت: «ای آفریننده مخلوقات، و ای دانای نهانها! شب را برای بزرگی تو، و ترس از عذابت، و خوف از آتشت بیدار ماندم، من نیرومند چیره نیستم تا پیروز شوم، و نه بی‌خبرم تا آگاه شوم ...» سپس بانگ بر آورد: «ای اهل حق! بسترهای فردای خود و همسایگی با بیگانگانتان را یاد کنید».
و علی (ع) گفته است: «اهل الدنیا کرکب یساربهم و هم ینام «58»» و از سخنان
__________________________________________________
(55)- برای شرح آن بیت لسان العرب، ریشه «فوق» و «ثعل» ملاحظه شود.
(56)- او عبد اللّه بن مسعود از صحابه است، و سال 32 ه. در گذشت (الاصابة، ج 2، ص 360، شماره 4955).
(57)- او محمّد بن علی بن ابی طالب است، و در سال 81 ه. در گذشت (طبقات ابن سعد، ج 5، ص 66).
(58)- نهج البلاغه، ج 3، ص 165 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 112
اوست: «الدّنیا دار صدق لمن صدّقها و دار نجاة «59» لمن فهم عنها، و دار غنی لمن تزوّد منها، مهبط وحی اللّه، و مصلّی ملائکته و مسجد انبیآئه و متجر اولیائه، ربحوا فیها الرّحمة، و اکتسبوا فیها الجنّة، فمن ذا یذمّها و قد آذنت ببینها و نادت بفراقها، فیا أیّها الذامّ للدّنیا متی استذمّت الیک الدنیا؟ متی خدعتک؟ أبمصارع آبائک من البلی ام بمضاجع أمّهاتک من الثّری؟ کم مریض علّلت بیدیک تطلب له الشّفاء و تستوضح الاطبّاء غذاءه، لا یغنی عنک دواؤک، و لا ینفعه یکاؤک» «60».
و برخی از راویان یاد کرده‌اند که بر گوری در شام خوانده شد: «61» [از بحر بسیط]
207 باتوا علی قلل الأجبال تحرسهم غلب الرّجال فلم تنفعهم القلل
«62»
208 و استنزلوا بعد عزّ من معاقلهم و أسکنوا حفرا یا بئسما نزلوا
«63»
209 ناداهم صارخ من بعد ما دفنوا أین لأسرّة و الّتیجان و الحلل
«64»
210 أین الوجوه التی کانت محجّبة من دونها تضرب الأستار و الکلل
«65»
211 [فأفصح القبر عنهم حین ساء لهم تلک الوجوه علیها الدود یقتتل
«66»]
212 قد طال ما أکلوا دهرا و ما نعموا فأصبحوا بعد طول الأکل قد أکلوا
«67»
__________________________________________________
(59)- در نسخه اصل چنین است، امّا در نهج البلاغه، ج 3، ص 183 و دار عافیة ضبط شده است.
(60)- برای اطّلاع از وجوه اختلاف، نهج البلاغه، ج 3، ص 181- 183 ملاحظه شود.
(61)- آن اشعار را ابن قتیبه در عیون الاخبار، ج 2، ص 303، و ابو الفداء در المختصر فی اخبار البشر، ج 3، ص 57 یاد کرده و سخنی از سراینده آن به میان نیاورده‌اند.
(62)- در نسخه اصل و عیون الاخبار چنین است، امّا در اخبار البشر (بجای فلم تنفعهم) فما أغنتهم ضبط شده است.
(63)- در نسخه اصل و اخبار البشر چنین است، امّا در عیون الاخبار (بجای حفرا) حفرة ضبط شده است.
(64)- در نسخه اصل و عیون الاخبار چنین است، امّا در اخبار البشر (بجای دفنوا) قبروا ضبط شده است.
(65)- در نسخه اصل و عیون الاخبار چنین است، امّا در اخبار البشر (بجای محجّبة) منعّمة ضبط شده است.
(66)- آن بیت از عیون الاخبار و اخبار البشر افزوده شد.
(67)- در نسخه اصل و عیون الاخبار چنین است، امّا در اخبار البشر (بجای و ما نعموا) و ما شربوا ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 113
و از جمله آنچه مرزبانی «68» روایت کرده- و عده‌ای از یاران او از قول او، از قول ازدی به ما خبر دادند- این است که ازدی گفت: « (امرؤ القیس الثانی) «69» که همان محرّق اوّل (المحرّق الاوّل) است، مردی خوشگذران و حریص بر بیهوده در آیی بوده است، وی روزی بقصد شکار یا رفتن به صحرا، سوار و از یارانش جدا شد، پس ناگاه با مردی مثل سیخ مواجه شد که استخوانهایی از استخوانهای مردگان را جمع کرده و در پیش روی قرار داده بود، و آنها را زیر و رو می‌کرد. پس گفت: «ای مرد! داستان تو چیست؟ و آنچه از بدحالی و لاغر اندامی و رنگ پریدگی و تک افتادنت در این بیابان می‌بینم چه موجب دارد؟» مرد گفت: «امّا آن بدحالی و ضعف جسم و رنگ پریدگی که در من می‌بینی به سبب آن است که من در گیر و دار سفر دوری هستم، و مرا دو مراقب است، که مرا به منزلی تنگ و سیه چال، و ناخوش جای می‌رانند، سپس مرا به مصاحبت با دیار پوسیدگی و همسایگی با افراد از بین رفته، زیر لایه‌های خاک می‌سپارند، پس اگر در آن جایگاه با وجود خشونت و تنگی و وحشتناک بودنش و با وجود چریدن مارها در لابلای گوشت و پیم تا سر حدّ تبدیل شدنم به استخوان خورد شده و پوسیده (- با وجود همه این حالات اگر در آن جایگاه) رها می‌شدم گرفتاری را پایانی و بدبختی را نهایتی بود، و لیکن پس از آن به غوغای محشر رانده می‌شوم، و به جایگاههای وحشتناک رسیدگی به پاداش وارد می‌شوم، آنگاه نمی‌دانم درباره‌ام به کدام یک از دو سرای امر
__________________________________________________
(68)- او محمّد بن عمران، متوفّی به سال 384 ه. است (وفیات الاعیان، ج 1، ص 507).
(69)- عبارت متن در محلّ دو گوشه «البدی» بود، و چون در کتابهای مرجعی که در اختیار مترجم بود، محرّق اول به نام «امرؤ القیس الثانی» نام برده شده، بنابراین «البدی» احتمالا محرّف از «الثانی» است، و احتمال دارد صورتی از کتابت «البدء» باشد، و او همان امرؤ القیس الاوّل است که ابن خلدون و حمزه اصفهانی او را «امرؤ القیس البدء» نامیده‌اند، و او جدّ محرّق اول است نه خود محرّق اوّل، و امّا توضیحی که مصحّحان متن الجمان در مورد محرّق اول آورده‌اند، مربوط به محرّق ثانی (عمرو بن هند بن المنذر ...) است، نه محرّق اول. رک: الاعلام، ج 1، ص 353، و ج 5، ص 261، و تاریخ حبیب السّیر، جزء دوم از مجلّد اوّل، ص 258- 261.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 114
می‌شود؟ پس در کدام حالت لذت می‌برد آن که سرانجام کارش بر چنین وضع است؟» پس چون پادشاه سخن او را شنید از اسبش پیاده شد، و برابرش ایستاد، و گفت: «ای مرد! گفتار تو صافی زندگیم را بر من تیره ساخت و ترس بر دلم مستولی شد، برخی از سخنت را بر من تکرار کن، و دینت را برای من مقرّر کن»، پس به او گفت: «آیا این استخوانهایی که مقابل من است نمی‌بینی؟» گفت: «آری» گفت:
«این استخوانهای پادشاهانی است که دنیا با زیورهایش فریبشان داد، و با فریبش، بر دلهایشان چیره شد، و از آمادگی برای این مهلکه‌ها بازشان داشت، تا این که ناگهان مرگشان رسید، و آرزوها فرویشان گذاشت، و قدرت سلطنت را بزور از ایشان باز ستاند، و رونق نعمتشان را گرفت، و بزودی این استخوانها باز می‌شود و به جسم تبدیل می‌گردد، و در برابر کارهایی که انجام داده پاداش داده می‌شود، یا به خانه آرامش و یا به جایگاه هلاکت.»
آنگاه آن مرد ربوده شد، و از وی اثری مشاهده نگردید، یاران پادشاه به وی پیوستند، در حالی که رنگش پریده و اشگهایش پیوسته جاری بود، و سوار شد. و گفته شده است: «چون شب فرا رسید از کاخش بیرون شد، و آن آخرین خبر درباره وی بود.
عبید اللّه بن بکر از شعر اسماعیل بن القاسم «70» برایم خواند: [از بحر متقارب
213 أنلهو و ایّامنا تذهب و نلعب و الدهر لا یلعب
«71»
214 أیلهو و یلعب من نفسه تموت و من بیته یخرب
«72»
__________________________________________________
(70)- او ابو العتاهیّه است.
(71)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان ابو العتاهیّة، ص 32 (بجای و الدهر) و الموت ضبط شده است.
(72)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان «و منزله یخرب» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 115
215 تری صور اللّهو مسمومة و لکن لها رونق مذهب
«73»
216 سیصدق من مات فی هجره و قد کان فی وصله یکذب
«74» و نیز از شعر وی برایم قراءت کرد: [از بحر رمل
217 إنّما الدنیا متاع زائل فاقتصد منه و خذ منه ودع
218 عجب للدّهرکم من امم قد أباد الدهر و الدهر جذع
«75»
219 یا أخا المیت الّذی شیّعه فحثا التّرب علیه و رجع
220 لیت شعری ما تزوّدت من الز زاد یا هذا لیوم المطّلع
«76» و از جمله اشعاری که از وی نقل کرده‌ام این اشعار اوست: [از بحر متقارب
221 نفی عنک ظلّ الشّباب المشیب و نادتک باسم سواک الخطوب
«77»
222 فکن مستعدّا لداعی المنو ن فکلّ الّذی هوآت قریب
«78» و نیز از میان ابیاتی از اوست: [از بحر بسیط]
223 هی المنایا و إن أصبحت فی لعب یحمن حولک حوما ایّما حوم
224 لا تعجلنّ رویدا إنّها دول دنیا تنقّل من قوم إلی قوم
«79»
__________________________________________________
(73)- آن بیت در هیچ یک از دو چاپ دیوان او، چاپ بیروت، سال 1964 م و چاپ دمشق، سال 1965 م وارد نشده است.
(74)- آن بیت در هیچ یک از دو چاپ دیوان او وارد نشده است.
(75)- آن بیت در هیچ یک از دو چاپ دیوان او وارد نشده است.
(76)- آن ابیات از قصیده‌ای است که آغاز آن چنین است:
خیر أیّام الفتی یوم نفع و اصطناع الخیر أبقی ما صنع
(دیوان او، چاپ بیروت، ص 255، و چاپ دمشق، ص 17 ملاحظه شود)
(77)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او (چاپ بیروت) ص 39، «نعی لک شرخ الشّباب المشیب» ضبط شده است.
(78)- آن بیت را در دیوان او نیافتیم، و در دیوان او پس از بیت اول، این بیت وارد شده است:
و قبلک داوی الطبیب المریض فعاش المریض و مات الطّبیب
(79)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 341 به روایت زیر است:
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 116
و نیز مر او راست: [از بحر کامل
225 ما زخرف الدنیا و زبرج أهلها إلّا غرور کلّها و حطام
226 و لربّ أقوام مضوا لسبیلهم و لنمضینّ کما مضی الأقوام
«80» (بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ مُقْتَدِراً «81».
تأویل «کان اللّه» این است که آنچه شما مشاهده کردید، نزد خدا چیز تازه‌ای نیست، و پیوسته چنان بوده است. این تأویل بنابر روش سیبویه «82» و خلیل «83» است، و حسن گفته است: «معنای آن جمله این است که خدای پیش از هستی چیزها مقتدر بوده است، و این معنی بنابر رأی کسی است که می‌گوید: «هرگاه انتساب (کان) به خدا باشد، به معنای (کائن) است»، و گفتار سیبویه بهتر است: زیرا عرب «کان» را در معنای «یکون» نمی‌شناسد، مگر به این صورت که بر فعل کان (ماضی) اداتی داخل شود که آن را به معنای زمان آینده منتقل گرداند «84»: چنان که عرب استعمال ماضی را در معنای زمان حال نمی‌شناسد، و آنچه از این باب (کان و اسم و خبر آن) آمده، بر این وجه است؛ مانند قول خدا:
وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً «85» وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیماً «86».
__________________________________________________
- إنّ المنایا و إن أصبحت فی تعب تحوم حولک حوما ایّما حوم
و الدهر ذو دول فیه لنا عجب دنیا تنقّل من قوم الی قوم
(80)- دیوان او (چاپ دمشق) ص 351، و (چاپ بیروت) ص 396 ملاحظه شود.
(81)- سورة الکهف (18) آیه 45.
(82)- وی در سال 180 ه وفات یافت (وفیات الاعیان 88، ج 1، ص 385).
(83)- وی در سال 170 ه وفات یافت (وفیات الاعیان، ج 1، ص 172، و انباه الرّواة، ج 1، ص 341).
(84)- مانند ادوات شرط که هرگاه داخل فعل ماضی شود، معنای آن را به مضارع تغییر می‌دهد مانند: ان عدتم عدنا، رک: منهج السالک، ج 3، ص 584.- م.
(85)- سورة النساء (4) آیه 100.
(86)- سورة الاحزاب (33) آیه 54، و سورة الفتح (48) آیه 26.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 117
و نظیر آن دو آیه در تشبیه حال دنیا، گفتار خدای- تعالی- در سوره دیگری است: اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ «87».
[ (بیان) گفتار خدای- تعالی-: وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ «88» «89».
شادی مؤمنان از بهشت است، و سیاهی چهره‌های سیاه به سبب عذابی است که به آن باز می‌گردند و به سبب نومیدی از رحمت است. خدای- تعالی- گفته است: وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ «90».
و بتحقیق شاعران، مبتلایان به نومیدی و اندوه رای به مثل چنین حالتی (سیاهی) تشبیه کرده‌اند؛ چنان که شاعر اوّلی گفته است: [از بحر طویل 227 و جاءت بنو ذهل کانّ وجوههم* إذا حسروا عنها ظلال صخور (معنای این که چهره‌هایشان همچون سایه‌های سنگهای ستبر است) این است که چهره‌هایشان سیاه است، زیرا سایه صخره غلیظ است.
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل 228 و أنتم صغار الهام صعل کانّما* وجوهکم مطلیّة بمداد و علی بن جریج الرّومی گفته است: [از بحر سریع 229 وجهک یا جعفر فی قبحه* أولی من العورة بالسّتر 230 کانّما یأوی الیه الدجی* إذا هی انفضّت عن الفجر
__________________________________________________
(87)- سورة الحدید (57) آیه 20.
(88)- سورة یونس (10) آیه 27.
(89)- قسمت میان دو قلّاب از اضافه مترجم برای تکمیل کلام مؤلّف است؛ زیرا سخن وی، در توضیح آیه مذکور میان دو قلّاب است، و طبق روش مؤلّف، آیه مورد شرح و توضیح، در ابتدای سخن عنوان می‌شود.- م.
(90)- سورة عبس (80) آیه 40.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 118
و پدرم از قول آن که برایش گفته بود نقل کرد؛ گفت: «دو مرد: یکی مسلمان و دیگری نصرانی نزد شریح آمدند؛ مرد مسلمان برهان دعوای خود رای با خشونت بیان کرد، و نصرانی دعوای خویش رای روشن گردانید، و شریح پیوسته شخص مسلمان را متوجّه منطق و دلائل خود کرد، در حالی که او به خشونت متوسّل می‌شد، و نصرانی دلیل خود رای چون روشنی روز، روشن می‌ساخت، آن روز روزی در نهایت گرمی بود، شریح به ستوه آمد، و به شخص مسلمان گفت: از نزد من برخیز که من تاریکی کفر را در صورت این کافر روشنتر از نور اسلام در صورت تو می‌بینم.»
و بتحقیق چیزهایی رای به تاریکی شب تشبیه کرده‌اند که این جا، جای بیانش نیست؛ مانند گفتار شاعر: [از بحر بسیط] 231 تقنّعت بظلام اللّیل و ائتزرت* بالرّمل و انتقبت بالشّمس و القمر و آن تشبیه (تشبیه در آن شعر) از باب یاد شده (تشبیه زشتی صورت به شب) نیست، زیرا آن باب بر مذمّت بنا نهاده شده، و تشبیه در این شعر مبنیّ بر مدح است.
و در تشبیه آیه تأویل دیگری هست؛ و آن این که مقصود خدا از گفتارش «کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ» این است که چون وحشت و ترس ایشان را فرا گرفت، چشمهایشان مبهوت و متحیّر شد، و در نتیجه چیزی جز تاریکی نمی‌بینند؛ چنان که شاعر گفته است: [از بحر وافر]
232 ظللنا نخبط الظّلماء ظهرا لدیه و المطیّ لها أوار
و از آن معنی است گفتار طائی: [از بحر کامل
233 عادت له أیّامه مسودّة حتّی توهّم أنّهنّ لیالی
«91» و نیز داخل در این باب است گفتار او: [از بحر کامل
234 ما إن تری الأحساب بیضا وضّحا إلّا بحیث تری المنایا سودا
«92»
__________________________________________________
(91)- دیوان ابی تمّام، ص 185، و آن بیت از قصیده‌ای در مدح الحسن بن رجاء است.
(92)- دیوان ابی تمّام، ص 68، و آن بیت از قصیده‌ای در مدح خالد بن یزید الشّیبانی است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 119
و بحتری در معذرت خواهی نزد فتح (فتح بن خاقان) گفته است: [از بحر طویل
235 عذیری من الایّام رنّقن مشربی و لقّیننی نحسا من الطّیر أشأما
236 و أکسبننی سخط امرئ بت موهنا أری سخطه لیلا مع اللّیل مظلما
«93» وی در این بیت نگرشی مخفی بر گفتار نابغه (الذبیانی)، در جلب عطوفت نعمان (ابن منذر) داشته است: [از بحر طویل
237 کانّک کاللّیل الّذی هو مدرکی و إن خلت أنّ المنتأی عنک واسع
«94» پس وی را به سبب خشم و غضبش به شب تشبیه کرده. و بحتری تشبیه نابغه را به وصف خشم منتقل نموده، و آن را بحقیقت نزد خود موجود قرار داده است، و برخی از «اصحاب معانی» «95» شعر بحتری را ناظر بر شعر محمّد بن ابی عیینه دانسته‌اند: [از بحر خفیف
238 طال من ذکره بجرجان لیلی و نهاری علیّ کاللّیل داجی
و چنان که گفتیم تصور نمی‌کنم بحتری از توجّه به بیت نابغه عدول کرده باشد. وصولی از گفتار محمّد بن احمد علوی اصفهانی «96» قراءت کرد: [از بحر خفیف
239 أتری النّجم حار فی الأفق أم أسبل لیلی علی نهاری لیلا
240 ام کما عاد وصله لی هجرا عاد أیضا به نهاری لیلا
و آن وجه نخستین «97» در تأویل آیه، وجه برگزیده است.
__________________________________________________
(93)- آن دو بیت از قصیده‌ای است که به آن فتح بن خاقان را ستوده و مورد پرخاش قرار داده است.
(دیوان او، ج 1، ص 108)
(94)- دیوان نابغه ذبیانی، ص 114، ملاحظه شود.
(95)- ظاهرا مقصود از «اصحاب المعانی» ناقدانی‌اند که ابیات لغزگونه (ابیات المعانی) را مورد بررسی قرار داده‌اند. رک: همین کتاب، حاشیه، قبل از بیت 188.- م.
(96)- او ابن طباطبا متوفّی در سال 322 ه. است (معجم الشّعراء، ص 427 و مقدّمه کتاب عیار الشعر).
(97)- رک: ص 117 (مطابق ص 117 متن).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 120
[تشبیه در سوره هود] (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ «1».
«ألجری» به معنای عبور سریع است؛ مانند عبور آب بر روی زمین.
و السفینة تجری بالماء (: کشتی آب را به جریان می‌آورد)، و الفرس یجری فی عدوه (: اسب در حالت دویدنش جریان می‌یابد)، و گفته می‌شود: «هذه العلّة تجری فی احکامها» (: این علّت در احکام خود جاری است)» یعنی بدون داشتن مانع در آن احکام جریان دارد.
«الموج»: و آن جمع «الموجة» است، و «موجة» قطعه بزرگ برخیزنده از مجموع آب بسیار است، و عظیمترین موج هنگامی پدید می‌آید که باد بتندی وزد.
پس آن تشبیه بر عظمت شأن آن قصّه که عبارت است از: بالا آمدن آب و گسترش یافتنش بر همه جای زمین، و آمیختن بادها با آن، و عبرت گرفتن از حرکت کشتی در آن امواج عظیم، دلالت دارد، و عبارت آن با وجود اختصارش جانشین توضیحی مفصّل شده است.
و مانند این تشبیه است در سوره دیگر گفتار خدای- تعالی-: فَأَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ «2».
و بتحقیق شاعران، با تشبیهی همانند آنچه در قرآن کریم وارد شده به وصف
__________________________________________________
(1)- سورة هود (11) آیه 42.
(2)- سورة الشعراء (26) آیه 63.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 121
موج دریا پرداخته‌اند؛ اعشی در سخن از ممدوح خود (این اشعار) را سروده در حالی که وصف موج دریا در آن، با غیر لفظ موج آمده است:
[از بحر بسیط]
241 و ما مجاور هیت إذ طمی فطغی یدقّ آذیّه البوصیّ و الشرعا
«3»
242 یجیش طوفانه إذ عبّ محتفلا یکاد یعلو ربی الجرفین مطّلعا
243 «هبّت له الرّیح فامتدّت غواربه تری حوالیه من تیّاره ترعا
«4»» «5» و شاعران محدث نیز آن معنی را (تشبیه موج دریا به کوه را) گرفته و به کار برده‌اند. بحتری گفته است: [از بحر طویل
244 ألست تری مدّ الفرات کانّه جبال شروری جئن فی البحر عوّما
«6» و در عکس آن تشبیه است، گفتار ذو الرّمّة: [از بحر بسیط]
245 کانّنا و القنان القود تحملنا موج الفرات إذا التجّ الدیامیم
«7» و نیز گفته است: [از بحر طویل 246 تطیل «8»
الوحاف الصدأ فیها کانّها قراقیر موج غصّ بالسّاج قیرها
«9»
__________________________________________________
(3)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الاعشی، ص 109 چنین است:
و ما مجاور هیت إن عرضت له قد کان یسمو الی الجرفین و اطّلعا
(4)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان وی به این عبارت است:
طابت له الرّیح فامتدّت غواربه تری حوالیه من موجه ترعا
(5)- برای توضیح بیشتر، بیت بعد از آن که متعلّق به اولین بیت مذکور در این جاست، نقل می‌شود:
یوما باجود منه حین تسأله إذ ضنّ ذو المال بالاعطاء او خدعا
و آن ابیات از قصیده‌ای است در مدح هوذة بن علی الحنفی. رک: دیوان الاعشی، ص 109.- م.
(6)- دیوان البحتری، ج 1، ص 147.
(7)- دیوان ذی الرّمّة، ص 576.
(8)- در دیوان ذی الرّمّة، چاپ دمشق، ج 1، ص 237 بجای تطیل تظلّ ضبط شده است. و در ترجمه این بیت در بخش ملحقات، همین وجه منظور شد.- م.
(9)- دیوان ذی الرّمّة، ص 308 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 122
و در مورد تشبیه شتران سواری گفته است: [از بحر بسیط]
247 بأینق کقداح النّبع قد ذبلت منها الشّمائل امثال القراقیر
«10» وی در حالی که حرکت شتری را وصف می‌کند و دو پهلویش را هنگام گام برداشتن به موج تشبیه می‌کند، گفته است: [از بحر رجز]
248 کانّ دفّیه إذا تزیّدا موجان ظلّا للجنوب مطردا
و درباره وصف عظمت و ارتفاع موج دریا، در تنزیل عزیز (قرآن) تشبیهی دیگر آمده، و آن گفتار خدای- تعالی- در سوره لقمان است: وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ «11».
(و آن تشبیه) به این سبب است که موج دریا عظمت می‌یابد، و در ارتفاع و فراپوشاندن آنچه زیر آن قرار گرفته، همانند سایبانها می‌شود، نابغه جعدی، در حالی که سخن از اسب به میان می‌آورد گفته است: [از بحر وافر]
249 یما شیهنّ أخضر ذو ظلال علی حافاته فلق الدنان
«12»
__________________________________________________
(10)- دیوان ذی الرّمّة، ص 279.
(11)- سورة لقمان (31) آیه 32.
(12)- در نسخه اصل، و تفسیر القرطبی (ج 14، ص 80) چنین است، امّا در شعر النابغة الجعدی، ص 163، و تفسیر غریب القرآن، ص 345 (بجای یماشیهن) یعارضهنّ ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 123

[تشبیه در سوره رعد]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ‌ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ «1».
«دعوة الحقّ»: گفته شده: «آن دعوت، دعوتی است که با اخلاص در وحدانیّت به وسیله آن، خدای خوانده می‌شود.
«الّذین یدعون من دونه»: یعنی الّذین یدعونهم أربابا (: کسانی را که ایشان پروردگارانشان می‌خوانند)».
«الاستجابة و الاجابة» هر دو به یک معنی است؛ جز این که استجابت بر معنای درخواست موافقت، بنا نهاده می‌شود؛ شاعر گفته است: [از بحر طویل
250 وداع دعاهل من مجیب إلی النّدی فلم یستجبه عند ذاک مجیب
«2» «البسط و النشر و الفرش» از نظر معنی نظیر یکدیگر است. و معنای آنها نقیض معنای قبض (: پیچیدن) «3» است.
«البلوغ و الوصول و اللّحوق» از نظر معنی نظیر یکدیگر است، گفته می‌شود:
__________________________________________________
(1)- سورة الرّعد (13) آیه 14.
(2)- در لسان العرب (ریشه جوب) بجای «هل من مجیب» یا من یجیب ضبط شده، و آن بیت با بیت دیگر به کعب بن سعد الغنوی در مرثیه برادرش ابو المغوار نسبت داده شده، و بیت دیگرش این است:
فقلت ادع اخری و ارفع الصوت رفعة لعلّ ابا المغوار منک قریب.- م.
(3)- قبض الشی: طواه (: آن چیز را در پیچید) رک: المعجم الوسیط، باب القاف.- م-.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 124
«بلغ بلوغا فهو بالغ، و الشئ مبلوغ» «4» (: رسید رسیدنی، پس او به ... رسنده است، و آن چیز رسیده شده به آن است)» و از آن معنی است «البلاغة (بلاغت)» زیرا بلاغت معنی را به منتهی مرتبه بیان می‌رساند.
مجاهد گفته است: «گفتار خدای- تعالی-: «کَباسِطِ کَفَّیْهِ» به این معنی است که [نیست مثل خواننده جز خدا] مگر چون شخصی که بدون گرفتن ظرف دو کف دست را بسوی آب گشاینده است، تا آب با گشودن کف دست و فرا خواندن آن، به دهانش برسد.
حسن گفته است: «... چون گشاینده دو کف دست بسوی آب است که پیش از رسیدن به آب بمیرد».
و عرب در مورد کسی که در کاری می‌کوشد که به آن نمی‌رسد این مثل را می‌آورد «کالقابض علی الماء «5» (: مانند کسی که به کف گیرنده آب است)».
و شاعر گفته است: [از بحر طویل
251 و إنّی و ایّاکم و شوقا إلیکم کقابض مآء لم تحزه أنامله
«6» و احوص «7» گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(4)- مقصود از «فهو ... مبلوغ» بیان صیغه اسم فاعل و اسم مفعول آن فعل است.- م.
(5)- در مجمع الامثال، ج 2، ص 149 وارد شده «کالقابض علی الماء» برای کسی مثل زده می‌شود که به چیزی امیدوار است که تحقّق نمی‌پذیرد؛ شاعر گفته است:
فاصبحت من لیلی الغداة کقابض علی الماء لا یدری بما هو قابض
(6)- فرزدق می‌گوید:
فأصبحت ممّا قد فعلت کقابض علی الماء لم ترجع بشی‌ء أنامله
آن بیت (مذکور در متن) در النقائض، ج 1، ص 211 چنین نقل شده:
و إنّی و ایّاکم و شوقا الیکم کقابض ماء لم تسقه أنامله
و به ضابئ منسوب است (کتاب التشبیهات، ص 269 ملاحظه شود).
(7)- او عبد اللّه بن محمّد متوفّای سال 105 هجری است (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 424، و الاغانی، ج 4، ص 73).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 125
252 و اصبحت ممّا کان بینی و بینها سوی ذکرها کالقابض المآء بالید
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
253 و من یصحب الدنیا یکن مثل قابض علی المآء خانته فروج الأصابع
«8» و از معانیی که نزدیک به آن معنی و داخل در تأویل آن است قول شاعر دیگری در غزل است: [از بحر بسیط]
254 إنّی و ایّاک کالصّادی رأی نهلا و دونه هوّة یخشی بها التّلفا
255 رأی بعینیه ماء عزّ مورده و لیس یملک نحو الماء منصرفا
و گفتار شاعر دیگر: [از بحر طویل
256 و إنّی علی هجران بیتک کالّذی رأی نهلا ریّا و لیس بناهل
257 رأی برد مآء ذید عنه و روضة برود الضّحی فینانة بالأصائل
و بتحقیق آن آیه بیان این معنی را دربرگرفته است که خواندن آفریدگار- تعالی- بر وجه حقّ (از روی اخلاص) مقتضی اجابت بر وفق شروط مصلحت و به اندازه‌ای افزون از حدّ آرزوست (چنان که آیه متضمّن بیان) نومیدی خواننده غیر خداست همانند نومیدی کسی که آب را از قعر چاه فرا می‌خواند.
__________________________________________________
(8)- در نسخه اصل چنین است، امّا در التشبیهات، ص 269، و العقد الفرید، ج 1، ص 342 و من یأمن الدنیا ضبط شده است (اسرار البلاغة ص 112 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 126

[تشبیه در سوره ابراهیم

(بیان) گفتار خدای- تعالی-: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ‌ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ «1».
یعنی: فیما یتلی علیکم مثل الّذین کفروا (: در میان آنچه برای شما خوانده می‌شود مثل کسانی است که کافر شدند).
«أعمالهم» بدل اشتمال (برای الّذین) است.
«العصف»: تندی باد است، گفته می‌شود: «یوم عاصف» یعنی: روز تندباد، و «عصفت الرّیح» یعنی: باد تند شد.
و تشبیه در این آیه مانند تشبیه در گفتار خدای- تعالی-: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی ... تا گفتار خدا کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ «2» است. پس خدا بیان نموده که اعمال کسانی که کافر شدند در از بین رفتن و مردود شدن مانند خاکستری است که باد در روز تند باد آن را بزداید؛ چنان که (در آیه (لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ) بیان نمود که عمل با منّت نهادن و آزار رساندن، چنان که با خودنمایی، از بین می‌رود همان گونه که باران دانه درشت و پر پشت خاک را از روی سنگ پهن و صاف می‌زداید.
ابو العبّاس محمّد بن یزید «3» از قول یک اعرابی، در هجو سعید بن سلم الباهلی
__________________________________________________
(1)- سورة ابراهیم (14) آیه 18.
(2)- سورة البقره (2) آیه 266.
(3)- او مبرّد متوفّای سال 286 ه است (وفیات الاعیان، ج 1، ص 495).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 127
- پس از آن که اعرابی وی را مدح گفت و او پاداشش نداد- قرائت کرد: [از بحر طویل
258 لکلّ أخی مدح ثواب یعدّه و لیس لمدح الباهلیّ ثواب
259 مدحت ابن سلم و المدیح مهزّة فکان کصفوان علیه تراب
«4» «صفوان و صفا» به یک معنی است، و مثنّای «صفا» صفوان، و جمع آن صفی است، و کسی که «صفوان» گفته، جمع آن «صفوان» است.
شاعر گفته است: [از بحر طویل
260 و لست بجلب جلب غیم و قرّة و لا بصفا صلد عن الخیر معزل
«صلد» به معنای سنگ صاف و سخت است. رؤبه «5» گفته است [از بحر رجز]
261 لمّا رأتنی خلق المموّة برّاقّ أصلاد الجبین الأجله
«6» تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ
__________________________________________________
(4)- در الکامل، ج 2، ص 713 وارد شده است که: سعید بن سلم گفت: مردی اعرابی نزد من نمایان شد، و مرا مدح گفت، و بلاغت داشت؛ گفت:
الاقل لساری اللّیل لا تخش ضلّة سعید بن سلم ضوء کلّ بلاد
لنا سیّد اربی علی کلّ سیّد جواد جثافی وجه کلّ جواد
اندکی از نیکی در حق وی (بخشش) درنگ کردم، پس مرا هجو گفت و بلاغت داشت؛ گفت:
«لکلّ أخی ...»
(5)- او رؤبة بن العجّاج رجزسرا متوفّای سال 145 ه است (وفیات الاعیان، ج 1، ص 187).
(6)- دنباله آن بیت چنین است:
بعد غدانیّ الشباب الأبله لیت المنی و الدهر جری السّمّه
للّه درّ الغافیات المدّه سبّحن و استرجعن من تألّهی
[مصراع اخیر از لسان العرب (ریشه مده) افزوده شد.- م.]
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 128
لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ «7».
ابن جریج «8» گفته است: «کلمه طیّبه دارای ریشه‌ای در دل است، و میوه‌اش را در هر زمان می‌دهد، و هرگاه آن را به زبان می‌آورد، به آسمان عروج می‌کند، آنگاه خیر و منفعت آن می‌رسد.» و بتحقیق شاعران این تشبیه را به کار برده‌اند؛ اسدی ضمن ابیاتی که سراینده‌اش را نام نبرد، برایم خواند: [از بحر طویل
262 أ أمّ أبان قلت امس کلیمة خلاسا کنبت البان فی الشبهان
و گفته شده: خدای- تعالی- از شجره طیّبه درخت نخل را اراده نموده، و شاهد صحّت این تأویل، فضیلتی است که در حدیث برای درخت خرما آمده و این که پیامبر (ص) گفته است: «خیر المال سکّة مأبورة او مهرة مأمورة «9»».
و مقصود او از «سکّه مأبوره» درخت خرمایی است که گردافشانی شده است، و «مهره مأموره» آن مادیانی است که بسیار بچه آورد، و هرگاه جمعیّت قومی بسیار گردد، گفته می‌شود: «امر القوم (: زاد و ولد آن قوم بسیار شد)» یکی از اعراب گفته است: «نعم المال باسقات النّخل الرّاسخات فی الوحل، المطعمات فی المحل»، و مقصود از آن نخل، نخلی است که با ریشه‌های خود از زمین آب می‌نوشد، پیامبر (ص) گفت: «ما سقی منها بعلا ففیه العشر «10»» و مقصود از «بعل» آن نخلی است که با ریشه‌های خود سیراب شده است؛ نابغه گفته است: [از بحر طویل
263 من الواردات الماء بالقاع تستقی بأذنها قبل استقاء الحناجر
«11»
__________________________________________________
(7)- سورة ابراهیم (14) آیه 24 و 25.
(8)- او عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج، فقیه سرزمین حرم مکّه و پیشوای اهل حجاز در زمان خود است، وی سال 150 ه وفات یافت (وفیات الاعیان، ج 1، ص 286).
(9)- در نسخه اصل چنین است، امّا در النّهایة، ج 1، ص 13 «خیر المال مهرة مأمورة و سکّة مأبوره» نقل شده است.
(10)- این حدیث، از احادیث زکات است (النّهایة، ج 1، ص 141 ملاحظه شود).
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان النابغة، ص 91 (بجای باذنابها) باعجازها ضبط شده است، و «من الطّالبات الماء» بجای من الواردات الماء روایت شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 129
ابو حاتم گفته است: «یکی از امتیازات نخل آن است که خدای- تعالی- آن را در سرزمینهای کفر قرار نداده، و چیزی از آن جز در سرزمین اسلام یا آن جایی که اسلام به آن رسیده، وجود ندارد».
و از جمله مطالبی که از دستخط مرزبانی نقل کرده‌ام این است که قیصر به عمر بن الخطّاب نامه نوشت به این شرح که: «فرستادگانم به من خبر داده‌اند که در سمت شما (سرزمین شما «12») درختی است که همانند گوشهای الاغ «13» می‌روید، و آنگاه از (شکوفه‌ای) همانند مروارید به رشته در آمده، در میان شاخه‌هایی همانند نقره شکفته می‌شود، و ایشان (مردم) با داشتن بوی و مزه خوش از آن بهره می‌گیرند، و آنگاه همانند زمرد سبز، در میان شاخه‌های طلایی می‌گردد، در آن حالت (نیز) از آن بهره‌مند می‌شوند، آنگاه مانند یاقوت، سرخ و زرد می‌شود، آنگاه رسیده، همچون پالوده می‌گردد، پس آن میوه نگهدارنده مقیم و توشه مسافر است، و اگر فرستادگانم راست گویند، آن درخت، درختی از بهشت است».
عمر او را جواب داد: «آن درخت، درخت خرماست که خدا برای مریم رویانید آن هنگام که عیسی از او متولّد شد، پس از خدای بترس، و جز خدا را خدا قرار مده (إنّ مثل عیسی عند اللّه کمثل آدم خلقه من تراب). «14»»
ذکوان العجلی در حالی که نخل را وصف می‌کند گفته است: [از بحر طویل
264 تری الباسقات العمّ منها کانّها ظعائن مضروب علیها قبابها
265 تدرّ اذا ما الشول لم یرج درّها و امست من الألبان صفرا وطابها __________________________________________________
(12)- در نسخه اصل (متن ترجمه فوق) قبلکم است، امّا در نهایة الأرب، ج 11، ص 120 «بارضک» ضبط شده که ترجمه آن میان دو کمان قرار گرفت.
(13)- در نسخه اصل «الحمیر» ضبط شده و در نهایة الأرب الحمر نقل شده، و آن جمع حمیر و به معنای خران است.
(14)- سورة آل عمران (3) آیه 59، و آن داستان در نهایة الارب، ج 11، ص 120 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 130
و سالم بن عبد اللّه الوالبی گفته است: [از بحر وافر]
266 تخرّمها العطاء فکلّ یوم یجاذب راکب منها قرینا
267 کأنّ فروعها فی کلّ ریح عذاری بالذوائب ینتصینا
«15» و از تشبیهات نیکو شمرده شده گفتار کعب بن الاشرف «16» است: [از بحر رمل
268 و نخیل فی تلاع جمّة تخرج الطّلع کامثال الأکفّ
«17» (و نیز) گفتار ثعلبة بن عمیر الحنفی: [از بحر طویل
269 نمت مثل أغماد السیوف و برّزت عن اللّیف بالاعناق قبل مدی الرفض
هنگامی که خوشه خرما گسترش یابد و پوسته بیندازد، گفته می‌شود: «رفض النّخل» (: خوشه‌های نخل بزرگ شد و پوسته انداخت).
و شاعر دیگری در زیبایی ترکیب، و تشبیه پوست خرما گفته است: [از بحر رجز]
270 جاءت علی غرس طبیب ماهر عشرین عشرین بذرع وافر
271 تری لها بعد إبار الآبر مآزرا تطوی علی مآزر
و گفته می‌شود: «کسی که طالب نخلستان و زمین آن است، باید با
__________________________________________________
(15)- ابو هلال در دیوان المعانی، ج 2، ص 39، و نویری در نهایة الأرب، ج 11، ص 123، آن دو بیت را به النمر بن تولب نسبت داده است، و در کتاب التشبیهات، ص 261، بدون انتساب به سراینده، و در ضمن ابیاتی وارد شده است.
(16)- شاعری از عهد جاهلیّت است که عصر اسلام را درک کرده است. (الرّوض الانف، ج 2، ص 123، و الاغانی، ج 19، ص 219)
(17)- در نسخه اصل و دیوان المعانی، ج 2، ص 39 چنین است، و در نهایة الارب، ج 11، ص 125، و التشبیهات، ص 261 به عنوان شعر ربیع بن ابی الحقیق روایت شده است. و ابو الفرج آن را در شرح حال هیچ یک از آن دو شاعر یاد نکرده است (الاغانی، ج 19، ص 219، و ج 21، ص 144 ملاحظه شود).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 131
فاصله‌های بیست زرع بکارد، و در مثلی از فارسیان است که: درخت خرمایی به خواهرش می‌گوید: «از من دور شو که من بار تو و بار خود را می‌کشم».
و عبد الصمد بن المعذّل «18» راست در وصف بار نخل: [از بحر رجز]
272 کانّه فی ناضر الأغصان زمّرد لاح علی تیجان
273 حتّی إذا تمّت له شهران و انسدلت عثا کل القنوان
274 رأیته مختلف الألوان مثل الأکالیل علی الغوانی
«19» و ابن المعتزّ در حالی که نخل را وصف می‌کند، گفته است: [از بحر رجز]
275 اعددت للجار و للعفاة روازقا فی المحل مطعمات
276 یظلّ فیها الطّیر ناعمات بألسن کثیرة اللّغات
277 کواذب القول و صادقات ذوات أطواق مرصّعات
278 یصفقن فیها متنقّلات تصفیق نشوان علی الأصوات
279 بین حمام متهدّلات أبدت من الکافور ضاحکات
280 حتّی إذا صرن إلی میقات رحن من الجوهر موقرات
281 بالذهب الرّطب مکلّلات ثمّ تبدّلن باوعیات
282 للعسل المازیّ ضامنات بخالص التّبر مقمّعات
«20» و پیامبر (ص) می‌گفت: «هرگاه رطب (: خرمای تازه) آید، مرا تهنیت گویید، و هرگاه برود، مرا تسلیت گویید ...»، و پیامبر (ع) گفت: «زائوهای خود را رطب خورانید، که اگر خدا چیزی را بهتر از آن می‌دانست، روزی مریم می‌ساخت، آن
__________________________________________________
(18)- از شاعران حکومت عباسیان است، در بصره متولّد شد و نشو و نما یافت، و سال 240 هجری در گذشت. (الاغانی، ج 13، ص 226، چاپ دار الکتب، و فوات الوفیات، ج 1، ص 277)
(19)- آن ابیات از ارجوزه‌ای است که در التشبیهات، ص 259، و نهایة الأرب، ج 11، ص 121 یاد شده است. [ارجوزه عبارت از قصیده‌ای است در بحر «رجز» المعجم الوسیط، باب الراء.- م.]
(20)- التشبیهات، ص 259 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 132
هنگام که عیسی را تازه زاییده بود.» به پیامبر گفته شد: «ای پیامبر خدا، رطب در هر وقت موجود نیست» پیامبر گفت: «خرما» و بهترین خرمای شما برنیّ «21» است، و خوشمزه‌ترین و گرمترین (حرارت زاترین) آن، سرد آن (یا به سرما رسیده آن) است.»
و انس بن مالک «22» گفت: «پیامبر (ص) صفیّه را با خرما و سویق «23» ولیمه «24» داد.
و از تشبیهات نمکین گفتار برخی اعراب است: [از بحر طویل
283 و تمر کأطفال الزّنوج أتوابها و قد عمّموا بالزّبد منها رؤوسها
284 فما زالت الأنیاب تفری بطونها کما فرت الآساد منها فریسها
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ «25».
گفته شد: شجره خبیثه، درخت حنظل است، بنابراین تأویل وضع تشبیه روشن است، و عرب به تلخی حنظل و بدمزگی آن مثل می‌زند، و می‌گوید: «هو امرّ من الشری (: او از حنظل تلختر است)» و شری، حنظل است، چنان که می‌گوید:
«أحلی من الأری (: او شیرینتر از عسل است)» و اری، عسل است؛ شاعر در وصف مردی گفته است: [از بحر رمل
285 و له طعمان اری و شری و کلا الطّعمین قد ذاق کل
و می‌گویند: «کانّه صرایة (: گویی صرایه است)» و صراء «26» نیز به معنای
__________________________________________________
(21)- «برنیّ» نوعی خرمای زرد و مدوّر، و مرغوبترین خرماست. (لسان العرب، حرف النّون)
(22)- وی از اصحاب رسول خدا (ص) و خدمتگزار او بود، آخرین یار پیامبر است در بصره وفات یافت. (طبقات ابن سعد، ج 7، ص 10)
(23)- نوعی غذاست که از آرد گندم و جو تهیّه می‌شود (المعجم الوسیط).- م.
(24)- ولیمه، میهمانی عروسی را گویند (منتهی الارب، حرف واو).- م.
(25)- سورة ابراهیم (14) آیه 26.
(26)- در لسان العرب (حرف الواو و الیاء) آمده است که: الصّرا، درخت حنظل، و جمع آن «صراء» است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 133
حنظل است «27»، چنان که بنا بر نقل از ابو عبیده «هبید» نیز به معنای حنظل است، و گفته شده: هبید دانه حنظل است؛ وقتی شتر مرغ دانه حنظل را بیرون می‌آورد تا بخورد گفته می‌شود: «تهبّد الظلیم» (: شترمرغ نر دانه حنظل را بیرون آورد).
و شاعر گفته است: [از بحر متقارب
286 و ضرب الجماجم ضرب الأصم حنظل رامة یجنی هبیدا
«28» و ذو الرّمه گفته است: [از بحر طویل
287 و کائن تخطّت ناقتی من مفازة إلیک و من أحواض ماء مسدّم
288 بأعقاره القردان هزلی کانّها نوادر صیصاء الهبید المحطّم
«29» «صیصاء» پوست دانه حنظل است.
و ذو الرّمه در حالی که درخت حنظل را وصف می‌کند گفته است: [از بحر طویل
289 و فاشیة فی الأرض تلفی بناتها عواری لا تکسی دروعا و لا خمرا
290 إذا ما المطایا سفنها لم یذقنها و إن کان أعلی ثبتها ناعما نضرا
«30»
291 محملجة الأمراس ملسا متونها سقتها عصارات الثّری فبدت عجرا
و پیامبر (ص) گفت: «مثل المؤمن یقرأ القرآن مثل الأترجّة
__________________________________________________
(27)- صرایه: آب خالص حنظل است. و اصمعی گفته: «حنظل وقتی زرد شود صراء است».
(28)- در لسان العرب (حرف المیم) بجای «رامة» شابة ضبط شده است و قبل از آن دو بیت دیگر آمده که چنین است:
فابلغ بنی اسد آیة إذا جئت سیّدهم و المسودا
فاوصیکم بطعان الکماة فقد تعلمون بان لا خلودا.- م.
(29)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان ذی الرّمّة، ص 630 (بجای باعقاره) بأعطانه ضبط شده است.
(30)- دیوان ذی الرّمّة، ص 180.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 134
طیّب طعمها ذکیّ ریحها، و مثل المنافق الّذی لا یقرأ القرآن مثل الحنظلة مرّ طعمها کریه ریحها» «31».
__________________________________________________
(31)- در ریاض الصالحین، ص 387 نقل شده است: «و عن ابی موسی الاشعری- رضی اللّه عنه- قال رسول اللّه- (صلی اللّه علیه و سلّم-: «مثل المؤمن الّذی یقرأ القرآن مثل الأترجّة ریحها طیّب و طعمها طیّب و مثل المؤمن الّذی لا یقرأ القرآن کمثل التّمرة لا ریح لها، و طعمها حلو، و مثل المنافق الّذی یقرأ القرآن کمثل الرّیحانة ریحها طیّب و طعمها مرّ، و مثل المنافق الّذی لا یقرأ القرآن کمثل الحنظلة لیس لها ریح و طعمها مرّ» آن حدیث مورد اتّفاق است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 135

[تشبیه در سوره نحل

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ «1».
معنای «او» در گفتار خدا «او هو اقرب» اظهار این معنی است که موضوع قیامت یا مانند چشم برهم زدن یا نزدیکتر از آن است، و گفته شده: «آوردن (او) برای به شک انداختن مخاطب است، و معنی این است که درباره آن موضوع (قیامت) بر چنین شکّی باشید. و تشبیه در آن آیه رساترین بیان در وصف چیزی است که درباره آن به مثل چنین حالتی از سرعت در ظهور و نزدیکی زمان وقوع، خبر آورده می‌شود.
خدای- تعالی- در سخن از تخت بلقیس گفته است: قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ «2» و «قبل ان یرتدّ ...» یعنی «قبل ارتداد الجفن علی الجفن (: پیش از برگشتن پلک بر روی پلک)» و در گفتار عرب بسیار آمده و بر سر زبانها مشهور شده که: «فعل کذا فی طرفة عین و لحظة عین (: فلان کار رای در یک چشم بر هم زدن و در یک نگاه چشم انجام داد)» تا جایی که لحظه رای در سرعت و زودگذری کنایه از مقدار معیّنی از زمان قرار داده‌اند.
و بتحقیق شاعران، حرکت برق رای که خود مثل در سرعت است، به «طرفة العین (: برهم زدن چشم)» تشبیه کرده‌اند، و گفته‌اند: «أومض البرق» (: برق
__________________________________________________
(1)- سورة النّحل (16) آیه 77.
(2)- سورة النّمل (27) آیه 40.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 136
درخشید و ظاهر شد)، و زمانی آن جمله رای گویند که برق آشکار شود. (و گفته‌اند) أومض الرّجل (: آن مرد با چشم اشاره کرد) و آن وقتی است که با چشمش اشاره کند، پس این وصف (ایماض) را مشترک میان آن دو حالت قرار داده‌اند؛ به سبب تناسبی که در سرعت، و سبکی و چالاکی در حرکت، میان آنها برقرار است.
و یکی از بزرگان از اشعار دعبل بن علی «3» برایم قراءت کرد: [از بحر بسیط] 292
کیف السّلوّ لمن أعضاؤه فرق جسم بطوس و قلب دونه النّجف 293 ما زلت أکلأ برقا فی جوانبه
کطرفة العین یخبو ثمّ یختطف «4» و امیر ابو محمّد الحسن بن عیسی ابن المقتدر، از اشعار عبد اللّه بن المعتزّ در وصف باز، و سرعت حرکت آن، برایم خواند: [از بحر رجز] 294
یسبق طرفی فی السّماء رکضا کما رأیت الکوکب المنقضّا
«5» و از آن جهت تحقّق قیامت نزدیک است که آن بمنزله «کن فیکون (وجود یاب پس وجود می‌یابد)» است، و از این جاست که معنای «... مانند چشم برهم زدن و نزدیکتر» صحّت دارد، و همان معنی نیز معنای گفتار خدا در جای دیگر است: وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ «6»؛ زیرا خدای- عزّ اسمه- می‌گوید: إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ «7».
و ذو الرّمّه از این کیفیّت امر خدای- عزّ و جلّ- خبر داده و گفته است: [از بحر طویل 295 و عینان قال اللّه کونا فکانتا* فعولان بالألباب ما تفعل الخمر «8»
__________________________________________________
(3)- او دعبل بن علی الخزاعی متوفّی به سال 246 ه. است، (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 727)
(4)- دیوان دعبل، ص 172، و شعر دعبل، ص 150 ملاحظه شود.
(5)- دیوان ابن المعتزّ، ص 297 ملاحظه شود.
(6)- سورة القمر (54) آیه 50.
(7)- سورة النحل (16) آیه 40.
(8)- دیوان او، ص 213 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 137
روایت شعر جز به رفع «فعولان» نیست، و ذو الرمه در خبری که از وی نقل شده «9» قول کسی رای که با قراءت رفع مخالفت ورزیده ردّ کرده است.
و شاعر دیگری که در جست و جوی روزی، به امیدواری به خدای- تعالی- بسنده کرده، و از سرعت فرمان و حسن تقدیر خدا خبر داده، گفته است: [از بحر بسیط] 296
لا تضرعنّ لمخلوق علی طمع فانّ ذاک مضرّ منک بالدین 297 و استرزق اللّه ممّا فی خزائنه
فانّ ذلک بین الکاف و النّون تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ «10».
«الانکاث»: و آن به معنای «انقاض (: رسنهای تاب باز شده)» و مفرد آن نکث است؛ و هر چیزی که تابیده شده، و تاب آن باز شده چه طناب باشد و چه نخ، آن چیز، انکاث است، گفته می‌شود: «نکث فلان الحبل (: فلانی تاب طناب را باز کرد)، ینکثه نکثا (: باز می‌کند آن را باز کردنی)» و هرگاه رشته‌های طناب باز شود،
__________________________________________________
(9)- در الاغانی، ج 16، ص 243 آمده است: «ابو الحسن اسدی، از قول عبّاس بن میمون به من خبر داد؛ گفت: ابو عثمان المازنی، از قول اصمعی، از قول عنبسة النّحوی برایم نقل کرد؛ گفت: «به ذو الرّمة گفتم- در حالی که از او شنیدم می‌خواند و می‌گفت:
و عینان قال اللّه کونا فکانتا فعولین بالألباب ما تفعل الخمر
- گفت: به او گفتم: چرا نگفتی: فعولان؟، گفت: «اگر می‌گفتم: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه أکبر» برای تو بهتر بود، [یعنی تو قدر را در نظر گرفتی؛ و ذو الرّمّة «کونا فعولین (: باشید انجام دهنده)» و عنبسه «عینان فعولان» را اراده کرده است. [کلمه داخل قلاب ترجمه «أی» می‌باشد که از الاغانی، ج 17، ص 334 افزوده شد.- م.]
(10)- سورة النحل (14) آیه 92.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 138
گفته می‌شود: «الحبل منتکث» و آن (از هم باز کردن طناب) برای شکستن پیمان و جز آن استعاره آورده می‌شود. محمّد بن علی العشاری، از قول احمد بن دوست، از قول اسماعیل الصفّار، از قول احمد بن سعید الدمشقی برای ما بیان کرد که او (احمد بن سعید) گفت: «امیر ابو العباس عبد اللّه بن المعتزّ، از شعر خودش برای ما خواند: [از بحر طویل
298 و إنّ الجدیدین الّذین تضمّنا فنائی بأحداث علیّ سراع
«11»
299 هما أنهضانی قبل إذ أنا ناشئ و قد سارعانی بعد أیّ سراع
«12»
300 کناقضة أمرارها حین أحکمت قوی الحبل خرقاء الیدین صناع
301 و تصدقک الأنباء إن کنت سائلا و حسبک ممّا لا تری بسماع
(بیان) گفتار خدای- تعالی-: «تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ».
«دخل»: چیزی است که بر وجه نادرستی در چیزی داخل شود، و گفته شده:
« (دخل) غشّ و مکر است».
بیان گفتار خدا: «هی أربی» یعنی آن امّت عددشان بیشتر است: (پس به سبب این که امّتی عددشان بیشتر است) برای جست و جوی عزّت به وجود ایشان (همانند آن زنی نباشید که ...) و أربی وزن افعل التفضیل از «الرّبا» (فزونی) است.
شاعر گفته است: [از بحر طویل
302 و أسمر خطّی کانّ کعوبه نوی القسب قد أربی ذراعا علی عشر
«13» (بیان) گفتار خدای- تعالی-: «إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ»:
__________________________________________________
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 50 «قیادی باحداث» نقل شده است.
(12)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان «هما انفعانی» ضبط شده است.
(13)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان حاتم، ص 46، و لسان العرب ریشه (قسب):
و أسمر خطّیا کانّ کعوبه نوی القسب قد أرمی ذراعا علی العشر
ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 139
یعنی خدا شما را با فرمان وفای به عهد می‌آزماید، و ضمیر «به» به «امر» بر می‌گردد و معنای دقیق آن این است که خدا با شما همانند آزمایش کننده رفتار می‌کند، تا پاداش در برابر عمل قرار گیرد. و آن آیه دلیل بر نهی کسانی است که با پیامبر خدا بیعت کرده‌اند، از این که بیعت خود را بشکنند؛ و دلیل آن، گفتار خدای- تعالی- است: فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها «14».
__________________________________________________
(14)- سورة النحل (16) آیه 94.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 140

[تشبیه در سوره کهف

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً «1».
«المهل»: هر چیزی است که ذوب شده تا حدّی که سیلان یافته است.
آن معنی از ابن مسعود روایت شده است. و گفته شده: «آن عبارت از لرد روغن است.»؛ و آن منقول از ابن عبّاس است. و گفته شده: «آن چیزی است که به آخرین درجه گرمی رسیده است.»؛ و آن منقول از سعید بن جبیر است. و بنا بر این تفسیر، مهل، حمیم نیز هست، و از آن است وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ «2».
محمّد بن یزید «3»، از اشعار فرزدق در آن هنگام که زهد پیش گرفت قراءت کرد:
[از بحر طویل 303
أخاف وراء القبر إن لم یعافنی أشدّ من القبر التهابا و أضیقا 304 إذا جاء فی یوم القیامة قائد
عنیف و سواق یسوق الفرزدقا «4»
__________________________________________________
(1)- سورة الکهف (18) آیه 29.
(2)- سورة محمّد (47) آیه 15.
(3)- الکامل مبرّد، ج 1، ص 106 ملاحظه شود.
(4)- در نسخه اصل، و دیوان او، ج 2، ص 39 چنین است، امّا در الکامل، ج 1، ص 106 بجای «اذا جاءنی» جمله «اذا قادنی» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 141
305 لقد خاب من أولاد آدم من مشی* الی النّار مغلول القلادة أزرقا «5» 306 إذا شربوا فیها الحمیم رأیتهم* یذوبون من حرّ الحمیم تمزّقا «6» (بیان) گفتار خدای- تعالی-: «یَشْوِی الْوُجُوهَ»؛ یعنی: هرگاه بیاید تا بنوشد، چهره از گرمای آن بریان می‌شود. و در وجه نامگذاری آن مایع به «آب» دو تأویل است: نخست این که از آن آب، آب مطلق اراده شده، جز این که دارای این وصف (حرارت) است که عذاب نوشنده‌اش را می‌افزاید. دوم این که ممکن است، نامگذاری آن مایع به آب، بر وجه استعاره باشد، و حقیقة آب نباشد؛ مانند گفتار خدای- تعالی-: وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ «7». پس خدا، صدید (خونابه) را بر وجه استعاره ماء (آب) نامید؛ و حال آن که آب نیست. و آب بر سه قسم است: آب مطلق، آب مضاف، و آب مستعار. آب مطلق آبی است که از آسمان سرازیر می‌شود، و از چشمه‌های زمین می‌جوشد؛ مانند آب دریا که پیامبر (ص) از آن یاد کرد و گفت:
«هو الطّهور ماءه، الحلّ میتته» «8».
و این آب، همان آبی است که شاعران از آن یاد کرده‌اند که بر آن وارد شده، و از آن پی جویی نموده و نوشیده‌اند؛ و هرگاه خبر دهنده‌ای خبر دهد که آن آب را نوشیده، یا از آن عبور کرده، یا خویشتن را با آن پاکیزه ساخته، آن آب، به آب دیگری اشتباه نمی‌شود، و آن همان آبی است که بستایش و نکوهش، دست بدست می‌گردانند؛ پس گفته می‌شود: «عذب (: گوارا)، ملح (: شور)، أجاج (: تلخ)، نقاح (: سرد)، صاف (: زلال)، طام (: فراوان)، أزرق (آسمانی)، أسمر (: گندمگون)،
__________________________________________________
(5)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او «مشدود الخناقة»، و در الکامل «مغلول القلادة موثقا» ضبط شده است.
(6)- در نسخه اصل و الکامل چنین است، امّا در دیوان بجای «الحمیم» الصدید، و بجای «حرّ الحمیم» حرّ الصدید ضبط شده است.
(7)- سورة ابراهیم (14) آیه 16.
(8)- النّهایة، ج 3، ص 147 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 142
اخضر (: سبز)، أطحل (: خاکستری)».
و بتحقیق عرب در اشعار خود، همه آن حالات را وصف کرده، و از آبی که در پیمودن بیابانهای ترس آور و سرزمینهای دور، وارد آن شده، سخن بسیار گفته، و آن را به دگرگونی رنگ، و گندیدگی، و بدی و لجن آلودگی وصف کرده، و در نکوهش و تشبیه آن به هر چیزی که دلالت بر ماندگی و بدمزگی و بدشکلی دارد، مبالغه نموده، تا آن (اوصاف نامطلوب) اشاره‌ای باشد به آنچه عرب، از انداختن خویش در ورطه کاری سخت و وحشتناک می‌بیند، و آنچه در پیمودن بیابانهای گسترده بی‌نام و نشان با آن مواجه می‌شود؛ مانند گفتار شاعر هذلی: [از بحر کامل
307 و لقد وردت الماء فوق جمامه مثل الفریقة صفّیت للمدنف
308 فصدرت عنه ظامئا و ترکته یهتزّ غلفقه کان لم یکشف
«9» «الفریقة» شیری است که با حبوبات برای زائو پخته می‌شود، شاعر آب فریقه را به آب آن مکان تشبیه کرده است «10».
و مانند گفتار ذو الرّمه: [از بحر طویل
309 و ماء کلون الغسل أحوی فبعضه أواجن اسدام و بعض مغوّر
310 وردت و ارداف النّجوم کانّها قنادیل فیهنّ المصابیح تزهر
«11» و نیز گفته است: [از بحر طویل
311 و ماء صریّ عافی الثّنایا کانّه من الأجن ابوال المخاض الضّوارب
«12» و اعشی گفته است: [از بحر خفیف
__________________________________________________
(9)- آن دو بیت از ابو کبیر هذلی است (دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 1006).
(10)- عبارت متن چنین است: «فشبّه ماء الفریقة بماء ذلک المکان» ولی چون شاعر آب آن مکان را تشبیه به فریقه نموده، بعید نیست که در عبارت متن تحریفی واقع شده، و در اصل چنین بوده است:
«فشبّه ماء ذلک المکان بماء الفریقة».- م.
(11)- دیوان ذی الرّمة، ص 227.
(12)- دیوان ذی الرّمة، ص 57.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 143
312 و قلیب أجن کانّ من الزر ق بأرجائه سقوط نصال
«13» و نیز گفته است: [از بحر طویل
313 و أصفر کالحنّآء داو جمامه متی ما یذقه فارطو القوم یبصقوا
«14» و ذو الرّمه به پیروی از اعشی گفته است: [از بحر طویل
314 و کائن تخطّت ناقتی من مفازة و من نائم عن لیلها متزمل
315 و من جون ماء عرمض الحول فوقه متی ما یذقه مائح القوم یتفل
«15» و نیز ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
316 و ماء کلون السّخد لیس لجمّه سواء الحمام الورق عهد بحاضر
«16»
317 صری آسن یزوی له المرء وجهه و لو ذاقه ظمان فی شهر ناجر
«17» و نیز در وصف سرزمینی که او و یارانش در آن به سر برده‌اند گفته است: [از بحر طویل
318 و لمّا امتطینا صعبها و ذلولها الی أن حجبنا الشّمس دون السّرادق
319 تقتنا بفلذ من سرارة قلبها فحمنا علیه بین حاس وذائق
شاعر می‌گوید: در بخش گود این زمین مقدار کمی آب، به دست آوردیم، و آن را به سبب ماندگی و تغییر رنگ، به قطعه‌ای از گوشت یا کبد (جگر) تشبیه
__________________________________________________
(13)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 163:
«و قلیب أجن کانّ من الرّیش بأرجائه لقوط نصال» ضبط شده است.
(14)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 223:
و اصفر کالحنّاء طام جمامه اذا ذاقه مستعذب الماء یبصق
ضبط شده است.
(15)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 515: «متی یحس منه» ضبط شده است.
(16)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 289 (بجای لجمّه) لجوفه ضبط شده است.
(17)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان (بجای آسن) آجن ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 144
نموده است.
و شاعر دیگری گفته است:
320 مستعجلین الی رکیّ آجن هیهات عهد الماء بالأمس
و علقمة بن عبده «18» گفته است: [از بحر طویل
321 اذا وردت ماء کانّ جمامه من الأجن حناء معا وصبیب
«19» پس چون عرب به وارد شدن به این گونه آبها ناگزیر می‌شد، و در نوشیدن آنها رنج و مشقّت می‌دید؛ و چون قرآن بر زبان ایشان و بر شأن و حالی که از ایشان می‌شناخت نازل شد، لذا خدای- تعالی- از عذابی که برای ستمکاران مهیّا ساخته، آن را یاد کرد که نمونه برخی از حالات ایشان باشد، و در نتیجه، با مثال اندک، مقدار بسیار، و با نمونه حاضر، نوع غایب را یاد کنند؛ پس خدای- تعالی- گفت: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ «20»، و مهل را تفسیر کردیم، و «سرادق» جامه‌ای است که اطراف خیمه کشیده می‌شود؛ رؤبه گفته است: [از بحر رجز]
322 یا حکم بن المنذر بن الجارود سرادق العزّ علیک ممدود
«21» و چنان که از نوشیدن این آب بیم داده شده‌اند، همچنان به جویهای بهشت و آب آن و چشمه سلسبیل و تسنیم، تشویق شده‌اند تا ببینند که نعمتهای
__________________________________________________
(18)- شاعری است نیکو سرا از عصر جاهلی (المفضّلیّات، ص 390 ملاحظه شود).
(19)- در نسخه اصل چنین است، امّا در المفضّلیات، ص 392 فأوردتها، و در لسان العرب (ریشه أجن) فارودها ماء آمده است.
(20)- سورة الکهف (18) آیه 29.
(21)- در لسان العرب، ریشه «سردق» چنین ضبط شده است:
یا حکم بن المنذر بن الجارود انت الجواد بن الجواد المحمود
سرادق العزّ علیک ممدود
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 145
بهشت، نسبت به آنچه عرب در اشعار خود به پاکی و لطافت و خنکی، و لذت وصف کرده، ارزشمندتر است؛ زیرا وصف شاعران عرب، بیرون از وصف چشمه‌ها و ابرها نیست؛ چنان که جابر بن رألان گفته است: [از بحر طویل
323 أیا لهف نفسی کلّما التحت لوحة إلی شربة من ماء احواض مادب
324 بقایا نطاف أودع الغیث صفوها مصقّلة الأرجاء زرق المشارب
325 ترقرق دمع المزن فیهنّ و التقت علیهنّ أنفاس الرّیاح الغرائب
و أوس بن حجر «22» گفته است: [از بحر طویل
326 فلمّا استطابوا صبّ فی الصحن نصفه و جاؤوا بماء غیر طرق و لا کدر
327 بماء سحاب زلّ عن بطن صخرة الی متن اخری طیّب ماؤها خصر
«استطابوا»: شربوا ماء عذبا (: آبی گوارا نوشیدند) و گفته شده: «إستطابوا به معنای: شربوا الطّابة (: طابه نوشیدند)» و طابه عبارت از باده گواراست. و گفته می‌شود: «شی‌ء طاب (: چیز پاکیزه)» و طاب به معنای طیّب است. و قراءت شده است: [از بحر رجز]
328 مبارک الأعراق فی الطّاب الطّاب إبن ابی العاص و آل الخطاب
و دلیل این قول، گفتار شاعر: «صبّ فی الصحن نصفه و جاؤوا بماء» است؛ و همانا آن، می بوده و سپس بر آن آب افزوده‌اند. و ابو عبیده گفته است: از بسیاری از مردم پرسیدم: «نیکوترین شعری که عرب سروده چیست؟» گفتند: «شعر زهیر»:
[از بحر طویل
329 و لمّا وردن الماء زرقا جمامه و ضعن عصیّ الحاضر المتخیّم
«23» و گفتار طرمّاح «24» نیکو شمرده شده است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(22)- وی شاعر قبیله تمیم در روزگار جاهلی است (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 131) و به آن دو بیت در دیوان او دست نیافتیم.
(23)- آن بیت از بیتهای قصیده معلقه اوست. (دیوان او، ص 13)
(24)- او طرمّاح بن حکیم، متوفّای سال 135 ه. است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 489)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 146
330 و ما جلس أبکار أطاع لسرحها جنی ثمر بالوادیین و شوع
331 بماء سحاب غادرته سحابة کمتن الیمانی سلّ و هو نصیع
«25»
332 بأطیب من فیها إذا ما تقلّبت من الأرض و سنی و العیون هجوع
و آن شاعر تشبیه آبگیر را به شمشیر از شعر ذو الرّمه گرفته است: [از بحر طویل
333 فما انشقّ ضوء الفجر حتّی تبیّنت جداول امثال السّیوف القواطع
«26» و شاعر عباسی «27»، معنای همان تشبیه را نه در لفظ آن به کار برده و گفته است: [از بحر طویل
334 علی جدول ریّان لا یکتم القذی کأنّ سواقیه متون المبارد
«28» و نیز مر او راست: [از بحر کامل
335 و تری الریاح إذا مسحن غدیره صقّلنه و نفین کلّ قذاة
336 ما إن یزال علیه ظبی کارع کتطلّع العذرآء فی المرآة
«29» و این تشبیه متضمن تناسبی با گفتار شاعر دیگر است: [از بحر طویل
337 لنا برک مثل المرایا تریک ما تأخّر فی حافاتها و تقدّما
338 إذا عبّ فیها شارب الطّیر خلته یمدّ إلیه الفرخ جیدا لیطعما __________________________________________________
(25)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان طرمّاح، ص 152 (بجای ماء سحاب) ماء سمآء ضبط شده است.
(26)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 365 (بجای ضوء الفجر) ضوء الصبح ضبط شده است.
(27)- او عبد اللّه بن المعتزّ است.
(28)- بیت پیش از آن، این است:
ظللت بها أسقی سلافة قهوة بکف غزال ذی جفون صوائد
(التشبیهات، ص 202 ملاحظه شود).
(29)- آن دو بیت در دیوان ابن المعتزّ، ص 215 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 147
یکی از آل طالب بدون این که از سراینده‌ای نام ببرد، برایم خواند: [از بحر کامل
339 أحسن بها لججا إذا التبس الدجی کانت نجوم اللیل من حصبائها
340 فإذا تنفست الصبا فی متنها حکت الدروع بحسن وشی ردائها
341 و إذا استمرّ بها الهبوب تطایرت زهر الکواکب فی بسیط هوائها
342 و ترجّحت فیها السّماء و لم تزل خضرآؤها ترتجّ فی خضرآئها
امّا آب مضاف؛ پس مثال آن؛ آب انگور، و آب انار، و آب گل و آب گوشت است.
ابو ذؤیب هذلی «30» سروده و باده‌ای را وصف کرده است: [از بحر طویل
343 عقار کماء النّیّ لیست بخمطة و لا خلّة یکوی الشّروب شهابها
«31» و نیز در سخن از آهو گفته است: [از بحر طویل
344 فسوّد ماء المرد فاها فلونه کلون النّوور و هی أدماء سارها
«32» و یکی از شاعران محدث، در خطاب به خانه‌ای گفته است: [از بحر کامل
345 و کانّما حصباء أرضک جوهر و کانّ ماء الورد قطر نداک
پس بر این معنی و نظیر آن، لفظ ماء (آب) اطلاق نمی‌شود.
و امّا اطلاق ماء (آب) بر وجه استعاره:
از مثالهای آن، قول عرب: «ماء الشبیبة، و ماء الدر، و ماء الصبابة (: آب جوانی، آب مروارید، آب عشق، و آب هوس)» است؛ مانند گفتار ذو الرّمّه: [از بحر طویل
__________________________________________________
(30)- او خویلد بن خالد، شاعر جاهلی- اسلامی مبرّزی است، وی سال 27 ه وفات یافت.
(الشعر و الشعراء، ج 2، ص 547، و الاغانی، ج 6، ص 56)
(31)- در نسخه اصل (بجای یکوی الشّروب) یأوی السّرور ضبط شده است. (دیوان الهذلیّین، ج 1، ص 72)
(32)- دیوان الهذلیّین، ج 1، ص 24.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 148
346 أدارا بحزوی هجت للعین عبرة فماء الهوی یرفضّ او یترقرق
«33» و «هوی» (عشق) را آبی نیست؛ و همانا وی استعاره را در نظر گرفته و مقصودش از «ماء الهوی» دموع (: اشکها) است؛ زیرا اشکها برخاسته از محبّت است، و اعرابیی گفته است: [از بحر طویل
347 یهیج علیّ الشّوق نوح حمامة دعت شجوها فی إثر إلف تشوّقا
348 دعت فبکت عینا محبّ لصوتها و فاض لها ماء الهوی فترقرقا
و نیز ذو الرّمّه گفته است: [از بحر بسیط]
349 أ إن ترسّمت من خرقاء منزلة ماء الصبابة من عینیک مسجوم
«34» و عشق را آبی نیست، و شاعر اشکها را اراده کرده؛ زیرا اشکها از شوق برخاسته است.
مخزومی «35» گفته است: [از بحر خفیف
350 و هی مکنونة تحیّر منها فی أدیم الخدین ماء الشّباب
«36» و همانا مقصود شاعر شادابی و لطافت جوانی است؛ و چون جوانی از جهت رقّت و لطافت با آب مناسبت داشت، آن را آب قرار داد. و گفته می‌شود: «سیف له ماء (: شمشیر آبدار)» و مقصود تموّج و درخشندگی آن است. و می‌گویند: «هذا سیف من ماء الحدید (: این شمشیری است از آب آهن)» و مقصودشان جلا و آبداری آن است.
شاعر گفته است: [از بحر طویل
351 و أبیض من ماء الحدید کانّه شهاب بکفی قابس یتلهّب __________________________________________________
(33)- دیوان ذی الرّمّة، ص 389.
(34)- در دیوان، ص 567 «أعن ترسمت» ضبط شده است.
(35)- او عمر بن ابی ربیعه است (شرح حال وی در الشعر و الشعراء، ج 2، ص 457 ملاحظه شود).
(36)- شرح دیوان او، ص 423 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 149
و یکی از اعراب گفته است: [از بحر طویل
352 و ما وجد مغلول بصنعاء موثق بساقیه من ماء الحدید کبول
353 یقول له الحدّاد: انت معذّب غداة غد او مسلم فقتیل
354 بأکبر منّی روعة یوم راعنی فراق حبیب ما إلیه سبیل
و همانا خدا نطفه را بر سبیل استعاره ماء (آب) قرار داد، پس خدای- عزّ و جلّ- گفت: مِنْ ماءٍ دافِقٍ «37».
و شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
355 و ذات ماءین قد غیّضت جمّهما بحیث تستمسک الأرماق بالحجر
مقصود از «الماء ان» دو آب: آب بدن آن حیوان ماده و آب نر در زهدان آن است.
«غیّضت جمّهما (: کاهش دادی (یا کاهش دادم) بسیار آن دو آب را)»:
مقصود این است که با به زحمت انداختن آن حیوان، دو آب را کم کردی تا لاغر شد.
و عرق (آب بدن) بر وجه استعاره ماء (آب) نامیده شده؛ ذو الرّمّه گفته است:
[از بحر طویل
356 إذا القوم راحوا راح فیها تقاذف إذا عصرت ماء المطیّ الهواجر
«38» و از ابیات معانی «39» است: [از بحر طویل
357 و أقری کفسطاط العزیز جعلته نجیّ همومی و هو لا یتکلّم
358 و ضاح کظلّ النّسر ملّکت شلتی جوانبه و العیش بالماء تهجم
«اقری»: شتر دراز پشت، و شتر ماده دراز پشت «قرواء» است.
__________________________________________________
(37)- سورة الطارق (86) آیه 6.
(38)- در نسخه اصل چنین است؛ امّا در دیوان، ص 247: «اذا شربت ماء» ضبط شده است.
(39)- توضیح آن در پاورقی سطر قبل از بیت 188 گذشت.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 150
گفتار شاعر: «وضاح»: وی از «ضاح» لباسی را اراده کرده که در برابر خورشید واقع شده، و از آن لباس سایه گرفته، و سلاح خود را طناب آن سایبان قرار داده است.
«و العیس بالماء تهجم»: مقصود وی از «الماء» عرق است، و «هاجرة هجوم»:
نیمروز گرمی است که عرق را از بدن خارج می‌سازد.
شاعر دیگری- در حالی که سخن از اسبی می‌راند که سوار آن به پیکار رفته- گفته است: [از بحر طویل
359 توقّف من ماء النّفوس و مائه شریجین مبیضّا و آخر أحمرا
360 تحدّر من أقطاره و هو ناصع فلمّا علا أرساغه عاد أغبرا
«توقّف» یعنی: وقف پوشید. و آن عبارت از سوار (: یاره) است.
«ماء النفوس»: آب جانها، مقصود وی خون است.
«شریجین»: دو چیز بهم آمیخته.
و اعشی در حالی که مدح می‌گوید، از ناقه‌ای سخن رانده، و گفته است:
[از بحر طویل
361 ألمّت بأقوام فعافت حیاضهم قلوصی و کان الشّرب منها بمائکا
«40» بر سر سخن از تفسیر کلام خدای- تعالی-: «بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» باز می‌گردیم: مقصود از نکوهش آن نوشیدنی، تأکید در تخویف و منع ایشان، و مبالغه در بازداری و جلوگیری ایشان است.
و معنای گفتار خدا: «و مرتفقا» منزل است، چنان که گفته است: و أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا «41»، و مرتفقا منصوب است بنابراین که تمیز باشد. و گفته شده:
«المرتفق» به معنای «المتّکأ (: تکیه گاه)» و مشتقّ از مرفق (آرنج) است؛ ذؤیب «42»
__________________________________________________
(40)- دیوان او، ص 11 ملاحظه شود.
(41)- سورة الکهف (18) آیه 102.
(42)- در لسان العرب ریشه «شجر» بجای ذؤیب، «ابو ذؤیب» نقل شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 151
گفته است: [از بحر بسیط] 362 نام الخلیّ و بتّ اللّیل مرتفقا* کأنّ عینیّ فیها الصاب مذبوح «43»
__________________________________________________
(43)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الهذلیّین، ج 1، ص 104 و لسان العرب، ریشه «شجر» بجای مرتفقا «مشتجرا» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 152

[تشبیه در سوره انبیاء]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ «1»:
در تفسیر آمده است: «سجلّ عبارت است از: طوماری که در آن نوشته‌ای باشد» و ابن عبّاس گفته است: «سجلّ: طومارهایی است که با آنچه در آن نوشته شده، درپیچیده می‌شود» و گفته شده: «سجلّ نام فرشته‌ای است «2»».
«و السّجل» با سکون جیم قراءت شده است. و حمزة بن حبیب و علی بن حمزة الکسائی، و عاصم بن بهدله «3» در روایت حفص: «کطیّ السّجلّ للکتب» قراءت کرده‌اند، و باقی قاریان «کطیّ السّجلّ للکتاب» خوانده‌اند.
و آن آیه در برگیرنده این معنی است که تجدید حیات مخلوق برای پاداش که متضمن اعاده زندگی مخلوق پس از فنای آن است، همانند نوشته‌ای است که با نوشته‌هایش درپیچیده شود؛ آنگاه برای به کار بستن باز می‌شود، و شاعران کلمه «طیّ» را بر وجه استعاره و تشبیه، در اوصاف بسیاری به کار برده‌اند؛ از آن جمله گفتار امرؤ القیس در سخن از الاغ است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(1)- سورة الانبیاء (21) آیه 104.
(2)- در الکشّاف، ج 3، ص 108 آمده است که: «و گفته شده: «السّجلّ: فرشته‌ای است که طومارهای فرزندان آدم را وقتی نزدش برده می‌شود، درهم می‌پیچد» و گفته شده: «نام کاتب پیامبر خدا (ص) است»، و بنابراین «کتاب» نام طوماری است که در آن نوشته می‌شود.»
(3)- وی مکنّی به ابوبکر پسر ابی النّجود، و جزء طبقه سوم قاریان کوفه است، و به سال 128 ه وفات یافت. (الفهرست، ص 49)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 153
363 طواه اضطمار الشّدّ فالبطن شازب معالیّ علی المتنین فهو خمیص
«4» و گفتار ذو الرّمّه: [از بحر طویل
364 طوی طیّة طیّ الکری جفن عینه علی رهبات من جنان المحاذر
«5» و از تیراندازی سخن به میان آورده، و گفته است: [از بحر طویل
365 طوی شخصه حتّی اذا ماتو دفّت علی هیلة من کلّ أوب تهالها
«6» و جریر «7» از اسبان سخن به میان آورده، و گفته است: [از بحر کامل
366 و طوی الوجیف مع الطّراد متونها طیّ التّجار بحضر موت برودا
«8» و از آن است گفتار ذو الرّمّه: [از بحر طویل
367 و قلص مقورّة الجلود عوج طواها طیّة البرود
تنحی بألحیها رؤوس البید «9» و نیز گفته است: [از بحر طویل
368 طوی بطنه التّوجاف حتّی کانّه هلال جلت عنه ظلاما سحائبه
«10» و ابو نواس نیز از ایشان پیروی نموده با (این) گفتارش:
__________________________________________________
(4)- دیوان امرؤ القیس، ص 180.
(5)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 294 بجای طیّ الکری، فوق الکری ضبط شده است.
(6)- دیوان ذی الرّمّه، ص 537.
(7)- او جریر بن عطیّة بن الخطفی، شاعر امویان متوفّی در سال 111 هجری یا 116 هجری در یمامه است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 274 ملاحظه شود).
(8)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 117 مصراع اوّل به این عبارت است: «و طوی الطّراد مع القیاد بطونها».
(9)- در نسخه اصل (بجای تنحی) شجی ضبط شده، و تصحیح از دیوان ذی الرّمة، ص 160- 161 است [در دیوان ذی الرّمة، ج 1، ص 365 شجی بایدیها ضبط شده است .
(10)- در نسخه اصل چنین است؛ امّا در دیوان، ص 44:
طوی بطنه الترجاف حتّی کانّه هلال بدا و انشقّ عنه سحائبه
ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 154
369 طیّ القراری الحبر و در معنای دیگری گفته است: [از بحر طویل
370 طوی الموت ما بینی و بین محمّد و لیس لما تطوی المنیّة ناشر
«11» و شاعر دیگری در معنای غزل گفته است: [از بحر طویل
371 إن کان هذا منک حقّا فانّنی مداوی الّذی بینی و بینک بالهجر
372 و منصرف منک انصراف ابن حرّة طوی ودّه و الطّیّ أبقی من النّشر
و عباس بن الاحنف در وصف زنی گفته است: [از بحر بسیط]
373 شمس مقدّرة فی خلق جاریة کانّما کشحها طیّ الطّوامیر
«12» این شاعر کوشیده است، تشبیه آن آیه را در مقصودش منتقل کند، پس تکلّف وی آشکار شده، و زشتی بیانش ظاهر گردیده؛ با وجودی که وی از زبردستان شاعران محدث، و زبان آور ایشان است؛ وی در تشبیه مفرد بمفرد، لفظ جمع آورده، و طومار را (با لفظ جمع) به ضخامت یاد کرده؛ در حالی که وی در مقام وصف لطافت و نازکی است؛ و انحراف وی را از گفتار صحیح سببی جز دست زدن به آیات کتاب (قرآن) نیست «13».
__________________________________________________
(11)- آن بیت، از بیتهایی در مرثیه محمّد امین است. (دیوان او، ص 58 ملاحظه شود)
(12)- در نسخه اصل و التشبیهات، ص 102، و نهایة الأرب، ج 2، ص 116 چنین است، امّا در دیوان، ص 113 (بجای مقدّرة) ممثّلة، و در المحاسن و الاضداد (بجای کشحها) بطنها ضبط شده است.
(13)- مقصود مؤلّف این است که وی توانایی اقتباس از آیات قرآن را بر وجه صحیح نداشته و لذا از شیوه درست خارج شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 155

[تشبیه در سوره حجّ

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جل-: وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ «1».
گفته شده: «مقصود [از یوما (: یک روز)] از روزهایی است که خدا در آن روزها آسمانها و زمین رای آفرید» آن قول از ابن عبّاس است.
معنای آیه چنین است: و بدرستی که یک روز از روزهای عذاب در محضر پروردگارت؛ از نظر سنگینی و طول کشیدن، همانند هزار سال از سالهایی است که ایشان می‌شمارند؛ پس اگر نه این است که نادانند، چگونه سرعت در رسیدن زمان عذاب رای خواستارند؛ و این معنی همانند این گفتار عرب است: «ایّام الحزن طوال و ایّام السّرور قصار (: روزگاران اندوه طولانی و روزگار شادی کوتاه است)».
یکی از یاران از شاعری قدیم برایم خواند: [از بحر طویل 374 مساؤک سکر و الصباح خمار* نعمت و أیّام السّرور قصار و ذو الرّمه به همین معنی اشاره نموده با گفتارش:
375 و ما یوم خرقاء الّذی فیه نلتقی* بنحس علی عینی و لا متطاول «2» و نیز از آن معنی است، گفتار شاعر دیگر: [از بحر کامل 376 و قصیرة الأیّام ودّ جلیسها* لو دام مجلسها بفقد حمیم و شبرمة بن الطّفیل گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(1)- سورة الحجّ (22) آیه 47.
(2)- در نسخه اصل چنین است؛ امّا در دیوان (بجای فیه نلتقی) نلتقی به ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 156
377 و یوم شدید الحرّ قصّر طوله* دم الزّقّ عنّا و اصطفاق المزاهر «3» و «یوم کظلّ الرّمح» نیز روایت می‌شود. شاعران (از آن تشبیه) طول تنها رای در نظر نگرفته؛ بلکه در نظر می‌گیرند که آن (مشبّه) علاوه بر طولانی بودن تنگ است، و وسعت ندارد.
و جریر در تشبیه کوتاهی روز نیکو گفته است با گفتارش: [از بحر طویل 378 و یوم کإبهام القطاة محبب* إلی صباه غالب لی باطله «4» و درباره شعر جریر آنچه اصمعی روایت کرده معروض می‌افتد؛ گفت: «بر خلف الاحمر «5»، شعر جریر رای خواندم، چون رسیدم به گفتار او:
379 و یوم کإبهام القطاة محبّب* إلی صباه غالب لی باطله 380 رزقنا به الصید الغزیر و لم نکن* کمن نبله محرومة و حبائله «6» 381 فیالک یوم خیره قبل شرّه* تغیّب واشیه و اقصر عاذله «7» پس گفت: «وای بر او! چه سودی است در خیری که به شرّ باز می‌گردد!» گفتم: «بر ابو عمرو این چنین قراءت کردم، او به من گفت: «راست گفتی، و جریر نیز چنین سروده است، و ابو عمرو تو رای بر قراءت وجهی جز آن وجهی که شنیده وادار نساخته است» گفتم: «بر چه وجهی واجب بود شعرش رای بسراید؟» گفت: «بهتر این
__________________________________________________
(3)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الحماسة، ج 3، ص 1269 (بجای اصطفاق) اصطکاک، و در دیوان المعانی، ج 1، ص 311، و اسرار البلاغة، ص 114 (بجای شدید الحرّ) کظلّ الرّمح ضبط شده است. در الحیوان، ج 6، ص 179 آن بیت به ابن الطّثریة منسوب شده، و ابو هلال در دیوان المعانی آن رای به کسی منسوب نگردانیده است.
(4)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 478 (بجای محبّب) مزیّن ضبط شده است.
(5)- او خلف بن الحیّان معروف به «الاحمر» راوی و دانشمند در ادب و از اهل بصره بوده و به سال 180 ه. در گذشته است. (معجم الادباء، ج 4، ص 179)
(6)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 479 (بجای لم نکن) لم أکن ضبط شده است.
(7)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 480 مصراع اول به این عبارت است: «و ذلک یوم خیره دون شرّه».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 157
بود که بگوید: «فیالک یوما خیره دون شرّه (: وه تو چه روزی هستی! که خیر آن مانع از شر آن است)»، پس این طور روایت کنید؛ که راویان قدیم برخی از شعرهای شاعران قدیم رای اصلاح می‌کردند» گفتم: «از این پس آن بیت رای جز بر این وجه نمی‌خوانم» گفت: «چنین کن «8» که ابن مقبل می‌گفت: «ما قافیه‌ها رای نامتناسب رها می‌سازیم، و راویان آنها رای پابرجا برای ما می‌آورند» اصمعی گفت: «به خلف الاحمر گفتم: «به عقیده تو، کدام یک از آن دو مرد جریر یا أخطل شاعرتر است» به من گفت: اخطل سروده است: [از بحر طویل 382 و کم قتلت أروی بلا ترة لها* و أروی لفرّاغ الرّجال قتول «9» وی می‌گوید: کشتن ایشان ما را، نه خونبهایی دارد و نه دیه‌ای» و جریر در مثل این معنی گفته است: [از بحر بسیط] 383 إنّ العیون التی فی طرفها مرض* قتلننا ثمّ لم یحیین قتلانا «10» (- خلف الاحمر گفت) پس ببین میان آن دو کلام از نظر رسایی، و میان آن دو تعبیر از نظر زیبایی چه تفاوتی است!، و همانا وی (جریر) آهنگ این معنی کرده که آن چشمهایی که وی رای کشته‌اند، قصاص نشده‌اند، و اگر قصاص می‌شدند، قصاص، همانند زندگی برای کشته شدگان آن چشمها بود، وی در بیان این معنی، گفتار خدای- تعالی-: وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ «11» را در نظر گرفته است» اصمعی گفت: «گفتم: «بیت اخطل را با عبارت «و أروی لفرّاغ الرّجال» فزونیی هست» گفت:
«بلی، آن یک فزونی است، ولی با وجود آن، گفتار جریر شیرینتر، و برای گوشها لذتبخش‌تر است، و همانا اخطل این معنی (زیادتی) را از گفتار ارسطو: «العشق شغل قلب فارغ» به معنای خود انتقال داده است».
__________________________________________________
(8)- الموشّح، ص 198- 199 ملاحظه شود.
(9)- شعر الاخطل، ص 256.
(10)- دیوان او، ص 595 ملاحظه شود.
(11)- سورة البقره (2) آیه 179.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 158
و بتحقیق شاعران در غزلسرایی خود، با نزدیکی و دوری از محبوب روز را به کوتاهی و درازی وصف کرده‌اند، چنان که خزاعی «12» گفته است: [از بحر وافر]
384 یطول الیوم لا ألقاک فیه و عام نلتقی فیه قصیر
385 و قالوا لا یضیرک نأی شهر فقلت لصاحبیّ فمن یضیر
«13» و برخی از بادیه نشینان از شعر جمیل شاعر بنی عذره برایم خواند:
386 إنّی لاحفظ سرّکم و یسرّنی لو تعلمین بصالح ان تذکری
387 و یکون یوم لا اری لک مرسلا او نلتقی فیه علیّ کاشهر
388 یا لیتنی ألقی المنیّة بغتة إن کان یوم لقائکم لم یقدر
389 تقضی الدیون و لیس ینجز عاجلا هذا الغریم لنا و لیس بمعسر
«14» و طائی گفته است: [از بحر کامل
390 اعوام وصل کان ینسی طولها ذکر النّوی فکانّها أیّام
«15»
391 ثمّ انبرت أیّام هجر أردفت بجوی أسی فکانّها أعوام
392 ثمّ انقضت تلک السّنون و أهلها فکانّها و کانّهم أحلام
«16» و تعداد کمی از مثالهای این جنس تشبیه، جانشین بسیار آن است، و بسط کلام در غیر آن جنس تشبیه به این کتاب شایسته‌تر است.
و نیز درباره گفتار خدای- تعالی-: «وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ» گفته شده: «یعنی (یک روز) در طول مهلتی که به بندگان اعطا می‌شود، تا این که هر کس از ایشان شایسته صلاح است، صلاح یابد، برابر هزار سال در طول مدت
__________________________________________________
(12)- او کثیّر بن عبد الرّحمن همدم عزّه است.
(13)- فما یضیر روایت می‌شود.
(14)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 38 «و لیس ینجز موعدا» ضبط شده است.
(15)- در دیوان ابی تمّام، ص 211 چنین است، امّا در نسخه اصل (بجای ایّام) احلام ضبط شده است.
(16)- در نسخه اصل و در دیوان چنین است، و لیکن کاتب نسخه اصل زیر «احلام» کلمه «ایّام» را ثبت کرده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 159
مهلت و حلم است.
و نیز گفته شده: «مقدار عذاب در آن روز، به سبب سختی و انبوهی آن حقیقة برابر مقدار عذاب هزار سال از روزهای دنیاست. و نعمتهای بهشت هم نسبت به خودش چنان است. و آیه متضمن این معنی است که عجله نادان در فرارسیدن عذاب مستلزم جلب بلا بسوی خود، و مهلتی که خدای- تعالی- برای روبراه شدن بندگان عطا کرده، موجب فریفته شدن نادانان است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 160

[تشبیه در سوره نور]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضِی‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ «1».
معنای گفتار خدا: «نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» این است که حقّ در آسمانها و زمین مستقرّ است؛ چنان که هرگاه آدمی بحق سخن می‌گوید؛ به او گفته می‌شود «علی کلامک نور (: بر سخن تو روشنایی است)»، و گفته شده: «معنای آن کلام، این است که خدا راهنمای اهل آسمانها و زمین است» آن گفتار از ابن عبّاس است، و گفته شده: «به معنای روشنی بخش آسمانها و زمین و ستارگان و خورشید، و ماه است، این تفسیر نیز از ابن عبّاس و از حسن است.
گفتار خدای- تعالی-: «مَثَلُ نُورِهِ» به معنای: «مثل تنویره بالایمان قلوب المؤمنین (: مثل نور بخشیدن خدا به دلهای مؤمنان به سبب ایمان ...)» است، پس خدا- جلّ اسمه- نور را به خودش نسبت داد؛ چنان که می‌گویند: «هذا ادب اللّه» یعنی «هذا تأدیب اللّه (: این ادب، از ادب آموزی خداست)».
و گفته شده: « (مثل نوره) یعنی: مثل نور القرآن. پس خدا از لفظ قرآن با تعبیر کنایه «2» نام برده: در حالی که سخنی از آن نرفته است؛ چنان که خدای- تعالی- گفته
__________________________________________________
(1)- سورة النور (24) آیه 35.
(2)- کنایه: نزد پیشینیان مانند فرّاء در معانی القرآن، و ابو عبیده در مجاز القرآن چیزی است که از سیاق کلام بدون این که صریحا سخنی از آن رفته باشد، فهمیده می‌شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 161
است: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ «3» در حالی که از ضمیر «انزلناه» سخنی به میان نیامده است، و چنان که گفته است: حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ «4» و «5».
أوس بن حجر گفته است: [از بحر طویل 393 و غیّرها عن وصلنا الشّیب انّه* شفیع الی البیض الحسان مجرّب «6» و شاعر از ضمیر «انّه» جوانی رای اراده کرده است.
و ممکن است خدا از «نور» خود قرآن رای اراده کرده باشد: چنان که خدای- تعالی- گفته است: قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ «7».
و «مشکاة» در کلام عرب عبارت از شکافی است که روزن ندارد. و قراءت شده است: [از بحر رجز]
394 تدیر عینین لها نجلاوین کمثل مشکاتین مصباحین
و گفته شده: «مشکاة در زبان حبشیان به معنای (کوّة): روزنه، است.»
اگر گفته شود: «با وجود گفتار خدای- تعالی-: ... بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ «8» چگونه جایز شد در سخن گفتن با عرب، لغت (مشکاة) به کار رود؟» جواب این است که ممکن است یک اسم در دو زبان متّحد شود. و مثل چنان اتّحادی در برخی موارد توافق (در الفاظ و معانی) قابل انکار نیست؛ پس گاهی در بیتهایی از شعر، میان دو شاعر توارد روی می‌دهد، و مثل چنان تواردی قابل انکار نیست، و مانند تواردی که (در الفاظ و معانی) میان اهل دو زبان واقع می‌شود و ممکن است «مشکاة» از
__________________________________________________
(3)- سورة القدر (97) آیه 1.
(4)- سورة ص (38) آیه 32.
(5)- در آن آیه نیز ضمیر به مرجعی برگشته که مذکور نیست، و آن «شمس» است.- م.
(6)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 5 چنین روایت شده است:
و غیرها عن وصلها الشیب انّه شفیع الی بیض الخدود مدرّب
(7)- سورة المائده (5) آیه 15.
(8)- سورة النّحل (16) آیه 103، و سورة الشعراء (26) آیه 195.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 162
جمله کلماتی باشد که عرب آن را معرّب ساخته، و آن را تغییر داده، و به آن سخن گفته، و همانند لغت خودش گردیده است. و از آن است گفتار حارث بن حلّزه «9»:
[از بحر سریع
395 لمن الدیار عفت بذی الحبس آیاتها کمهارق الفرس
«10» و «مهارق «11»» فارسی معرّب است.
و اوس بن حجر گفته است: [از بحر کامل
396 نبّئت أنّ بنی سحیم أدخلوا أبیاتهم تامور نفس المنذر
«12» و «تامور» کلمه‌ای سریانی «13» است.
و درباره «مشکاة» گفته شده: مشکاة: عمود چراغدان (: قندیل) است که در آن فتیله قرار دارد».
(بیان) گفتار خدا: «یَکادُ زَیْتُها یُضِی‌ءُ»؛ یعنی: از شدّت شفّافی نزدیک است بدرخشد؛ وصف پاکی به درخشندگی از رساترین وصفهاست، و فعل «کاد» برای بیان معنای مقاربه (: نزدیکی حصول خبر) می‌آید. چنان که خدای- عزّ اسمه- گفته است: یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ «14».
__________________________________________________
(9)- او شاعر روزگار جاهلی، و سراینده معلّقه‌ای است که مطلع آن این است:
آذنتنا ببینها أسماء* ربّ ثاو یملّ منه الثّواء (الشعر و الشعراء ج 1 ص 127 ملاحظه شود)
(10)- در نسخه اصل چنین است، امّا در المفضّلیّات ص 132، و دیوان الحارث بن حلّزه ص 24 (مصراع اوّل): لمن الدیار عفون بالحبس» ضبط شده است.
(11)- جمع مهرق به ضمّه میم، و سکون‌ها، و فتحه را، و آن صحیفه است. (المعرّب ص 303، و شفاء الغلیل ص 239)
(12)- تامور به معنای خون است. (دیوان اوس بن حجر ص 47)
(13)- در شفاء الغلیل ص 82 آمده است: «تامور: رنگ سرخ، و خون دل، و اصل معنای آن، محل راز است.»
(14)- سورة البقرة (2) آیه 20.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 163
و امّا گفتار خدا: إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها «15»، بنابر تقدیم و تأخیر است؛ مانند گفتار ذو الرّمه: [از بحر طویل
397 إذا غیّر النّأی المحبّین لم یکد رسیس الهوی من حبّ میّة یبرح
«16» مقصود شاعر (از لم یکد ... یبرح)، لم یبرح و لم یکد ... (: محو نشد و نزدیک نبود محو شود) است.
«الدّرّیّ»، نزد عرب، هر چیز بسیار تابنده و درخشنده است، و آن منسوب به «درّ» است، پس شفّافی آن به درخشندگی درّ تشبیه شده است. و گفته شده: «درّی یکی از ستارگان پنجگانه «17» است.» و فرّاء گفته است: «عرب ستارگان بزرگی که نامهایشان را نمی‌داند، (دراری) می‌نامد» درّیّ، بدون همزه است، و ابو عمرو و کسائی «درّی‌ء» به کسر دال و با همزه در آخر قراءت کرده‌اند. ابو عبیده گفته است:
« (درّی‌ء) از قول عرب: «درأ الکوکب» «18» است، و هنگامی آن جمله گفته می‌شود که ستاره در کرانه آسمان از جایی به جای دیگر منتقل شود» و حمزه «درّئ» به ضمه اول و همزه در آخر خوانده است.
فرّاء قراءت او را مورد انتقاد قرار داده و گفته است: «در کلام عرب وزن فعّیل وجود ندارد، مگر این که آن وزن، عجمی باشد «19».
ابو عبیده گفته است: «حمزه در این قراءت اشتباه کرده، و دلیلش این است که وزن «درّوء» بر وزن «سبّوح و قدّوس» را در نظر داشته، و همراهی واو را با ضمّه ثقیل
__________________________________________________
(15)- سورة النّور (24) آیه 40.
(16)- دیوان ذی الرّمّة، ص 78.
(17)- آن پنج ستاره عبارت است از: زحل و مریخ و مشتری و زهره و عطارد. رک: کشف الاسرار و عدة الابرار، ج 6، ص 533.- م.
(18)- معانی القرآن، ج 2، ص 66: «درّیّ، بدون همزه: درخشان، و مقصود این است که مانند درّ است، این در صورتی است که اول آن را مضموم گردانی، امّا اگر اولش را کسره دهی، آن را فعّیل (درّیّ) از درأت است، و بنابراین درّی از ستارگان سیّاره‌ای است که حرکت می‌کند.
(19)- معانی القرآن، ج 2، ص 252، و النّهایة، از ابن الاثیر، و لسان العرب، ریشه «درر».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 164
شمرده، و آن را به «یاء» و ضمّه را به کسره تغییر داده است، و برخی از قاریان درّی خوانده‌اند، و در این قراءت وجهی جز اتّصال یاء نسبت به آخر کلمه جایز نیست، پیامبر (ص) در وصف دجّال گفته است: «إحدی عینیه عورآء لا حدقة لها و الأخری کانّها کوکب درّیّ». «20»
و امّا تشبیه شیشه چراغ به ستاره، آن تشبیه برای افزایش صفت روشنی و تابش چراغ و مبالغه در وصف درخشندگی و نورافکنی آن است. و بتحقیق شاعران ستاره‌ها را به چراغها، و چراغها و همچنین آتش را از فاصله دور به ستاره‌ها تشبیه کرده‌اند، و درّ را نیز به ستارگان تشبیه کرده‌اند.
امّا تشبیه ستارگان به چراغها: مانند گفتار امرؤ القیس: [از بحر طویل
398 نظرت إلیها و النّجوم کانّها مصابیح رهبان تشبّ لقفّال
«21» و مانند گفتار أرطاة بن سهیّه: [از بحر طویل
399 إذا کانت الشّعری العبور کانّها معلّق قندیل علیه الکنائس
400 و لاح سهیل من بعید کأنّه شهاب ینحیّه من الرّیح قابس
«22» و شاعران محدث این تشبیه را به کار برده‌اند؛ ابن المعتزّ شعری سروده و آن تشبیه را به تشبیه دیگر نزدیک ساخته است: [از بحر کامل
401 و الصبح یتلو المشتری فکانّه عریان یمشی فی الدجی بسراج
«23» و در تشبیه ستارگان به درّ «24» نیز گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(20)- در النهایة، ج 2، ص 113 آمده است: «و منه حدیث دجّال: إحدی عینیه کانّها کوکب درّیّ».
(21)- دیوان امرؤ القیس، ص 31.
(22)- دیوان المعانی، ج 1، ص 338، و التشبیهات، ص 8.
(23)- دیوان او، ص 262، و التشبیهات، ص 15 ملاحظه شود.
(24)- به قرینه دو بیت شاهد این تشبیه، بعید نیست کلمه «درّ» در متن الجمان تحریف شده از «مدری» باشد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 165
402 کانّ النّجوم فی فحمة الدجی رؤوس مداری رکّبت فی معاجر
«25» و ابن المعتزّ را در این معنی و پاره‌ای از عبارتش، عبد العزیز بن عبد اللّه بن طاهر شرکت جسته، و تشبیهش را منحصر به تشبیه ستاره «الشّعری» نموده و گفته است: [از بحر رجز]
403 و اعترضت وسط السّماء الشّعری کانّها یاقوتة فی مدری
«26» و بتحقیق یکی از شاعران مولّد برای ستارگان با ستاره ثریّا تشبیهی بدیع آورده و گفته است: [از بحر کامل مجزوء]
404 و تری النّجوم المشرقا ت کانّها درّ العصابه
405 و تری الثّریّا وسطها و کانّها زرد الذؤابه
«27» و بتحقیق یزید بن الطّثریّه «28» در تشبیه ستارگان ثریّا گفته است: [از بحر طویل
406 اذا ما الثّریّا فی السّماء کانّها جمان و هی من عقده فتبدّدا
«29» و شاعر دیگری در حالی که سخن از زنی به میان آورده گفته است: [از بحر طویل
407 أتینا بلیل و النّجوم کانّها قلائد درّ حلّ عنها نظامها
«30» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر خفیف
__________________________________________________
(25)- التشبیهات، ص 7.
(26)- دیوان المعانی، ج 1، ص 338، و التشبیهات، ص 7.
(27)- آن دو بیت از مخلّد الموصلی است. (دیوان المعانی، ج 1، ص 335).
(28)- او یزید بن سلمه از شاعران بنی امیّه است، و در سال 136 ه وفات یافت. (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 340 و وفیات الاعیان، ج 2، ص 299)
(29)- در نسخه اصل و دیوان المعانی، ج 1، ص 334 چنین است، امّا در التشبیهات، و خزانة الادب، ج 4، ص 417 (بجای من عقده) من سلکه ضبط شده است.
(30)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان المعانی، ج 1، ص 233 (بجای اتینا) سرینا ضبط شده، و در التشبیهات، ص 4 آن بیت به این روایت است:
اذا ما بلغت و الثّریّا کانّها قلادة درّ سلّ عنها نظامها
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 166
408 و رأیت السّماء کالبحر الّا إنّ مرسوبه من الدرّ طاف
«31» و ابو العتاهیّه گفته است: [از بحر مجتثّ
409 أما ترون الثّریّا کانّه عقد ریّا
«32» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
410 و لیل رقیق الطّرّتین کانّما ترودبه الأنفاس مسکا مضوّعا
411 کانّ الثّریّا فیه درّ تقاربت مساقطه من سلکه فتجمّعا
و عبد بنی الحسحاس «33» را شعری است که در آن سخن از زنی به میان آورده و گردنبندهای زیر گلویش را به ستارگان ثریّا تشبیه کرده، و آن را مقرون به تشبیه دیگری ساخته و گفته است: [از بحر طویل
412 کانّ الثّریا علّقت فوق نحرها و جمر غضی هبّت له الرّیح ذاکیا
«34» و نیز احتمال دارد آن بیت، گردنش را هر چند خالی از زیور بوده، به درخشندگی وصف کرده باشد،- چنان که فزاری در حالی که مردی را می‌ستاید گفته است: [از بحر طویل
413 کانّ الثّریّا علّقت فوق نحره و فی أنفه الشّعری و فی خدّه القمر-
(و آن وصف درخشندگی را) با ذکر شعله آتش درخت غضی «35» مؤکّد ساخته باشد، و عرب زن جوان را وصف و به آتش تشبیهش می‌کنند، و می‌گویند: «کانّها شعلة
__________________________________________________
(31)- دیوان المعانی، ج 1، ص 333 ملاحظه شود.
(32)- به آن بیت در دیوان او دست نیافتیم.
(33)- او مکنّی به ابو عبد اللّه است، و در زمان عثمان، و بنابر گفته‌ای حدود سال 40 ه کشته شده است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 320، و مقدّمه دیوان او، ص 5 ملاحظه شود)
(34)- دیوان او، ص 17، و التشبیهات، ص 95 ملاحظه شود.
(35)- آن درختی از نوع اثل (شوره گز)، و چوبش از سفت‌ترین چوبهاست، و آتش آن مدتی طولانی می‌ماند، به فارسی به آن تاق یا تاغ گویند. رک: المعجم الوسیط ریشه (غضی) و منتهی الارب همان ریشه، و فرهنگ معین حرف «تاء».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 167
نار (: گویا او یک گندله آتش است)، و نقل شده از ابیات معانی: [از بحر طویل
414 و شعثاء غبراء الفروع ضعیفة بها توصف الحسناء اوهی أجمل
415 دعوت بها أبناء لیل کانّهم و قد أبصروها معطشون قد أنهلوا
و جمیل در تشبیه آتش به ستاره از فاصله دور گفته است؛ و برای کثیّر نیز روایت شده است: [از بحر طویل
416 رأیت و أصحابی بأیلة موهنا و قد غاب نجم الفرقد المتصوّب
417 لعزّة نارا ما تبوح کانّها إذا ما رمقناها علی الأفق کوکب
«36» (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: «یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ»: توقد نیز قراءت می‌شود، کسی که به صیغه مذکّر خوانده (برای مرجع ضمیر) مصباح را در نظر گرفته، و آن که به صیغه مؤنّث خوانده «زجاجه» را قصد کرده است، و درباره گفتار خدا: «مبارکة» گفته شده: «در میان جنس درخت، درختی نیست مانند درخت زیتون و خرما که شاخه‌اش از ابتدا تا انتها برگ دهد.» شاعر گفته است: [از بحر خفیف
418 بورک المیّت الغریب کما بورک نضح الرّمان و الزّیتون
«37» (بیان) گفتار خدای- تعالی: لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ: یعنی: در هیچ ساعتی از روز، چیزی آن را از نور خورشید نمی‌پوشاند، پس آن درخت شرقی- غربی است، و خورشید هنگام صبح و عصر به آن می‌رسد، و در نتیجه آن درخت سرسبزتر و روغنش مرغوبتر است، و حسن گفته است: «لا شرقیّة و لا غربیّة» یعنی: آن درخت از جنس درخت دنیا نیست بلکه از جنس درخت بهشت است.»
__________________________________________________
(36)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان کثیر، ج 1، ص 95 (بجای علی الافق) علی البعد ضبط شده است.
(37)- آن بیت از ابوطالب بن عبد المطلب است، و در ص 272 (متن) این کتاب سخن از آن به میان می‌آید.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 168
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسابَهُ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ «38».
«القیعة»: جمع قاع؛ مانند جار (: همسایه) و جیرة، و «القیعة و القاع» بخش گسترده‌ای از زمین است که در آن گیاه نیست، و کسی که در آن حرکت می‌کند به نظرش می‌رسد که آبی روان است؛ جز این که سراب هنگام چاشت بالا می‌گیرد، و گویی آبی است میان آسمان و زمین.
(بیان) گفتار خدا: «یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً»: جایز است «یحسبه» به کسره سین و «یحسبه» به فتحه سین قراءت شود. جایز است ظمان (با همزه) و ظمان (با حذف همزه) خوانده شود.
(بیان) گفتار خدا: «حَتَّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً»؛ یعنی: هرگاه به جای دیگری آید، آن را چیزی نیابد؛ یعنی: وقتی به محلّ آب نما بیاید، زمینی را می‌بیند که در آن آبی نیست؛ پس خدای- سبحانه- آگاه ساخت که شخص کافری که گمان می‌برد عملش او را نزد خدا سود رسانده، گمانش مانند گمان کسی است که سراب را آب می‌پندارد؛ پس عمل کافر باطل شده و از بین رفته است، پس خدا این مثل را برای کافر زد، و گفت: «بدرستی که اعمال کافران مانند این سرابی است که آب پنداشته می‌شود؛ و حال آن که آب نیست.»
و ذو الرّمّه در تشبیه سراب به آب گفته است: [از بحر طویل
419 کانّ مطایانا بکلّ مفازة قراقیر فی موج من الآل تسبح
«39» و «اعشی» سراب را به وصف آب متّصف ساخته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(38)- سورة النّور (24) آیه 39.
(39)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 92 (مصراع دوم) به این عبارت است: «قراقیر فی صحرآء دجلة تسبح».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 169
420 و خرق مخوف قد قطعت بجسرة إذا خبّ آل وسطه یترقرق
«40» و شبیب بن البرصاء «41» گفته است: [از بحر طویل
421 و مغبرة الآفاق یجری سرابها علی أکمها وسط الضّحی یتموّج
و شاعر رجزسرا گفته است: [از بحر رجز]
422 و بلدة یسیر جاری آلها یری بها العوهق فی و آلها
«42»
423 کالنّار جرّت طرفی حبالها لولا حدیث النّفس لم أبالها
العوهق: شترمرغ یعنی: تنه آن شترمرغ در سراب، درشت شد، پس (در درشتی) همانند ناقه است، شاعر می‌گوید: اگر نه این بود که گفته می‌شد که من ترسویم، به این سرزمین پا نمی‌نهادم.
و ذو الرّمّه نیز گفته است: [از بحر وافر]
424 و ساحرة السّراب من الموامی ترقّص فی عساقلها الأروم
«43»
425 یموت قطا الفلاة بها أواما و یهلک فی جوانبها النّسیم
426 بها غدر و لیس لها بلال و أشباح تجول و لا تریم
«44» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
427 و قلتم لنا کفّوا الحروب لعلّنا نکفّ و ثّقتم لنا کلّ موثق
428 فلمّا کففنا الحرب کانت عهودکم کلمع سراب بالملا متألّق
لعلّ در این جا برای معنایی جز شکّ آمده است، و از آن معنی است گفتار
__________________________________________________
(40)- دیوان او، ص 118، چاپ بیروت.
(41)- وی شاعری از روزگار اسلامی و بادیه نشین، و از شاعران دربار امویان است. (الاغانی، ج 11، ص 171 ملاحظه شود)
(42)- عوهق: شترمرغ دراز است، و معانی بسیار دیگری نیز دارد. (لسان العرب، ریشه (عهق))
(43)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 591 (بجای ساحرة) ساجرة ضبط شده است.
(44)- دیوان ذی الرّمّه، ص 592.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 170
خدای- تعالی-: یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ «45»، لعلّکم تتّقون به معنای «لتتّقوا (: برای این که پرهیزگاری پیشه کنید)» است، و لعلّ به معنای «لام کی» «46» آمده است.
و بشر بن المعتمر «47» نیز در حالی که سخن از فریفته شدن به سراب به میان می‌آورد در شعری بمضمون هجو گفته است: [کامل
429 غلطا لمن حسب السّراب بقفرة ماء ترقرق وسط قاع قرقر
430 فأراق نطفته و أمعن نحوه و الآل لمّا یدن بعد او یتأخّر
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر خفیف «کالّذی غرّه السّراب بما خیّل حتّی هراق ما فی السّقآء» (بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: «أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ» «48»:
مقصود این است که اعمال کافران اگر مثلی برایش آورده شود، مثل آن مانند سرابی است که (در حقیقت) چیزی نیست، یا مانند این تاریکیی است که خدا وصف کرده است؛ زیرا چون خدای- تبارک و تعالی- نور خودش را که برای مؤمنان است، وصف کرد، او- تعالی- آگاه ساخت که دلهای کافران و اعمالشان همانند تاریکی است. طائی گفته است: [از بحر کامل
431 فی لیلة فیها السّماء مضرّة سوداء مظلمة کقلب الکافر __________________________________________________
(45)- سورة البقرة (2) آیه 21.
(46)- مقصود از آن لام، لام تعلیلی است که داخل فعل مضارع می‌شود، و در میان نحویان در نصب فعل مضارع بعد از آن اختلاف است، برخی نصب آن را به تقدیر «أن» ناصبه، و برخی به تقدیر «کی» می‌دانند. رک: مغنی اللبیب، الباب الاوّل، ص 243.- م.
(47)- وی مؤسّس فرقه «البشریّه است، ریاست طایفه معتزله در بغداد به او رسید، و در برخی مسائل از یاران معتزلیش جدا شد، و به سال 210 ه در گذشت. (الملل و النّحل، ج 1، ص 64، و الحیوان، ج 6، ص 293 و پس از آن)
(48)- سورة النّور (24) آیه 40.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 171
و چنان که خدای- جلّ اسمه- نور را با بلیغترین وصف ممکن، وصف کرده، همچنان وصف ظلمت را بیان داشته، و در آن وصف، میان شب و ابر، و موجهای متراکم دریا را گرد آورده. و آن شدیدترین حالت تاریکی است، و به همان گونه امرؤ القیس تاریکی شب را به موج دریا تشبیه کرده در گفتارش: [از بحر طویل 432 و لیل کموج البحر مرخ «49»
سدوله علیّ بانواع الهموم لیبتلی
«50» و خدای- تعالی- در وصف تاریکی گفت: ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ «51» چنان که در وصف نور گفت: نُورٌ عَلی نُورٍ «52».
__________________________________________________
(49)- در شرح المعلّقات السّبع، ص 18 «ارخی» بجای «مرخ» ضبط شده است.- م.
(50)- دیوان امرؤ القیس، ص 19.
(51)- سورة النور (24) آیه 40.
(52)- سورة النّور (24) آیه 35.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 172

[تشبیه در سوره نمل

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ «1».
«الاهتزاز» شدّت لرزش در حرکت است، و حیوان را حرکتی است که بر وجود آن دلالت دارد، و هرگاه موجودی بر حالت آن حرکت، دیده شود، به سبب آن، شکّی در حیوان بودنش دست نمی‌دهد، و حرکت حیوانی عبارت از تغییری است که به وسیله نفس حیوانی تحقّق می‌یابد؛ با شرط این که آن چیز (صاحب نفس) بر ساختمان حیوانی باشد، و این حالت آنچه را که برخی ملحدان درباره عصا (عصای موسی) ادّعا می‌کنند، ردّ می‌کند.
و اصل معنای «عصا» امتناع است، گفته می‌شود: «عصی یعصی» هرگاه شخصی (از کاری یا چیزی) خودداری کند. شاعر گفته است: [از بحر کامل
433 تصف السّیوف و غیرکم یعصی بها یا ابن القیون و ذاک فعل الصیقل
«2» امّا گفتار خدای- تعالی-: فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ «3» تا گفتار او: فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ «4».
«الثعبان»: مار ستبر دراز. و اصل آن از «ثعبت الماأ أثعبه (: آب رای روان
__________________________________________________
(1)- سورة النّمل (27) آیه 10.
(2)- آن بیت از جریر است. دیوان او، ص 447 ملاحظه شود.
(3)- سورة الاعراف (7) آیه 107.
(4)- سورةالاعراف (7) آیه 117.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 173
ساختم، روان می‌سازم روان ساختنی)» است و زمانی آن جمله گفته می‌شود که راهی برای آن بگشایی، و از آن جهت مار بزرگ ثعبان نامیده می‌شود که همانند آب، هنگام جوشیدنش (از زمین) روان می‌شود. و معنای «مبین» این است که مار بودنش آشکار است، و امّا وجه تشبیه آن به «جانّ» «5»: مقصود این است که آن عصا در جنبیدن و سبکی و سرعت حرکتش همانند جانّ است، در حالی که در شکل ثعبان می‌باشد. و «الإفک» به معنای کذب (: دروغ) باشد و بیان این که نسبت دروغ به کار ایشان (جادوگران) داده شده این است که ایشان ادّعا کردند که طنابها و عصاهایشان مار است، و گفته شده که بر آنها جیوه قرار داده بودند، و شکل آنها شکل مار بود، پس جیوه‌ها به جنبش در آمد؛ زیرا جیوه عنصاری پایدار نیست، پس چون موسی عصایش رای انداخت، عصاها و طنابهایشان رای بلعید، شاعر گفته است؛ و آن رای ابو عبیده روایت کرده است: [از بحر سریع
434 أنت عصا موسی التی لم تزل تلقف ما یأفکه السّاحر
«تلقف» به تخفیف (تلقف) و به تشدید (تلقّف) خوانده شده است. و در تشبیه عصا به «جانّ» معنای دیگری نیز گفته شده، و آن این که مار هرگاه پیر شود، بدنش کوچک و حرکتش سبک می‌گردد، و مقصود این است که آن مار در شکل مار عظیم سالداری است که بدنش کوچک و اجزای آن نازک شده، و آن شکل و ترکیب آیتی عظیمتر، و معجزه‌ای شگفت‌تر است. شاعر در حالی که مار رای وصف می‌کند گفته است: [از بحر رجز]
435 داهیة قد صغرت من الکبر طویلة الاطراف من غیر خفر
436 کانّها قد ذهبت بها الفکر شقّت لها العینان طولا فی شتر
437 مهروتة الشّدقین حولاء النّظر جاء بها الطّوفان ایّام زخر
«6»
__________________________________________________
(5)- و آن عبارت از ماری است که بزرگ نباشد (مجمع البیان، ج 7، ص 212).- م.
(6)- الحیوان، ج 4، ص 119، و دیوان المعانی، ج 2، ص 145، و التشبیهات، ص 56 ملاحظه
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 174
و در مثل چنین صفتی است گفتار اعرابیی از روزگار قدیم: [از بحر رجز]
438 لا همّ إن کان ابو عمرو ظلم فابعث له فی بعض أعراض اللّمم
«7»
439 لمیمة من حنش أعمی أصمّ قد عاش حتّی هولا یمشی بدم
440 فکلّما أفضل فیه الجوع شمّ کانّ صوت نابه إذا انتظم
و خزة أشفی فی عطوف من أدم «8» و عرب هرگاه بخواهد در وصف مارها مبالغه کند، آنها رای عموما به لاغری و کوچکی متّصف می‌گرداند؛ چنان که نابغه گفته است: [از بحر طویل
441 فبتّ کانّی ساورتنی ضئیلة من الرّقش فی أنیابها السّمّ ناقع
«9» (- در تشبیه عصا به جان معنای اخیر گفته شده) جز این که وجه تفسیری رسیده همان است که گذشت، و بتحقیق شاعران مارها و آثار آنها رای به طنابها و عصاها تشبیه کرده‌اند، و شاهد آن، گفتار شاعر است: [از بحر متقارب
442 و من حنش لا یجیب الرّقا ة أرقش ذی حمّة کالرّشا
«10»
443 اصمّ سمیع طویل السّبا ت منهرت الشّدق عاری القرا
«11» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر وافر]
__________________________________________________
- شود، نویری در نهایة الأرب، ج 1، ص 145 آن ابیات رای به خلف الاحمر نسبت داده است.
(7)- در نسخه اصل چنین است، امّا در لسان العرب ریشه «حنش» (بجای فابعث) فاقدر ضبط شده است.
(8)- در الحیوان، ج 4، ص 119 آن ابیات به شاعری جاهلی نسبت داده شده است. و در مصراع دوم بیت اول بجای «فی» من، و در مصراع اول بیت سوم بجای «أفضل» «اقصد» ضبط شده است.
(9)- دیوان النابغة الذبیانی، ص 110.
(10)- در نسخه اصل، و الحیوان، ج 4، ص 179 چنین است، امّا در التشبیهات، ص 53 (بجای ذی حمّة) ذی جمّة ضبط شده است.
(11)- در نسخه اصل و الحیوان، ج 4، ص 180 چنین است. اما در الحیوان، ج 4، ص 179 (بجای القرا) النّسا و در التشبیهات، ص 53 (بجای سمیع) صموت آمده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 175
444 کانّ مزاحف الحیّات فیها قبیل الصبح آثار السّیاط
«12» و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
445 و من حنش ذعف اللّعاب کانّه علی الشّرک العادیّ نضو عصام
«13» وی از ناقه‌ای یاد کرده و گفته است: [از بحر طویل
446 رجیعة أسفار کأنّ زمامها شجاع علی یسری الذراعین مطرق
«14» و مانند آن بیت است گفتار حمید بن ثور «15» [از بحر طویل
447 فلمّا أتته انشبت فی خشاشه زماما کشیطان الحماطة محکما
«16»
448 شدیدا توقّیه الزّمام کانّما تراها اعضّت بالخشاشة أرقما
«17» تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ «18»: خدا به آن سخن این معنی را اراده کرده که کوهها از وحشت آن روز، و آنچه از حکم خدا پدیدار می‌گردد، از جای خود جدا می‌شود، و در نتیجه برای آنها استقرار و ثباتی نیست، و خدا با آن بیان از سختی وضع در هنگام نفخ صور و برانگیختن مردگان از قبرها خبر می‌دهد. «و صور» نزد اهل لغت جمع «صورة» است، پس در آن صورتها (قالبها) ارواحشان دمیده می‌شود، و در نتیجه زنده
__________________________________________________
(12)- در نسخه اصل، و الحیوان، ج 4، ص 175 چنین است، امّا در التشبیهات، ص 57 و المخصّص، ج 16، ص 101 (بجای فیها) فیه، و در نهایة الارب، ج 10، ص 146، و هنا ضبط شده، و آن بیت از المتنخّل الهذلی است. (شرح اشعار الهذلیّین، ج 3، ص 1273)
(13)- دیوان ذی الرّمّه، ص 606.
(14)- دیوان ذی الرّمه، ص 394.
(15)- وی شاعری جاهلی- اسلامی است، و بخش عمده زندگیش در روزگار اسلام بود. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 306 و مقدّمه دیوان او)
(16)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 13 (بجای شیطان) ثعبان آمده است.
(17)- دیوان حمید بن ثور، ص 13.
(18)- سورة النمل (27) آیه 88.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 176
می‌گردند و در تفسیر آمده است که «صور» شاخی است که اسرافیل در آن می‌دمد- و اللّه اعلم- و بنابراین تأویل، با آن دمیدن کوهها از جای خود کنده می‌شود، تا آن جا که همانند ابرها حرکت می‌کند، و به سبب این حالت، در سبکی همانند پشم رنگ شده می‌گردد؛ خدای- تعالی- گفته است: وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ «19» و معنای گفتار خدای- جلّ اسمه-: تَحْسَبُها جامِدَةً این است که آن کوهها به سبب موزونی حرکت، و همواری سیرشان، گویی از جای خود برکنده نشده است.
اعشی در حالی که زنی را به متانت در حرکت، و راه رفتن وصف می‌کند گفته است: [از بحر بسیط]
449 کانّ مشیتها من بیت جارتها مرّ السّحابة لا ریث و لا عجل
«20» و شاعر دیگری وصف چنین حالتی را در نظر گرفته، و تشبیه را تغییر داده و گفته است: [از بحر رجز]
450 مالک لا تذکر او تزور حوراء بین حاجبیها نور
تمشی کما یطّرد الغدیر و آن معنی از گفتار امرؤ القیس است: [از بحر طویل 451 سموّ حباب الماء حالا علی حال «21» و از شعر برخی شاعران محدث، در وصف پای کوبنده‌ای برایم خوانده شد:
[از بحر وافر]
452 إذا اختلس الخطّی و اهتزّ لینا رأیت لرقصه سحرا مبینا
453 تری الحرکات منه بلا سکون فتحسبها لخفّتها سکونا
و ابن مقبل گفته است: [از بحر بسیط]
__________________________________________________
(19)- سورة المعارج (70) آیه 9، و سورة القارعة (101) آیه 5 [کلمه المنفوش در سوره معارج وجود ندارد.- م.]
(20)- دیوان الاعشی، ص 55، و التشبیهات، ص 100 ملاحظه شود.
(21)- دیوان امرؤ القیس، ص 31 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 177
454 یهززن للمشی اوصالا منعّمة هزّ الجنوب ضحی عیدان یبرینا
«22»
455 یمشین هیل النّقا مالت جوانبه ینهال حینا و ینهاه النّدی حینا
«23» گفته می‌شود: «هلت الشی‌ء فانهال (: چیزی را سرازیر کردم، پس سرازیر شد)»، و مصدر آن «الهیل» است، و در حدیث است: «کیلوا و لا تهیلوا» «24»، و هر چیزی را از جنس شن یا خاک یا غذا رها کنی (درباره‌ات گفته می‌شود) قد هلته، خدای- تعالی- گفته است: یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا «25».
و بتحقیق ناقه و مانند آن در سرعت حرکت، به قطعه ابر تشبیه شده است:
لبید در حالی که سخن از ناقه‌اش به میان آورده گفته است: [از بحر کامل
456 فلها هباب فی الزّمام کانّها صهباء راح مع العشیّ جهامها
«26» «الصّهباء»: قطعه ابر کم آب است که در نتیجه سبکی سریع السّیر می‌باشد.
__________________________________________________
(22)- در نسخه اصل، و دیوان ص 327 و «الشعر و الشعراء» ج 1 ص 368 چنین است، امّا در «التشبیهات» ص 100 (بجای ضحی) معا، و در «الحماسة البصریّة» ج 2 ص 90 (بجای اوصالا) أعطافا ضبط شده است.
(23)- در نسخه اصل و «الحماسة البصریّة» چنین است، امّا در دیوان، و الشعر و الشعراء و «التشبیهات» (بجای النّدی) الثّری ضبط شده است.
(24)- آن حدیث در «النّهایة» تألیف ابن الاثیر ج 5 ص 288 ملاحظه شود.
(25)- سورة المزّمّل (73) آیه 14.
(26)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان ص 304، و شرح المعلّقات تألیف زوزنی ص 125، مصراع دوم: «صهباء خفّ مع الجنوب جهامها» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 178

[تشبیه در سوره عنکبوت

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ «1».
«ألاتّخاذ»: بر وزن إفتعال، و از (مصدر) ألأخذ است، و «العنکبوت» هم مذکّر و هم مؤنّث استعمال می‌شود «2»، شاعر گفته است: [از بحر وافر]
457 علی هطّالهم منهم بیوت کانّ العنکبوت هو ابتناها
«3» و عنکبوت بر «عناکب» جمع بسته می‌شود.
و معنای آیه این است که: بدرستی که هر کس جز خدای را بپرستد، پس بتحقیق سرپرستی جز خدا برگزیده که نه سود و نه زیانش می‌رساند، پس در گزینش آن سرپرست همانند عنکبوت در گزینش خانه‌ای است که آن را از هیچ چیز نمی‌پوشاند، و از گرما و سرمایی نگاهش نمی‌دارد؛ فرزدق در هجو جریر، با افتخار بر او گفته است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(1)- سورة العنکبوت (29) آیه 41.
(2)- در لسان العرب ریشه «عنکب» آمده است: فرّاء گفته: لفظ عنکبوت مؤنّث است، و گاهی عرب آن را مذکّر به کار می‌برد، و استعمال وجه مؤنث بیشتر است، و جمع آن عنکبوتات و عناکب است، و ابن الاعرابی گفته: ألعنکب مذکّر و العنکبة مؤنث است، و گفته شده: ألعنکب جنس عنکبوت است، و هم مذکّر و هم مؤنث استعمال می‌شود.
(3)- آن بیت در لسان العرب ریشه «عنکب» و معجم البلدان لفظ «هطال» آمده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 179
458 إنّ الّذی سمک السّماء بنی لنا بیتا دعآئمه أعز و أطول
«4»
459 بیتا زرارة محتب بفنائه و مجاشع و ابو الفوارس نهشل
460 لا یحتبی بفناء بیتک مثلهم ابدا اذا عدّ الفعال الافضل
461 ضربت علیک العنکبوت بنسجها و قضی علیک به الکتاب المنزل
شاعر می‌گوید: خانه شما در سستی و ضعف مثل خانه عنکبوت است که خدای- تعالی- وصف نموده است.
و ذو الرّمّه در سخن از دلوی که آن را در چاهی رها ساخته گفته است [از بحر طویل
462 فجاءت بنسج من صناع ضعیفة ینوس کأخلاق الشفوف ذعالبه
«5»
463 هی انتسجته وحدها او تعاونت علی تسجه بین الثّیاب عناکبه
«6» و از تشبیهات نیکو شمرده شده وی، که داخل در این باب می‌باشد، گفتارش درباره شترمرغ نر است: [از بحر طویل
464 و بیض رفعنا بالضّحی عن متونها سماوة جون کالخبآء المقوّض
«7»
465 هجوم علیها نفسه غیر أنّه متی یرم فی عینیه بالشّخص ینهض
«8»
466 یصرّف للأصوات من کلّ جانب سماخا کبیت العنکبوت المغمّص
و حکمی «9» باده را یاد کرده و گفته است: [از بحر منسرح
467 هتکت عنها و الّلیل منسدل مهلهل النّسج ما له هدب
«10»
__________________________________________________
(4)- دیوان الفرزدق، ج 2، ص 155 ملاحظه شود.
(5)- دیوان ذی الرّمّه، ص 50.
(6)- در دیوان (بجای الثیاب) المثاب نقل شده است.
(7)- دیوان ذی الرّمّه، ص 324.
(8)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان (بجای بالشّخص) بالشّبح ضبط شده است.
(9)- مقصود ابو نواس است.
(10)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان ابی نواس، ص 4 «و اللّیل معتکر» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 180
468 من نسج خرقاء لا تشدّلها آخیة فی الثّری و لا طنب
و بحتری سروده، و میان بافته عنکبوت و مقصودی که در تشبیه نوعی از انواع جامه داشته، مناسبت برقرار ساخته و گفته است: [از بحر کامل
469 أین الدبیقیّ الّذی سمدت له أیدی النّساء فجاء طوع المغزل
470 و الشّرب اذ یحکی برقّة نسجه نسج العناکب فی المکان المهمل
471 عدل الهواء إذا صفت أقطاره و أرقّه نسم الخریف المقبل
472 فکانّه عرض یقوم بنفسه فی غیر ما جسم له متقبّل
گفتار خدای- تعالی-: «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» متعلّق به «إتّخذوا» می‌باشد، یعنی:
لو علموا انّ اتّخاذ الاولیاء کاتّخاذ العنکبوت بیتا ضعیفا [لم یتّخذوهم اولیاء] (: اگر می‌دانستند که گزیدن دوستانی جز خدا همانند خانه سست بر گزیدن عنکبوت است [ایشان را دوستان خود نمی‌گرفتند] «11»)» و معنای آن کلام این نیست که آنها نمی‌دانند خانه عنکبوت سست است؛ زیرا خانه عنکبوت سست‌ترین و کم دفاع‌ترین خانه‌هایی است که گزندگان بر می‌گزینند، پس دوستان کافران در ضعف و عدم توانایی بر سود رساندن به ایشان و دفع ضرر از ایشان چنانند.
__________________________________________________
(11)- چنان که از سیاق کلام و مراجعه به تفاسیر (تفسیر مجمع البیان، ج 8، ص 284) معلوم می‌شود، در این جا از متن الجمان باید جمله‌ای نظیر جمله‌ای که میان دو قلاب قرار گرفته، افتاده باشد تا معنای متن کامل شود.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 181

[تشبیه در سوره احزاب

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ- فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشی عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ «1».
خدا (از آنها که در این آیه وصف نموده) گروهی از منافقان را اراده کرده است، که هرگاه پیامبر (ص) به جنگ، و آماده شدن برای آن، فرمانشان می‌داد، خیره و رنگ برگشته (برافروخته) در وی می‌نگریستند، پس خدا ایشان را از ترس از جنگ به شخص بیمناک از مرگ تشبیه کرد، یعنی: ای محمّد، هرگاه ایشان را فرمان می‌دهی که آماده جنگ شوند، در تو می‌نگرند؛ نگریستن آن که به سبب مرگ بی‌هوش شده است؛ و این تشبیه در وصف حالت شخص بیمناک از جمیع وصفها، رساتر، و برای بیان مثل چنین حالتی از همه تشبیه‌ها دلنشین‌تر است.
نابغه در مثل چنان موردی که تشبیه حالت شخص بیمناک است، سروده و از زنی سخن رانده است: [از بحر کامل
473 نظرت الیک بحاجة لم تقضها نظر المریض إلی وجوه العوّد
«2» مقصود شاعر این است که: وی همانند نگریستن شخص بیمناک نگریست، و خواست با تو سخن گوید، و لیکن نتوانست، و حاجت وی همان بود.
__________________________________________________
(1)- سورة الاحزاب (33) آیه 19.
(2)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 53 (بجای المریض) السّقیم ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 182
عقیلی گفته است: [از بحر طویل
474 أردن الکلام فاتّقت من رقیبها فما کان الّا و أمها بالحواجب
و ابن الرّومی عبارت (تشبیه به نگاه مریض) نابغه را گرفته، و در مورد تشبیه خورشید شعری سروده و وصف جالبی آورده است: [از بحر طویل
475 إذا رنّقت شمس الأصیل و نفّضت علی الأفق الغربیّ ورسا مزعزعا
«3»
476 و ودّعت الدنیا لتقضی نحبها و شوّل باقی عمرها فتشعشعا
«4»
477 و لا حظت النّوار و هی مریضة و قد وضعت خدّا الی الارض أضرعا
«5»
478 کمالا حظت عوّاده عین مدنف توجّع من اوصابه ما توجّعا
و درباره گفتار خدای- تعالی-: قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ «6» گفته شده: «ایشان (باز دارندگان از جنگ) عبد اللّه بن ابی سلول، و یارانش بودند، و در روز جنگ خندق مؤمنان را از اقامت با پیامبر خدا (ص) باز می‌داشتند- و اللّه أعلم-.
__________________________________________________
(3)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 300 (بجای اذا رنّقت) و قد رنّقت ضبط شده است.
(4)- در نسخه اصل و دیوان چنین است، امّا در التشبیهات، و تشعشعا ضبط شده است.
(5)- در نسخه اصل و دیوان چنین است، امّا در التشبیهات، ص 12، (بجای الی الارض) علی الارض ضبط شده است.
(6)- سورة الاحزاب (33) آیه 18.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 183

[تشبیه در سوره سبأ]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: یعملون له ما یشاء من محاریب و تماثیل و جفان کالجوابی و قدور راسیات «1».
«المحاریب»: خانه‌های ارجمند است، و به آن سبب، جایی که در آن نماز گزارده می‌شود «محراب» نامیده شده؛ زیرا آن مکان ارجمندترین مکان در خانه است.
گفتار خدای- تعالی-: «کالجوابی»: بیشترین وجه قراءت، با وقف بر «الجوابی» بدون تلفّظ «یاء» است، و اصل وقف، با تلفّظ یاء است؛ جز این که حرکت کسره ما قبل یاء جانشین یاء می‌شود، پس آن کلمه نخست بدون «الف و لام» بوده، و در آن حالت وقف بر آن بدون یاء است، و پس از آن که الف و لام بر آن داخل شد، حکم حالتی بر کلام جاری شد که بر سر «الجوابی» «ال» نباشد.
الجوابی جمع «جابیة» و آن به معنای حوض بزرگ است.
اعشی گفته است: [از بحر طویل
479 نفی الذمّ عن آل المحلّق جفنة کجابیة الشّیخ العراقیّ تفهق
480 تری القوم فیها شارعین و تحتهم من النّسل ولدان مع القوم دردق
«2» و لبید بن ربیعه گفته است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(1)- سورة سبأ (34) آیه 13.
(2)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 225:
تری القوم فیها شارعین و دونهم من القوم ولدان من النّسل دردق
ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 184
481 و یکلّلون إذا الرّیاح تناوحت شرعا تمدّ شوارعا ایتامها
«3» و سوید بن ابی کاهل «4» گفته است: [از بحر رمل
482 و إذا هاجت شمالا أطعموا فی قدور مشبعات لم تجع
483 و جفان کالجوابی ملئت من سمینات الذری فیها ترع
«5» و ابو خراش الهذلی «6» گفته است: [از بحر بسیط]
484 کابی الرّماد عظیم القدر جفنته حین الشّتاء کحوض المنهل اللّقف
«7» و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
485 فما مربع الجیران الّا جفانکم تبرون انتم و الرّیاح تباریا
486 لهنّ إذا أصبحن منهم أحفّة و حین ترون اللّیل أقبل جائیا
487 رجال تری ابناءهم یخبطونها بایدیهم خبط الرّباع الجوابیا
«8» و راعی «9» در حالی که از زنی سخن به میان آورده که از او پذیرایی نموده گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(3)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 319 و شرح المعلّقات السّبع، ص 46 (بجای شرعا) خلجا ضبط شده است، و آن بیت از ابیات معلّقه اوست.
(4)- وی شاعری جاهلی- اسلامی است و تا سال 60 ه زیست. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 334)
(5)- آن دو بیت از قصیده‌ای است که برخی از ابیات آن را ابن قتیبه در الشعر و الشعراء، ج 1، ص 334 یاد کرده، و آن قصیده در 108 بیت در المفضّلیات، ص 190 وارد شده است.
(6)- او خویلد بن مرّة است، در زمان عمر بن الخطّاب (رض) ماری وی را گزید و در نتیجه وفات یافت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 554، و دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 116 و الاغانی، ج 21، ص 86 [ص 235، چاپ الدار التونسیّة للنّشر].
(7)- دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 156، و الاغانی، ج 21، ص 91.
(8)- دیوان ذی الرّمّة، ص 659- 660.
(9)- او «الرّاعی النّمیری» متوفّی به سال 90 ه. است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 327، و مقدّمة الدکتور ناصر الحانی فی شعر الرّاعی النمیری و اخباره)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 185
488
فیاتت تعدّ النّجم فی مستحیرة سریع بأیدی الآکلین جمودها
«10» «مستحیرة» دیگ چربی بر روی آن ایستاده؛ پس وی ستارگان را (از فرط زلالی) در آن می‌بیند.
و حسّان بن ثابت «11» گفته است: [از بحر طویل
489 لنا الجفنات الغرّ یلمعن فی الضّحی و اسیافنا یقطرن من نجدة دما
«12» و شاعر دیگری گفته؛ و از گروهی سخن رانده است: [از بحر طویل
490 ثقال الجفان و الحلوم رحاهم رحی الماء یکتالون کیلا غذمذما
«13» ابو عبیده گفته است: «عبد اللّه بن جدعان را کاسه بزرگی بود که شخص ایستاده، و سواره از آن غذا می‌خورد، آن مطلب را مدائنی روایت کرده و بیان نموده که طفلی در آن افتاد و غرق شد»، و کلبی و جز او، آورده‌اند که: «قریش را خشکسالیی رسید، هاشم با جوالهایی «14» [بسوی شام بیرون شد و نان بسیاری برای او پختند؛ وی نانها را در جوالهایی ریخت و بر شتران نهاد تا به مکّه رسید] «15» و گوشتهای شتران را پخت و بر آن نانها ریخت، و آن آغاز وفور نعمتشان بود، امیّة بن عبد شمس بیرون شد، و برای به دست آوردن پاره‌ای از آن غذا کوشید، و نتوانست به دست آورد، بزرگان قریش بر او خندیدند، و آن موجب شد تا با هاشم به منافرت (مسابقه در اثبات برتری در حسب و نسب) برخیزد، وی از منافرت با امیه به سبب
__________________________________________________
(10)- شرح دیوان الحماسة، ج 3، ص 1510، و شعر الرّاعی، ص 69.
(11)- او حسّان بن ثابت، از طایفه بنی النّجار، از قبیله خزرج و شاعر پیامبر (ص) است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 223، و مقدّمه دیوان او)
(12)- دیوان حسّان، ص 221.
(13)- آن بیت از شقران مولای سلامان است. (شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1602)
(14)- اسم او عمرو بن عبد مناف است. (سیرة ابن هشام، ج 1، ص 136 و الرّوض الأنف سهیلی ملاحظه شود)
(15)- عبارت میان دو قلّاب ترجمه نصّ الطبقات الکبری، ج 1، ص 77 است که برای تکمیل ترجمه نصّ الجمان فی تشبیهات القران افزوده شد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 186
برتری و فزونی سنّ وی امتناع ورزید، قریش بر آن کارش تحریض کردند، وی همچنان بر امتناع خود باقی ماند جز به این شرط که طرف مغلوب در منافرت، بیست سال از حرم (مکّه) تبعید شود. و بر این شرط با امیّه بن عبد شمس به منافرت پرداخت، و برتری از آن هاشم شد، و به این مناسبت یکی از شاعران قریش گفت:
[از بحر وافر]
491 تکلّف هاشم ماضاق عنه و اعیی ان یقوم به ابن بیض
492 أتاهم بالغرائر متأقات من ارض الشّام بالبرّ النفیض
493 فاوسع اهل مکّة من ثرید و شاب الخبز باللّحم الغریض
494 و ظلّ القوم بین مکلّلات من الشّیزی جوانبها تفیض
«16» و ابن الزّبعری «17» درباره هاشم می‌گوید: [از بحر طویل
495 له بفناء البیت دهماء جونة تلقّم اوصال الجزور العرائر
«18»
496 بقیّة قدر من قدور توورثت لآل الجلاح کابرا بعد کابر
497 تظلّ الإماء یبتدرن قدیحها کما ابتدرت سعد میاه قراقر
و فرزدق در حالی که از طارق یاد کرده گفته است: [از بحر طویل
498 بعثت له دهماء لیست بلقحة تدرّ إذا ما هبّ نحس عقیمها
«19»
__________________________________________________
(16)- چنانکه ملاحظه می‌شود حرکت روی این بیت مخالف حرکت ابیات قبل است و بنابراین متصف به عیب «اقواء» می‌باشد.- م.
(17)- او عبد اللّه بن الزّبعری از طایفه سهم از قبیله قریش، و شاعر قریش در زمان جاهلیّت است؛ وی تا زمان فتح مکّه بر مسلمین سرسخت بود، و به نجران گریخت، و حسّان بن ثابت درباره وی بیتهایی سرود، چون آن بیتها به گوش او رسید، به مکّه آمد، و اسلام آورد، و پیامبر را مدح گفت، و پوزش طلبید، و پیامبر دستور داد به او حلّه‌ای اهداء شود.
(18)- آن بیتها در دیوان نابغة الذبیانی، ص 103 وارد شده و در مدح نعمان است، و ابو تمّام در دیوان الحماسة، ج 4، ص 1701 آن ابیات را به نابغه نسبت داده است.
(19)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ج 2، ص 254 (بجای بلقحة) بناقة ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 187
499 کانّ المحال الغرّ فی حجراتها عذاری بدت لمّا اصیب حمیمها
«20»
500 غضوبا لحیزوم النّعامة أحمشت بأجواز خشب زال عنها هشیمها
«21»
501 محضّرة لا یجعل السّتر دونها إذا المرضع العوجاء حال بریمها
«22» و یکی از شاعران اسدی گفته است: [از بحر طویل
502 و سودآء لا تکسی الرّقاع نبیلة لها عند قرّات العشیّات أزمل
503 إذا ما قریناها قراها تضمّنت قری من عراها او تزید فتفضل
«23» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
504 و راکدة عندی طویل صیامها قسمت علی ضوء من النّار مبصر
«24»
505 طروقا فلم أفحش و قسّمت لحمها إذا اجتنب العافون لحم العذوّر
«25» و شاعری سروده، و از میهمانی که شباهنگام بر او وارد شده یاد کرده است:
[از بحر طویل
506 نصبنا له جوفاء ذات صبابة من الدهم مبطانا طویلا رکودها
507 فإن شئت أثویناک فی الحیّ مکرما و إن شئت بلّغناک أرضا تریدها
«26» و شاعر دیگری سروده، و سخن از میهمانی رانده که شبانه بر او وارد شده
__________________________________________________
(20)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان «عذار» (بجای عذاری) ضبط شده است.
(21)- آن بیت، و بیت دنبالش در دیوان ضبط نشده است.
(22)- بیت فوق در لسان العرب، به دو روایت مختلف ضبط شده است: در یک روایت مصراع اوّل چنین نقل شده: «و قائلة نعم الفتی انت من فتی» و در هر دو روایت در مصراع دوم «العرجاء» بجای «العوجاء» نقل شده است. رک: لسان العرب ریشه «برم».- م.
(23)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الحماسة، ج 4، ص 1573 (بجای عراها) عرانا ضبط شده است.
(24)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الحماسة، ج 4، ص 1679 «عتبی» ضبط شده است.
(25)- آن دو بیت از یزید بن حصین است. (شرح دیوان الحماسة)، ج 4، ص 1678.
(26)- دیوان الحماسة، ج 4، ص 1643 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 188
است: [از بحر طویل
508 و قمت بنصل السّیف و البرک هاجد بهازره و الموت فی السّیف ینظر
509 فاغصصته الطّولی سناما و خیرها بلاء و خیر الخیر ما یتخیّر
510 فباتت رحاب جونه من لحامها و فوها بما فی جوفها یتغرغر
«27» و مسکین الدارمی «28» گفته است: [از بحر وافر]
511 کانّ قدور قومی کلّ یوم قباب الترک ملبسة الجلال
512 کانّ الموقدین بها جمال طلاها الزّفت و القطران طالی
«29»
513 بایدیهم مغارف من حدید اشبّهها مقیّرة الدوالی
«30» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
514 و قدر کجوف اللّیل أجمشت غلیها تری الفیل فیها طافیا لم یفصّل
«31» و مانند آن بیت از نظر افراط در وصف، گفتار شاعر دیگری است: [از بحر طویل
515 تری البازل البختیّ فوق خوانه مقطّعة اعضاؤه و مفاصله
و عمرو بن احمر «32» گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(27)- شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1649.
(28)- او ربیعة بن انیف الدارمی شاعر اسلامی است. (الشّعر و الشعراء، ج 2، ص 455، و الاغانی، ج 18، ص 68، و خزانة الادب، ج 1، ص 465)
(29)- در شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1706 (بجای الموقدین) الموفدین ضبط شده است.
(30)- شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1706 ملاحظه شود.
(31)- بر سراینده آن دست نیافتیم، و شاید صحیح «أجشمت» باشد. [به نظر مترجم جمله مناسب با سیاق بیت از نظر معنی «أحمشت» است.- م.]
(32)- او عمرو بن احمر باهلی از شاعرانی از عصر جاهلیّت است که زمان اسلام را درک کردند، وی در جنگهای رومیان شرکت داشت، و در روزگار عثمان (رضی) وفات یافت. (الاصابة، شماره 60 و خزانة الادب، ج 3، ص 38)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 189
516 و دهم تصادیها الولائد جلّة إذا جهلت أجوافها لم تحلم
517 تری کلّ هرجاب لجوج لهمّة زفوف بشلو النّاب هو جاء عیلم
518 لها لغط جنح الظّلام کأنّه عجارف غیث رائح متهزّم
519 إذا رکدت حول البیوت کانّما تری الال یجری عن قنابل صیّم
«33» شاعر می‌گوید: آیا چربی را نمی‌بینی که از این دیگ جریان دارد چنان که سراب از پشت اسبها جاری است.
و ابو ذؤیب گفته است: [از بحر طویل
520 لنا صرم بنجران فی کلّ شتوة إذا ما سماء النّاس قلّ قطارها
521 و سود من الصیدان فیها مذانب نضار إذا لم نستفدها نعارها
«34» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
522 تجیش باوصال الجزور قدورنا إذا المحل لم یرجع بعودین حاطبه
و جبلی از شعر رقّاشی برایم سرود: [از بحر طویل
523 لنا من عطاء اللّه دهماء جونة تناول بعد الأقربین الأقاصیا
524 جعلنا إلالا و الرّجام و طخفة لها فاستقلّت فوقهنّ أثافیا
و از شعر فرزدق که با آن عقبة بن جیّار المنقری «35» را هجو می‌کند، برایم خواند: [از بحر بسیط]
525 لو أنّ قدرا بکت من طول محبسها علی الحفوف بکت قدر ابن جیّار
«36»
526 ما مسّها دسم مذفضّ معدنها و لا رأت بعد نار الکیر من نار
«37»
__________________________________________________
(33)- شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1720 ملاحظه شود.
(34)- دیوان الهذلیّین، ج 1، ص 27 ملاحظه شود.
(35)- در دیوان الفرزدق، ج 1، ص 326: نقل شده: «فرزدق با آن شعر عقبة بن جیّار مولای بنی حدّان بن قریع را هجو گفته است».
(36)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان: «من طول ما حبست» ضبط شده است.
(37)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، (بجای نار الکیر) عهد القین، ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 190
و از شعر ابو نواس، در وصف دیگ رقّاشی برایم خواند: [از بحر طویل
527 یغص بحیزوم البعوضة صدرها و ینضج ما فیها اتّقاد ذبال
«38»
528 و تغلی بذکر النّار من غیر حرّها و ینزلها الطّاهی بغیر جعال
«39»
529 و لو جئتها ملأی عبیطا مجزّلا لا خرجت ما فیها بغیر خلال
و نیز جبلی برایم آورد؛ گفت: یحیی بن خالد از «ابا الحارث حمیر» وضع غذای مردی را جویا شد، پس گفت: «امّا سفره وی همچون چوگان است و کاسه‌هایش از دانه خشخاش برکنده شده و فاصله میان گرده نانی تا رسیدن گرده نانی دیگر به اندازه زمان سوراخ کردن گردو با انگشتان است، و میان یک نوع غذا با نوع دیگر به اندازه روزگار تهی از پیامبر است» گفت: «چه کسی بر سر آن سفره حاضر می‌شود؟» گفت: «کرام الکاتبین» «40».
و نقیض این حکایت، حکایتی است که سالم بن المحسّن از ابن خلّاد برایم نقل کرد؛ گفت: از رقبة بن مصقلة درباره سفره‌ای که بر سر آن حاضر شده بود سؤال شد، گفت: برای ما سفره‌ای آورده شد که گویی زمینی خشک و برهوت بود، و نانهای نازکی که همانند گوشهای فیل، و تره تیزکهایی (شاهیهایی) که مانند گوشهای بزان بود، سپس برای ما ابریقی آورده شد که گویی پشت آن پرنده کاغذی بود، و فالوده‌ای لرزان که گویی جیوه و زعفران از لابلایش تراوش داشت، و صورت از پشت آن نمودار بود.
__________________________________________________
(38)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 527 (بجای بحیزوم البعوضة) بحیزوم الجرادة ضبط شده است.
(39)- در نسخه اصل چنین ضبط شده است.
یغصّ بحیزوم البعوضة صدرها و ینزلها عفوا بغیر جعال
و لو جئتها ملأی عبیطا مجزّلا لا خرجت ما فیها بعود خلال
(40)- الکرام الکاتبون: فرشتگانی‌اند که اعمال آدمی را ثبت می‌کنند. قرآن کریم، سورة الانفطار (82) آیه 11.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 191
و برایم گفتار شاعر را درباره ابن جدعان قراءت کرد: [از بحر وافر]
530 له بفناء مکّة مشمعلّ و آخر فوق کعبته ینادی
«41»
531 إلی ردح من الشّیزی علیها لباب البرّ یلبک بالشّهاد
«42» عرب هر خانه‌ای را که چارگوش باشد، کعبه می‌نامد؛ از آن معنی است «کعبه نجران» «43» و نخستین کسی که خانه چارگوش برگزید حمید بن زهیر یکی از افراد بنی اسد بن عبد العزّی است، و در عصر جاهلیّت برای رعایت و تعظیم خانه کعبه، خانه چارگوش نمی‌ساختند.
__________________________________________________
(41)- در نسخه اصل چنین است، امّا در لسان العرب ریشه ( «شمعل»):
له داع بمکّة مشمعلّ و آخر فوق دارته ینادی
نقل شده و آن را به امیّة بن ابی الصلت نسبت داده است.
(42)- در نسخه اصل چنین است، امّا در لسان العرب ریشه «شیز» (بجای علیها) ملاء ضبط شده است.
(43)- کلیسایی است که بنو عبد المدان بن الذبیان الحارثی بر اسلوب کعبه بنا نهادند، و به تقلید از خانه کعبه، آن را محترم شمردند، و کعبه نجران نامیدند. رک: معجم البلدان کلمه «نجران».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 192

[تشبیه در سوره یس

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ «1».
«القمر» به نصب و به رفع خوانده می‌شود؛ نصب آن با تقدیر فعلی است که فعل ظاهر ( «قدّرناه») مفسّر آن است، و گویی معنی به این عبارت است: «قدّرنا القمر قدّرناه»، و رفع بنابر وجه «و آیة لهم القمر قدّرناه» است «2»، و ممکن است بنابر وجه رفع «القمر» خود مبتدا و جمله «قدّرناه» خبر آن باشد.
و امّا منزلهای ماه:
این منزلها عبارت از بیست و هشت منزلی است که ماه در هر ماه در آنها وارد می‌شود، و عرب معتقد است که «انواء» «3» متعلّق به آن منازل است، و آنها را ستارگان «اخذ» می‌گویند، زیرا ماه در هر شب در یکی از آنها وارد می‌شود؛ تا این که به هلال باز می‌گردد، و آن منزلها منسوب به برجهای دوازده گانه است، و خدای- تعالی-
__________________________________________________
(1)- سورة یس (36) آیه 39.
(2)- توضیح مطلب این است که جمله «و القمر قدّرناه» معطوف به «اللّیل نسلخ منه النّهار» می‌شود، و بنابراین، تفسیر برای «آیة» می‌باشد. رک: مجمع البیان، ج 8، ص 423.- م.
(3)- «الانواء»: ابو عبید گفته است: انواء (جمع نوء) بیست و هشت ستاره‌ای است که مطلع آنها در طول سال معروف است، و در هر سیزده شب یکی از آنها هنگام طلوع خورشید فرو می‌افتد، و مقابل آن، ستاره دیگری در مشرق طلوع می‌کند. رک: لسان العرب ریشه «نوء» و به معنای باران نیز آمده است. (المعجم الوسیط) و ظاهرا در این مقام همین معنای اخیر مراد است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 193
گفته است: وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرِینَ «4».
و اصل معنای بروج «5» «حصون و قصور (: دژها و کاخها)» است، و از آن معنی است، گفتار خدای- تبارک و تعالی-: وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ «6».
و در هر برجی از برجهای دوازده گانه دو منزل و یک سوّم منزل از منزلهای ماه است، و آن کمربند فلک «7»، و فلک محور آنهاست، و همانا از آن جهت فلک نامیده شده که مدوّر است، و از آن جهت، به چرخ ریسندگی «فلکه» گفته شده است، و درباره پستان زن گفته شده: «فلک ثدی المرأة «8»: (پستان زن دایره انداخت)». شاعر
__________________________________________________
(4)- سورة الحجر (15) آیه 16.
(5)- کلمه «برج» با «پیرگس» یونانی به همین معنی، بی‌شباهت نیست، و احتمالا از یک اصل می‌باشد. برج در اصطلاح نجومی عبارت از قوسی است در منطقة البروج که به سی درجه تقسیم شده است، که یک دوازدهم سیصد و شصت درجه دور دایره عظیم آن منطقه است، و هر صورت به نام یکی از صور فلکیّه یا ماههای شمسی است؛ به ترتیبی که در تقویمها آمده نام و ترتیب آنها در بیت ذیل آورده شده است:
برجها دیدم که از مشرق در آوردند سر جمله در تسبیح و در تهلیل حیّ لا یموت
چون حمل، چون ثور چون جوزا و سرطان و أسد سنبله، میزان و عقرب، قوس و جدی، و دلو و حوت
فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 79- 80.- م.
(6)- سورة النساء (4) آیه 78.
(7)- نطاق به معنای کمربند، و در اصطلاح هیئت، قوسی است از دایره فلک، و دایره هر فلک به چهار قسمت یا چهار قوس، یا چهار نطاق قسمت می‌شود، و از این چهار نطاق، نطاق اول و چهارم در اوج، و نطاق دوم و سوم در حضیض می‌باشد.
«فلک» چرخ و دوران آسمان را فلک گویند، و سموات را نیز منجّمان افلاک نامیده‌اند. فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 563.- م.
(8)- در لسان العرب ریشه «فلک» است که: در کتاب سیبویه آمده: فلکة و فلک مثل «حلقة و حلق، و نشفة و نشف» است، و با توجّه به آن معنی گفته شده: «فلّک ثدی الجاریة تفلیکا و تفلّک» یعنی پستان زن طوق انداخت و «فلکة المغزل» معلوم است و از آن جهت فلکه نامیده شده که دایره‌ای شکل است، و هر چیز مدوّر «فلکه» و جمع آن «فلک» است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 194
گفته است: [از بحر طویل
532 بعیدات مهوی کلّ قرط عقدنه لطاف الحشا تحت الثدیّ الفوالک
و خدای- عزّ و جلّ- گفته است: کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ «9».
و بزودی چگونگی منزلهای ماه را بنابر عقیده عرب بیان می‌کنیم؛ که بیان عقیده ایشان در این کتاب سزاوارتر از بیان نظر دانشمندان علم حساب است.
و نخستین منزلی که از منازل ماه بر می‌شمرند، منزل «الشرطان» «10» است، و آن دو ستاره‌ای است که به آنها قرنا الحمل (: دو شاخ برج حمل) گفته می‌شود. و نطح و ناطح نیز نامیده می‌شود، و فاصله آن دو در دید چشم به اندازه یک کمان است، و یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب قرار دارد، و پهلوی ستاره شمالی ستاره کوچکی است که احیانا با آن دو ستاره شمرده می‌شود و به آنها «الاشراط» گفته می‌شود، فرزدق گفته است: [از بحر طویل
533 تحدّر قبل النّجم ممّا أمامه من الدلو و الاشراط یجری غدیرها
«11» و هرگاه خورشید به این منزل فرود آید، به «رأس الحمل» وارد می‌شود و آن نخستین ستارگان فصل بهار است، و در آن هنگام است که زمین اعتدال می‌یابد، و ساعات شب و روز برابر می‌گردد؛ ابو نواس گفته است: [از بحر منسرح
534 اما تری الشّمس حلّت الحملا و قام وزن النّهار و اعتدلا
«12» و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلع الشرطان استوی الزّمان و حضرت
__________________________________________________
(9)- سورة الانبیاء (21) آیه 33.
(10)- در لسان العرب آمده است: «شرطان دو ستاره از برج حمل است، و به آن قرنا الحمل گفته می‌شود، و آن دو ستاره نخستین ستاره فصل بهار است، و از آن رو آغاز هر کاری که انجام می‌شود «اشراط» آن گردیده است.»
(11)- دیوان الفرزدق، ج 1، ص 245.
(12)- در نسخه اصل چنین است امّا در دیوان او، ص 63 «الزّمان» بجای «النّهار» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 195
الاوطان و تهادت الجیران» (و معنای دو جمله اخیر این است که) مردم از بیابانها به وطنهایشان باز می‌گردند، پس از آن که در جست‌وجوی آب و گیاه متفرّق بودند، و زمان طلوع شرطان شانزده شب گذشته از ماه نیسان «13» است.
دیگر (از منزلهای ماه) منزل «بطین» «14» است، و آن از سه ستاره مخفی تشکیل شده، و همانند سه پایه اجاق است، و گفته می‌شود آن منزل «بطن الحمل» است، شاعر در حالی که گیاهی را وصف می‌کند گفته است: [از بحر طویل
535 وقاء علیه اللّیث أفلاذ کبده و کهّله فلذ من البطن مردم
الأفلذاذ: تکه‌ها، و گفته می‌شود: «فلذ له» یعنی به او بخشید و سجع پرداز عرب می‌گوید: «إذا طلع البطین أقتضی الدّین، و ظهر الزّین و اقتفی العطّار و القین» یعنی: عرب در خانه‌هایشان جایگزین می‌شوند و برخی برخی دیگر را می‌طلبند، و هنگام دیدار، خویشتن می‌آرایند، و از آن جهت به دنبال عطّار و آهنگر می‌روند که به خرید عطر و تعمیر ابزار فرسوده‌اشان توسّط آهنگر نیاز دارند. و طلوع آن یک شب باقی مانده به ماه نیسان است.
دیگر (از منازل ماه) ثریّاست. و آن از مشهورترین منزلهای ماه است، و از آن جهت به صیغه مصغّر آمده که ستاره‌های آن گرد یکدیگر است، و اصل ثریّا از «ثروة» و آن به معنای کثرت است، و آن ستاره را «نجم» می‌نامند، و شاعران برای آن تشبیهات فراوان آورده‌اند. و از آن جمله گفتار امرؤ القیس است: [از بحر طویل
536 اذا ما الثریّا فی السّماء تعرّضت تعرّض اثناء الوشاح المفصّل
«15»
__________________________________________________
(13)- معرب سریانی و عبری از بابلی، ماه هفتم از تقویم سریانی، مطابق آوریل ماه رومی (فروردین و اردیبهشت). فرهنگ معین، ج 4، ص 3887.- م.
(14)- «بطین» مصغّر «بطن» آن سه ستاره است بر شکم یا دنبه یا ران صورت حمل، زمخشری در اساس البلاغه گوید: «طلع البطین و هو بطن الحمل (: بطین طلوع کرد، و مقصود بطن الحمل است)» فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 89.- م.
(15)- دیوان امرؤ القیس، ص 14.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 196
و گفتار ذو الرّمّه: [از بحر طویل
537 وردت اعتسافا و الثریّا کانّها علی قمّة الرّأس ابن ماء محلّق
«16» و گفتار ابن الأسلت «17»: [از بحر طویل
538 و قد لاح للسّاری الثریّا عشیّة کعنقود ملّاحیّة حین نوّرا
«18» و ابن المعتزّ این تشبیه را گرفته، و قرین تشبیه دیگری ساخته و گفته است.
[از بحر طویل
539 کأنّ الثریّا فی اواخر لیلها تفتّح نور أولجام مفضّض
«19» و همان تشبیه را در موارد دیگری با عبارت دیگر تکرار کرده و گفته است:
540 و ناولینها و الثّریّا کانّها جنی نرجس حیّا النّدامی به السّاقی
«20» و نیز تشبیه ثریّا به لگام را در جای دیگر تکرار کرده و گفته است:
__________________________________________________
(16)- دیوان ذی الرّمّة، ص 401.
(17)- او ابو قیس بن الاسلت است.
(18)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان قیس بن الخطیم، چاپ بغداد (بجای للسّاری) فی الصّبح آمده است و عبد القاهر در اسرار البلاغة، ص 108، آن را به قیس بن الخطیم نسبت داده و لیکن شیخ المراغی مصحّح کتاب، متذکر شده که آن بیت از ابو قیس بن الاسلت یا أحیحة بن الجلاح است، و حقیقت آن است که آن بیت از ابو الاسلت می‌باشد، چنان که در التشبیهات، ص 5، و لسان العرب ریشه «ملح»، و الاغانی، ج 15، ص 395 نقل شده است، و ابو الفرج بیان نموده که آن بهترین بیتی است که با آن ستاره ثریّا وصف شده، و آن بیت از شواهد التلخیص، ص 253، و الایضاح، ص 161 و المطوّل، ص 283 و معاهد التنصیص، ج 2، ص 28، و حاشیة الدسوقی، ج 2، ص 283 است و در حاشیه، ص 85 اسرار البلاغة، چاپ ریتر، و ص 168، چاپ «الدکتور الاسد» و در التشبیهات، ص 5 نقل شده است، و ابراهیم بن المهدی از آن شاعر پیروی کرده، و سرزمینی را که درنوردیده وصف کرده و گفته است:
خطرتها و ثریّا النّجم خاضعة کانّها فی ادیم اللّیل عنقود
(19)- اشعار اولاد الخلفاء (کتاب الاوراق)، ص 159، و التشبیهات، ص 5، و دیوان المعانی، ص 336 ملاحظه شود.
(20)- دیوان او، ص 239، و التشبیهات، ص 6 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 197
[از بحر مجتثّ
541 و قد تروم الثریّا الی الغروب مراما
542 مثل انکباب طمرّ یکاد یلقی اللّجاما
«21» و نیز در تشبیهی جز این گفته است: [از بحر کامل
543 و تری الثریّا فی السّماء کانّها قدم تبدّت من ثیاب حداد
«22» و نیز گفته است: [از بحر وافر]
544 و قد أصغت إلی الغرب الثّریّا کما أصغی إلی الحسّ الفروق
545 کانّ نجومها و الفجر باد لاعیننا سقیمات تفوق
«23» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
546 و لاحت لساریها الثّریّا کانّها لدی الجانب الغربیّ قرط مسلسل
«24» و ابن الرّومی گفته است: [از بحر خفیف
547 طیّب ثغرها إن ذقت فاها و الثّریّا بجانب الغرب قرط
«25» و عرب را درباره آن ستاره عبارتهای مسجّعی است، و از جمله آنهاست گفتار
__________________________________________________
(21)- دیوان ابن المعتزّ، ص 245، و التشبیهات، ص 10.
(22)- دیوان او، ص 218 ملاحظه شود و در التشبیهات، ص 6 آمده است: «ابن الرّومی آن را به پای سفید تشبیه کرده و در سخن از موی زنی گفته است:
تغشی غواشی قرونها قدما بیضاء للناظرین مقتدره
مثل الثریّا اذا بدت سحرا بعد غمام و حاسر حسره
و ابن المعتزّ آن معنی را گرفته و به آن افزوده، و گفته است: «و اری الثریّا ...»
(23)- دیوان او، ص 240 و التشبیهات، ص 9 ملاحظه شود.
(24)- التشبیهات، ص 4 و خزانة الادب، ج 4، ص 416، و دیوان المعانی، ج 1، ص 335 ملاحظه شود، آن بیت از اشهب بن رمیله است.
(25)- در نسخه اصل چنین است امّا در التشبیهات، ص 5 چنین است:
قد ترشّفت ریقها بعد وهن و الثّریّا بجانب الغرب قرط
و در دیوان المعانی، ج 1، ص 335:
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 198
ایشان: «إذا طلع النّجم فالحرّ فی حدم و العشب فی حطم و العانة فی کدم».
الحدم: تابیدن گرما و آتش است.
و هنگام ظهور آن در آغاز شب می‌گویند: «إذا طلع النّجم عشاءا ابتغی الرّاعی کساءا».
و هرگاه نجم (ستاره ثریّا) در شدّت سرما با غروب آفتاب در وسط آسمان قرار گیرد می‌گویند: «إذا أمست الثریّا قمّ الرّأس ففی الدثار الإخناس و للسّؤال الاعباس»، و عند ذلک تقول الماعزة: «الإست جهوی و الذنب ألوی و الشّعر دقاق و الجلد رقاق» «26» و کمیت «27» در حالی که سال خشکسالیی را وصف می‌کند گفته است: [از بحر طویل
548 کانّ الثّریّا اطلعت فی عشائها بوجه فتاة الحیّ ذات المجاسد
یعنی ستاره ثریّا در حالی که در سرخی پوشیده شده طلوع کرد، و آن از نشانه‌های خشکسالی است.
و در مقارنه ماه نو با آن در شب طلوع ماه نو؛ چند شب قبل از ناپدید شدن ثریّا، کثیّر گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
- طیّب طعمه اذا ذقت فاه و الثریّا بجانب الغرب قرط
و در خزانة الادب، ج 4، ص 416:
طیّب ریقه اذا ذقت فاه و الثریّا بجانب الغرب قرط
(26)- در المخصّص، ج 9، ص 15 آمده است: «و اذا امست الثّریّا قمّة رأس فلیلة فتی و لیلة فاس» و در همان مرجع آمده است: «اذا امست الثّریّا قمّ رأس ففی الدثار فاخنس و عظماها فاحدس و انهس بنیک و انهس و ان سئلت فاعبس».
(27)- او کمیت بن زید شاعر هاشمیان است، و در سال 126 ه وفات یافت. الشّعر و الشّعراء، ج 2، ص 485 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 199
549 فدع عنک سعدی إنّما تسعف النّوی قران الثریّا مرّة ثمّ تأفل
«28» شاعر می‌گوید: «تو در سال، یک بار وی را زیارت می‌کنی؛ چنان که ثریّا سالی یک بار به ماه نو در شب اول، نزدیک می‌شود، و آنگاه ناپدید می‌گردد، و درباره طلوع آن در بامدادان- پس از پنهان شدنش- که در شدّت گرماست»، سجع پرداز عرب می‌گوید: «اذا طلع النّجم غدیّة ابتغی الرّاعی شکیّة» مقصود وی این است که وقتی شبان برای چرا بیرون می‌شود آب همراه خود می‌برد، وباخیزترین اوقات سال نزد عرب، میان پنهان شدن و طلوع کردن ستاره ثریّاست، و طبیب عرب گفته است: «إضمنوا لی ما بین مغیب الثریّا الی طلوعها و أضمن لکم سائر السّنة» و گفته می‌شود: «ثریّا جز با آفتی در میان مردم و شتران طلوع نکرده است و غروب آن از طلوعش بلاخیزتر است».
و امّا گفتار پیامبر (ص): «إذا طلع النّجم لم یبق فی الارض من العاهة شی‌ء الّا رفع» «29» پس بدرستی که پیامبر از آن کلام، آفت میوه‌ها را اراده کرده است؛ زیرا ثریّا در حالی در حجاز طلوع می‌کند که رنگ خرما تغییر یافته، و از سلامت آن از آفت، اطمینان حاصل شده و فروش خرما حلال شده است.
و از جمله ستارگانی که به ثریّا منسوب می‌شود «الکفّان» است، و به یکی از آن دو «الجذماء» گفته می‌شود، و آن پایین‌تر از «الشّرطان» است، و در طرف راست آن، ستاره «البقر» است، و آن عبارت از ستارگان پراکنده‌ای است که متّصل به ثریّاست، و ستاره «عناق الارض» پایین‌تر از «بطین» است، و آن ستاره‌ای درخشان است در بخشی از آسمان که در آن جز دو ستاره نیست، که هرگاه عناق الارض را به آن دو متّصل کنی. به ستاره «النّسر الواقع» شبیه می‌شود، و ستاره دیگر موسوم به «الکفّ» همان ستاره «الخضیب» است، و آن پنج ستاره نورانی در کهکشان و
__________________________________________________
(28)- دیوانی وی، ج 2، ص 29، و لسان العرب، ریشه «عدد» ملاحظه شود.
(29)- در النهایة ابن الاثیر، ج 3، ص 324 آمده است: «نهی عن بیع الثّمار حتّی تذهب العاهة».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 200
روبروی برج «حوت» قرار دارد، و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
550 ألا طرقت میّ هیوما بذکرها و أیدی الثّریّا جنّح فی المغارب
«30» شاعر از «ایدی الثّریّا (: دستهای ثریّا)» همین دو کفّ «الکفّان» را اراده کرده است؛ و چه بسا ستاره عیّوق «31» را به ثریّا نسبت داده‌اند زیرا طلوع آن همزمان با طلوع ثریّا است حاتم الطّائی گفته است: [از بحر طویل
551 و عاذلة هبّت بلیل تلومنی و قد غاب عیّوق الثّریّا فعرّدا
«32» و آن (عیوق) ستاره‌ای است درخشان و نورانی پشت ستاره ثریّا، و آن ستاره به قطب نزدیکتر از ثریّاست، و دنبال آن سه ستاره است که به آنها «الاعلام» گفته می‌شود، و پایین‌تر از عیّوق ستاره‌ای است که به آن «رجل العیّوق» گفته می‌شود، و باران ستاره ثریّا پسندیده و فراوان و آن بهترین ستارگان باران بهاری است، و طلوع آن سیزده شب رفته از ماه ایار است.
دیگر (از منزلهای ماه) «الدّبران» است و آن ستاره‌ای سرخ و نورانی و دنبال ثریّاست، و تابع الثّریّا نامیده می‌شود، و چون پشت سر ثریّا می‌آید، الدّبران، و نیز مجدح و مجدح نامیده می‌شود، و آن ستاره همان است که در این حدیث یاد شده است: «لو انّ اللّه حبس القطر عن النّاس سبع سنین ثمّ ارسله اصبحت طائفة به کافرین یقولون مطرنا نوء المجدح «33».
__________________________________________________
(30)- دیوان او، ص 55 ملاحظه شود.
(31)- العیّوق: ستاره‌ای نورانی و سرخ و مقابل ثریّا در طرف شمال است، و پیش از ستاره جوزاء طلوع می‌کند، و از آن جهت عیّوق نامیده شده که مانع از روبرویی ستاره الدبران با ثریّا می‌شود. لسان العرب، ریشه «عوق».
(32)- دیوان حاتم الطّائی، ص 40 ملاحظه شود.
(33)- المجدح: ستاره‌ای از ستارگان است، گفته شده آن ستاره دبران می‌باشد و گفته شده، آن سه ستاره مانند سه پایه اجاق است، و به سبب شباهت به مجدح (: کفچه پست) که دارای سه شاخه می‌باشد، به آن مجدح گفته شده است، و آن نزد عرب از ستارگانی است که علامت باران است. النهایة
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 201
و در پیش روی دبران ستارگان بسیاری گرداگرد هم قرار دارد؛ از جمله آنها دو ستاره کوچکی است که تقریبا با یکدیگر مماس است، و عرب آن را «کلبی الدبران (: دو سگ دبران)» و بقیّه آنها را «قلاص» «34» می‌نامند، و سجع‌پرداز عرب گفته است:
«اذا طلع الدبران توقّدت الحزّان، و کرهت النّیران، و یبست الغدران، و رمت بانفسها حیث شاءت الصبیان» «35» و طلوع آن بیست و شش شب گذشته از ماه أیار «36» است.
دیگر (از منزلهای ماه) الهقعة می‌باشد، و آن سه ستاره کوچک مانند سه پایه اجاق است، و گفته می‌شود آن رأس الجوزآء است، و ابن عبّاس به مردی که ستارگان آسمان را کابین زنش قرار داد گفت: تو را از آن ستارگان، ستاره هقعه کافی است، و از آن جهت هقعه نامیده شده که شبیه به دایره‌ای از دایره‌های سینه اسب است که به آن «هقعه» گفته می‌شود. و با طلوع آن مردم به آبهای خود باز می‌گردند، و سجع‌پرداز عرب می‌گوید: «اذا طلعت الهقعة تقوّض النّاس للقلعة و رجعوا الی النّجعة» «37» و طلوع آن نه شب گذشته از ماه حزیران «38» است.
دیگر (از منزلهای ماه) الهنعة است، و آن منزل عبارت از دو ستاره‌ای درخشنده است، و فاصله میان آن دو به اندازه یک تازیانه، و در کهکشان دنبال منزل
__________________________________________________
- ابن الاثیر، ج 1، ص 243، و لسسان العرب، ریشه «جدح» ملاحظه شود. [کفچه پست: قاشق مخصوص قاووت یا هر نوع آرد از گندم و نخود و امثال آن (فرهنگ معین). م.]
(34)- قلاص النجم بیست ستاره است که ستاره دبران آنها را- به گمان عرب- در طلب ثریّا رانده است. لسان العرب، ریشه «قلص».
(35)- در المخصّص، ج 1، ص 15 آمده است: «اذا طلعت الدبران توقّدت الحزّان و استعرت الذبان و نشت الغدران».
(36)- أیّار: ماه سوم بهار از ماههای رومی. منتهی الأرب «أیر».- م.
(37)- در المخصّص، ج 9، ص 15 «عن النجعة» ضبط شده است.
(38)- حزیران: ماه نهم از سال سریانی بین أیار و تموز. فرهنگ معین، کلمه «حزیران».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 202
هقعه است، و آن در میان ستارگان جوزاء است، و جدا نیست و سجع پرداز عرب درباره ستاره جوزاء می‌گوید: «اذا طلعت الجوزاء توقّدت المعزآء و کنست الظّباء و عرقت العلباء».
و کعب الغنوی «39» در تشبیه آن گفته است: [از بحر طویل
552 و قد مالت الجوزاء حتّی کانّها فساطیط رکب فی الفلاة نزول
«40» و ابن هرمه «41» گفته است: [از بحر کامل
553 و کواکب الجوزاء مثل عوائد تمبری لهنّ قوادم و اواخر
554 و کانّ مرزمها علی آثارها فحل علی آثار شول هادر
و بحتری در وصف پیکان تراشی گفته است: [از بحر کامل
555 فتراه مطّردا علی اعواده مثل اطّراد کواکب الجوزاء
«42» و دیگر (از منزلهای ماه) الشّعری العبور «43» است، و آن ستاره‌ای است که چون قومی روزگار جاهلیّت آن را می‌پرستیدند، خدای- تعالی- از آن یاد کرده، پس او- جلّ اسمه- گفته است: وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری «44»، و ابو کبشه که مشرکان پیامبر خدا
__________________________________________________
(39)- او کعب بن سعد بن عمرو الغنوی، شاعر عصر جاهلی متوفّی به سال دهم قبل از هجرت است. (خزانة الادب، ج 3، ص 621 ملاحظه شود)
(40)- آن بیت از قصیده‌ای طولانی است که اصمعی آن رای در الاصمعیّات، ص 72 یاد کرده، و در دیوان المعانی، ج 1، ص 337 آمده است که: «و نیکوترین شعر قدیمی که در وصف «الجوزاء» گفته شده، قول کعب الغنوی «و قد مالت ......» است، و اگر آن رای به یک فسطاط (: خرگاه) تشبیه کرده بود مناسبتر بود.» التشبیهات، ص 6 ملاحظه شود.
(41)- او ابراهیم بن هرمة متوفّی به سال 176 ه. است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 639 و خزانة الادب، ج 1، ص 204)
(42)- دیوان او، ج 2، ص 383 ملاحظه شود.
(43)- الشّعری: ستاره‌ای است نورانی که به آن مرزم گفته می‌شود. و بعد از جوزاء طلوع می‌کند، و طلوع آن در شدّت گرماست. و آن دو ستاره است: الشعری العبور که در جوزاء است و الغمیصاء که در «الذراع» است، و عرب گمان می‌برد که آن دو، خواهران «سهیل» اند.
(44)- سورة النجم (53) آیه 49.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 203
(ص) را به وی نسبت می‌دادند، نخستین کسی بود که آن رای پرستید، و با قریش مخالفت ورزید، و چون پیامبر خدا (ص) مبعوث شد، و ایشان رای به پرستش خدا و ترک دینهای خود فرا خواند، گفتند: «این پسر ابو کبشه است» یعنی در مخالفت (با دین ما) مانند ابو کبشه است، چنان که بنی اسرائیل به مریم گفتند: یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ «45» یعنی ای که در درستکاری همانند هارونی. و ستاره «الشّعری» دو ستاره «الشّعری» است، و یکی از آن دو، ستاره «العبور» می‌باشد، ابو نواس «درهم» را وصف می‌کند، و در معمّایی آن رای به ستاره «العبور» تشبیه می‌کند:
556 أنعت صقرا یغلب الصّقورا مظفّرا أبیض مستدیرا
تخاله فی قدّه العبورا و ستاره دیگر «الغمیصاء» است، و کهکشان ما مقابل آن دو و میان آنها واقع است. و الغمیصاء در طرف ستاره «آرنج گشاده (: الذراع المبسوطه)» که از ستارگان برج اسد است، قرار دارد، و اعراب در سخنان خود می‌گویند: «ستاره (سهیل) و دو ستاره (الشّعری) دور هم بودند، پس ستاره سهیل سرازیر شد و ستاره یمانی گردید، و ستاره (عبور) همراهیش نموده، و از کهکشان گذشت، و ستاره (غمیصاء) اقامت گزید، و گریست تا این که چشمش فرو رفت» «46» و ستاره عبور «کلب الجبّار» نامیده می‌شود، و پایین‌تر از آن، هفت ستاره سفید است در کهکشان که پهلوی «هنعه» واقع است و به آنها «العذاری» گفته می‌شود، و طلوع هنعه بیست و دو شب گذشته از ماه حزیران است.
دیگر (از منازل قمر) الذراع است، و آن ذراع مقبوض (: آرش بسته) برج الاسد است، و برج الاسد رای دو ذراع است ذراع مقبوض، و ذراع مبسوط. ذراع مقبوض متّصل به شام است، و آن عبارت از دو ستاره‌ای می‌باشد که فاصله میان آن دو به اندازه یک تازیانه است، و ذراع مبسوط چنان است، و صورتش مانند صورت ذراع مقبوض است. جز
__________________________________________________
(45)- سورة مریم (19) آیه 28.
(46)- النهایة ابن الاثیر ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 204
این که (جایگاهش) در آسمان بالاتر است، و از آن رو مبسوط نامیده شده که از ذراع مقبوض کشیده‌تر است، و آن متّصل به یمن است و میان دو ستاره ذراع، ستاره‌هایی است که به آنها «الاظفار» گفته می‌شود، و نزدیک ذراع مقبوضه است، و یکی از دو ستاره ذراع مبسوطه نورانی است که آن «الشّعری الغمیصاء» می‌باشد، و دیگری سرخ و کوچک است، و مرزم «47» نامیده می‌شود. سجع پرداز عرب می‌گوید: «إذا طلعت الذراع حسرات الشّمس القناع، و أشعلت فی الارض «48» الشّعاع، و ترقرق السّراب بکلّ قاع» و آن نخستین ستاره باران زای برج الأسد می‌باشد. و چه بسا باران رای به ستاره الشّعری نسبت داده‌اند، و مقصود آنها ستاره غمیصاء است؛ زیرا ماه چه بسا از ذراع مقبوضه منحرف می‌شود، و در ذراع مبسوطه جای می‌گیرد. بشر بن ابی حازم «49» گفته است:
557 جادت له الدلو و الشّعری و نوءهما بکلّ أسحم دانی الودق مرتجف
«50» شاعر از ستاره «الشّعری»، الشّعری العبور رای اراده نکرده، زیرا آن از منزلهای ماه و از ستارگان باران‌دار است، لیکن چه بسا عرب آن دو ستاره رای با هم آورده، و باران و منزل ماه رای به آن نسبت داده‌اند پس می‌گویند: «مطرنا بالشّعریین (: با دو ستاره الشعری بر ما باران بارید)»؛ چنان که خدای- تعالی- گفته است، مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ «51» سپس گفته: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ «52» در حالی که لؤلؤ و مرجان از یکی
__________________________________________________
(47)- المرزمان: دو ستاره از ستاره‌های باران است، و گاهی به صیغه مفرد آورده می‌شود. لسان العرب «رزم» ملاحظه شود.
(48)- در المخصّص، ج 9، ص 15 (بجای فی الارض) فی الافق ضبط شده است.
(49)- او شاعری جاهلی، و عصر وی نزدیک به ظهور اسلام است. الشعر و الشعرا، ج 1، ص 190، و مقدّمه دیوان او.
(50)- دیوان او، ص 157.
(51)- سورة الرّحمن (55) آیه 19.
(52)- سورة الرّحمن (55) آیه 22.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 205
از آن دو دریا که شور است بیرون می‌آید و چنان است گفتار خدای- تعالی- یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ «53»، در حالی که پیامبران از جنس انس می‌باشند؛ و از جمله شاعرانی که باران رای به دو ستاره «الشّعری» نسبت داده‌اند ابو وجرة السّعدی است، وی گفته است: [از بحر طویل
558 زئیر ابی الشّبلین فی الغیل أثجمت علیه نجاء الشّعریین و أثجما
و امّا گفتار عرب: «إذا طلعت الشّعری نشف الثّری، و أجن الصاری «54» و جعل صاحب النّخل یری»- و معنای «جعل ... یری» این است که میوه صاحب نخل آشکار می‌شود- پس آن گفتار، ممکن است درباره دو ستاره عبور و غمیصاء باشد، و چنان است، گفتار ایشان: «إذا طلعت الشّعری «55» سفرا و لم‌تر مطرا فلا تعقرنّ إمّرا و أرسل العراضات أثرا «56»» سفرا یعنی صبحا (: بامداد) و إمّرا به معنای خروف (: بره نر) و عراضات به معنای إبل (: شتر) است، و منزل ذراع چهار روز گذشته از تمّوز «57» طلوع می‌کند.
دیگر (از منازل قمر) النثرة است، و آن عبارت از سه ستاره نزدیک بهم می‌باشد، و یکی از آنها گویی لکه مهمی است، و آن بعد از منزل ذراع است. و بارانهای برج اسد فراوان و پسندیده است، شاعر در حالی که سال خشکسالیی را وصف می‌کند گفته است: [از بحر متقارب
__________________________________________________
(53)- سورة الانعام (6) آیه 130.
(54)- لسان العرب (ریشه شعر) ملاحظه شود.- م.
(55)- این گفتار به روایتهای مختلف نقل شده است: در لسان العرب ریشه «امر» فلا تغذونّ و در المخصّص، ج 9، ص 15 فلا تغدونّ و در معجم مقاییس اللّغة، ج 1، ص 138 فلا تلحقنّ بجای «فلا تعقرنّ» ضبط شده است.- م.
(56)- در المخصّص، ج 9، ص 15 آمده است: «اذا طلعت الشّعری سفرا و لم‌تر مطرا فلا تغدونّ إمّرة و لا إمّرا، و أرسل العراضات اثرا یبغینک فی الارض معمرا».
(57)- تمّوز ماه دهم از ماههای سریانی و برابر ماه ژولای است، المعجم الوسیط «تمز».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 206
559 تواضع ما قد بنته الیدا ن و الأنف حولین و الکاهل
مقصود از «الیدان» ستاره ذراعا الأسد (دو بازوی شیر)، و مقصود از «الانف» ستاره «النّثر» و مقصود از «الکاهل» ستاره «زبرة الأسد» است، و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت النّثرة قنأت البسرة، و جنی النّخل بکرة و لم تنزل فی ذات درّ قطرة» «58» و طلوع آن هفده شب گذشته از ماه تمّوز است.
دیگر (از منزلهای ماه) منزل «الطرف» «59» طرف الاسد است، و آن دو ستاره‌ای می‌باشد که جلوی «جبهة الأسد» قرار دارد و جلوی «الطّرف»، ستاره‌های کوچکی است که به آنها «الاشفار» گفته می‌شود و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت الطّرفة بکرت الخرفة و کثرت الطّرفة و هانت للصّیف الکلفة» «60» مقصود ایشان (از بکرت الخرفة) این است که میوه‌های پاییزی زودرس، ظاهر می‌شود و از آن جهت «الطّرفة» به صیغه مؤنّث آورده شد که عین (چشم) مؤنّث است، و طلوع آن یک شب گذشته از ماه «آب» «61» است.
دیگر (از منزلهای ماه) جبهه؛ جبهة الاسد می‌باشد، و آن چهار ستاره‌ای است که پشت «الطّرف» قرار دارد، و در آن منزل فاصله میان هر دو ستاره در دید چشم به اندازه یک تازیانه است، و آن ستاره میان افق شمال و جنوب آشکار می‌شود، و بخش جنوبی آن «قلب الأسد» است، و مقابل جبهة الأسد، ستاره کوچکی است که «الفرد» نامیده می‌شود، و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت الجبهة تحانّت الولهة و تنازت السّفهة، و قلّت فی الأرض
__________________________________________________
(58)- المخصّص، ج 9، ص 15 و لسان العرب ماده (نثر).
(59)- الطّرف از منازل قمر و مقدّم بر ستاره جبهة الاسد می‌باشد، و آن «عینا الأسد» است، لسان العرب ریشه «طرف».
(60)- المخصّص، ج 9، ص 15 ملاحظه شود.
(61)- ماه یازدهم از ماههای سریانی برابر ماه اوت از ماههای رومی است. المعجم الوسیط، باب الهمزة.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 207
الرّفهة» «62» و همانا از آن جهت حیوان دور از بچه به ناله در می‌آید (تحانّت الولهة) که فرزندانش از او جدا شده‌اند، و بی‌خردان از آن جهت بر یکدیگر می‌جهند که در وفور نعمت شیر و خرما قرار گرفته و در نتیجه سرخوش گردیده‌اند. شاعر گفته است: [از بحر رجز]
560 یا ابن هشام أهلک النّاس اللّبن فکلّهم یبدو بقوس و قرن
و آنگاه که سبکسران از جای می‌جهند، فراخی زندگی و نعمت کم می‌شود، و ایشان (عرب) به سبب ترس از شبیخون، به حفظ اموال و جمع آوری چارپایانشان نیازمند می‌شوند، و طلوع ستاره جبهة الاسد چهار شب گذشته از ماه آب، و همراه با ستاره سهیل است.
دیگر (از منزلهای ماه) «الزّبرة» «63» و آن کاهل الاسد «64» می‌باشد و آن عبارت از دو ستاره نورانی دنبال جبهة الأسد است، و میان آن دو به اندازه یک تازیانه فاصله است، و به مویی که پشت سر شیر هنگام خشم بلند می‌شود «زبرة الأسد» اطلاق می‌گردد، و پایین آن دو ستاره، ستاره‌های کوچکی می‌باشد که گفته می‌شود آنها «شعر الأسد» است، و به سبب وجود آن ستاره‌هاست که «الزّبرة» نامیده شده است، و طلوع آن چهار شب مانده از ماه آب است، و هنگام طلوع آن، ستاره سهیل در عراق دیده می‌شود.
دیگر (از منزلهای ماه) الصرفه است، و آن یک ستاره نورانی دنبال زبرة الأسد است، و نزد آن ستاره کوچک کوری است که می‌گویند «قنب الأسد»، یعنی غلاف نری شیر، و به آن سبب «الصرفة» نامیده شده که هنگام طلوع آن، گرما بر می‌گردد.
__________________________________________________
(62)- همان مرجع و همان صفحه ملاحظه شود.
(63)- الزّبرة: موی انبوه حیوان نر و شیر و جز آن دو، و ستاره‌ای است از منزلهای ماه که به سبب شباهت به موی انبوه شیر «زبره» نامیده شده است. (لسان العرب (زبر))
(64)- الکاهل: میان دو شانه، یا محل وصل گردن به پشت (دوش یا بن گردن) المعجم الوسیط، حرف «کاف».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 208
سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت الصرفة إحتال کلّ ذی حرفة، و جفر کلّ ذی نطفة و امتیز عن المیاه زلفة» «65» مقصود آن است که ایشان (عرب) بیرون می‌شوند، و به بیابان اقامت می‌گزینند، و معنای «جفر الفحل» این است که حیوان نر از مقاربت منصرف شد، و مقصود سجع پرداز (از جمله و جفر کلّ ذی نطفة) این است که شتران مخاض یعنی شتران ماده آبستن، بارشان آشکار شده است، و هنگام طلوع آن، آب رود نیل فزونی می‌یابد، و ایّام العجوز مصادف با بارانهای آن ستاره می‌باشد، و هنگام طلوع آن نه روز گذشته از «ایلول» «66» است.
دیگر (از منزلهای ماه) عوّاء است، و آن چهار ستاره‌ای است که دنبال صرفه قرار دارد و شکل آن به کتابت کاف بدون شکاف و الفی که پایین آن برگشته شباهت دارد، و عرب ستارگان عوّاء رای سگانی فرض می‌کند که به دنبال برج الاسد است و گفته شده که آن ستارگان و رکا الاسد (دو سرین (دو کفل) شیر) می‌باشد، و یکی از شاعران از آن یاد کرده و گفته است: [از بحر طویل
561 و قد برد اللّیل التّمام علیهم و أصبحت العوّاء للشّمس منزلا
و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت العوّاء ضرب الخباء و طاب الهواء و تشنّن السّقاء» «67»، و (تشنّن) به معنای یبس (: خشکید) است؛ و از آن جهت مشکها می‌خشکد که ایشان (عرب) نیاز به آب رای کم می‌یابند و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از ماه ایلول است.
دیگر (از منزلهای ماه) السّماک الاعزل «68» است، و آن سماک اعزل است، و همان است که ماه در آن فرود می‌آید، و آن ستاره‌ای نورانی است و سماک رامح از آن
__________________________________________________
(65)- المخصّص، ج 9، ص 15.
(66)- دوازدهمین ماه از ماههای سریانی برابر ماه سپتامبر نهمین ماه از ماههای رومی است (المعجم الوسیط، ریشه أیل).- م.
(67)- المخصّص، ج 9، ص 15 ملاحظه شود.
(68)- لسان العرب ریشه «سمک» دیده شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 209
جهت رامح نامیده شد که در برابر آن ستاره کوچکی است که به آن «رآیة السّماک (: بیرق سماک)» گفته می‌شود. پس سماک رامح به سبب وجود رآیة السماک به «رامح» و دیگری به «اعزل» موسوم شد «69». و عرب آن دو سماک رای ساقی الأسد (: دو ساق برج اسد) قرار می‌دهد، و منجمان سماک اعزل رای سنبله می‌نامند، و چه بسا ماه به عجز الأسد (: دنباله برج اسد) نازل می‌شود، و آن عبارت از چهار ستاره‌ای است که در برابر سماک اعزل و پایین آن در طرف مغرب قرار دارد، و چهار گوشه است و به آن عرش السّماک گفته می‌شود و «الخباء» (: خیمه) نیز نامیده می‌شود، و ابن احمر در حالی که سخن از گاو به میان می‌آورد باران رای به آن نسبت داده و گفته است [از بحر کامل
562 با تت علیه لیلة عرشیّة شریت و بات الی نقا متهدّد
«شریت» یعنی «لجّت بالمطر» (: از باران موج می‌زد).
و سماک اعزل فاصله میان ستارگان یمنی و شامی است، پس آن ستارگان که پایین‌تر از محلّ طلوع سماک اعزل قرار گرفته یمنی است، زیرا آن نصف از فلک، در بخش جنوب و بخش یمن است، و آن تعداد از ستارگانی که محلّ طلوعش بالای سماک است، از ستارگان شامی محسوب می‌شود؛ زیرا این نصف فلک در بخش شمال است که آن بخش شام می‌باشد، و سجع پرداز عرب گفته است: «إذا طلع السّماک ذهب العکاک، و قلّ
__________________________________________________
(69)- «السّمکة» یکی از منزلهای آسمان است، و از برجهای فلک می‌باشد، ابن سیده گفته است:
«آن تسمیه رای بر وجه تشبیه می‌نگرم؛ زیرا آن برج، برج آبی است، و به آن حوت گفته می‌شود، و سماکان [مثنّای سماک دو ستاره نورانی است که یکی از آنها سماک اعزل و دیگری سماک رامح است، و گفته می‌شود: «آن دو ستاره رجلا الأسد [: دو پای برج اسد] است»، و گفته شده: «بدان سبب اعزل نامیده شده که هنگام طلوع آن نه بادی و نه سرمایی وجود دارد»، و سماک رامح باران ندارد، و در طرف شمال واقع است، و سماک اعزل باران‌دار است، و در سمت جنوب قرار دارد، و آن دو ستاره در برج میزان قرار گرفته‌اند.» (لسان العرب، سمک).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 210
علی الماء اللّکاک) «70»».
مقصود او (از اللّکاک) ازدحام بر آب است، و باران سماک فراوان است، و به «خطائط» می‌رسد، و خطیطه (مفرد خطائط) سرزمین بدون بارانی است که میان دو سرزمین باران‌دار قرار دارد؛ جز این که باران سماک نکوهیده است؛ زیرا گیاه نشر با ریزش آن باران، می‌روید و نشر گیاهی است که با باران سماک از ریشه‌های گیاهانی که زرد و خشکیده شده می‌روید، و وقتی شتر آن گیاه رای بخورد، مریض می‌شود، و لاغر می‌گردد.
شاعر درباره شتری که گیاه نشر رای چریده و رنجور گردیده و مرده، گفته است: [از بحر کامل
563 لیت السّماک و نوءه لم یخلقا و مشی الأویرق فی البلاد سلیما
و طلوع ستاره سماک پنج شب گذشته از ماه «تشرین الاوّل» «71» است.
دیگر (از منزلهای ماه) الغفر است، و آن سه ستاره پنهان میان سماک اعزل و زبانی العقرب (: شاخ برج عقرب) است، و هیأت آن مانند هفت ستاره «عوّاء» می‌باشد. سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع الغفر إقشعرّ السّفر، و تزیّل النّضر، و حسن فی العین الجمر» «72» مقصود (از تزیّل النّضر) این است که شادابی و سرسبزی از زمین و درخت زایل می‌شود. و آن شبی که ماه در منزل «غفر» فرود آید، آن شب از شبهای سعود «73» است، و طلوع آن هیجده شب گذشته از ماه تشرین الاول است.
__________________________________________________
(70)- المخصّص، ج 9، ص 15.
(71)- تشرین نام دو ماه از ماههای سریانی است؛ تشرین الاول و آن برابر با اکتبر و تشرین الآخر و آن برابر با ماه نوامبر رومی است (المعجم الوسیط (تشرین)).- م.
(72)- المخصّص، ج 9، ص 16.
(73)- سعود: عبارت از دسته‌ای از ستارگانی است که به هر یک از آنها سعد گفته می‌شود.
المعجم الوسیط، ریشه «سعد».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 211
دیگر (از منزلهای ماه) زبانی العقرب است، و آن دو شاخ برج عقرب می‌باشد، و آن عبارت از دو ستاره‌ای است که فاصله میان آن دو به اندازه یک کمان است، و باران آن رای با وزش بادهای تند شمالی وصف می‌کنند، و آن بادی است که در تابستان گرم است، سجع‌پرداز عرب گفته است: «إذا طلعت الزّبانی أحدثت لکلّ ذی عیال شانا و لکلّ ذی ماشیة هوانا، و قالوا: کان و کانا فاجمع لأهلک و لا توانی» «74» و (لکلّ ذی ماشیة هوانا) یعنی دامدار در جست و جوی صلاح، دام خویشتن رای به کار گرفت، و سخن و کلام بسیار شد، و طلوع زبانی آخرین شب ماه تشرین الاول است.
دیگر (از منزلهای ماه) إکلیل است، و آن رأس العقرب و عبارت از سه ستاره نورانی صف بسته‌ای است که به صورت افقی ظاهر می‌شود، سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع الإکلیل هاجت الفحول و شمرّت الذیول و تخوّفت السّیول» «75» و طلوع آن سیزده شب گذشته از تشرین الآخر است.
دیگر (از منزلهای ماه) قلب است، و آن ستاره سرخ واقع در پشت ستاره «إکلیل» است، و میان دو ستاره‌ای قرار دارد که به آنها «نیاط» «76» گفته می‌شود، سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع القلب جاء الشّتاء کالکلب و صار أهل البوادی فی کرب و لم یمکن الفحل إلّا ذات ترب» «77» ذات ترب یعنی: چربی‌دار و چاق، زیرا حیوان فربه از حیوان لاغر در برابر سرما مقاومتر است. بنابر این بر حیوان لاغر در میان حیوانات، شبق یافته، پیشی می‌جوید. و باران آن ستاره پسندیده نیست، و مسافرت رای هنگام نزول ماه در آن منزل، ناپسند می‌شمارند، و طلوع آن بیست و
__________________________________________________
(74)- همان مرجع و همان صفحه.
(75)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(76)- نیاط: دو ستاره از سه کوکب «قلب العقرب» است، و نیاط به معنای رگی است که دل به آن آویخته است. (فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 518).- م.
(77)- المخصّص، ج 9، ص 16.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 212
شش شب گذشته از ماه تشرین الآخر است، و همراه با طلوع ستاره نسر واقع می‌باشد، و آن دو (قلب العقرب و النّسر الواقع) هرّارین «78» نامیده می‌شود.
دیگر (از منزلهای ماه) شوله است، و آن عبارت از دو ستاره نزدیک بهم می‌باشد که گویی در محلّ وقوع ذنب العقرب با یکدیگر مماس است، و هنگامی که عقرب دمش رای بالا برد گفته می‌شود: «شال بذنبه (: دمش رای بالا برد)»، و پس از آن «إبرة العقرب» است و گویی لکه سیاهی است، سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلعت الشولة اعجلت الشّیخ البولة و اشتدّت علی العیال العولة و قیل شتوة زولة «79»» و کلمه «العولة» به معنای احتیاج، و عائل فقیر و محتاج و زوله به معنای امر شگفت و ناپسند است (و وصف آن زمستان به سختی) به سبب سختی سرما در آن زمان (زمان طلوع ستاره شوله) است، و طلوع آن نه روز گذشته از ماه کانون الاوّل است.
دیگر (از منزلهای ماه) النّعائم «80» است، و آن هشت ستاره دنباله شوله است.
چهار عدد آن در کهکشان است، و آن چهار تا «نعائم وارد» می‌باشد، و گویی در کهکشان وارد می‌شود و چهار تای آن «نعائم صادر» است، و گویی آب نوشیده و بازگشته‌اند، و هر چهار عدد از آن هشت عدد ستاره به حالت «تربیع» «81» قرار دارد، و بالای آن هشت ستاره، ستاره‌ای است که هرگاه با آن ستارگان مقایسه کنی، آن رای به
__________________________________________________
(78)- از نظر لغت، النّسر الواقع به معنای عقاب نشسته. هرّار مشتقّ از «هریر» به معنای بانگ سگ در ناتسکینی از سرماست. (فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 835 و 796).- م.
(79)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(80)- النّعام و النّعائم: از منزلهای ماه و عبارت از هشت ستاره می‌باشد، چهارتا به نام «صادر» و چهارتا به نام «وارد» نامیده شده است. جوهری گفته است: «آن ستارگان چون تختی کج است»، و ابن سیده گفته: «چهارتای آنها در کهکشان است، و وارده نامیده می‌شود، و چهارتای آنها خارج است و صادره نامیده می‌شود.» (لسان العرب، ریشه (نعم))
(81)- تربیع (reitrauQ) قرار گرفتن ماه است در محلّی که فاصله آن تا خورشید یک چهارم فلک (90 درجه) می‌باشد. (فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 132).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 213
ساختمان گنبدی مانند می‌کنی، و سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلعت النّعائم توسّقت البهائم و خلص البرد الی کلّ نائم و تلاقت الرّعاء بالنمائم» «82»، مقصود (از جمله اخیر) این است که ساربانها بیکارند و کار چرا ایشانرا به خود مشغول نمی‌سازد، و از این رو یکدیگر رای ملاقات می‌کنند و سخن مردم رای برای یکدیگر بازگو می‌کنند، و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از کانون الاول «83» است.
دیگر (از منزلهای ماه) البلدة «84» است، و آن بخشی است در آسمان، میان ستاره «نعائم» و «سعد الذابح» که ستاره‌ای در آن نیست و ماه در آن فرود می‌آید، و چه بسا از آن عدول می‌کند، و در «قلاده» فرود می‌آید، و آن شش ستاره دایره‌ای شکل و ناپیدا و شبیه کمان است، و مقابل آنها ستاره‌ای است که به آن «سهم الرّامی» گفته می‌شود، و آن مقابل سعد الذابح است؛ سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلعت البلدة حمّمت الجعدة و أکلت القشدة و قیل للبرد اهدء» «85» جعد: نام گیاهی است و «قشدة» روغن خالص ته دیگ است، وی از آن تعبیر، فراوانی کره را در نظر گرفته است، (و هنگام طلوع آن ستاره) به سبب رنجی که از سرما می‌کشند به سرما گفته می‌شود: «آرام بگیر» و طلوع آن چهار شب گذشته از ماه کانون الآخر است.
دیگر (از منزلهای ماه) سعد الذابح است، و آن منزل عبارت از دو ستاره بدون نور است، که فاصله میان آن دو به اندازه یک ذراع «86» است، یکی از آن دو به سمت شمال بالا رفته، و دیگری به سمت جنوب پایین آمده، و نزدیک ستاره بالایی، ستاره
__________________________________________________
(82)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(83)- کانون الاول (دسامبر) و کانون الآخر (ژانویه) دو ماه در قلب زمستان و میان تشرین الثانی و شباط است، (المعجم الوسیط، ریشه (کنّ)).- م.
(84)- لسان العرب، «بلد».
(85)- المخصّص، ج 9، ص 16.
(86)- ذراع فاصله میان آرنج و نوک انگشت میانه است (المعجم الوسیط (ذرع)).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 214
کوچکی است که به آن چسبیده است، و عرب می‌گوید: «آن ستاره بمنزله گوسفندی است برای سعد الذابح که آن رای ذبح می‌کند، و سجع‌پرداز عرب گفته است: «إذا طلع سعد الذابح حمی اهله النّابح و نفع أهله الرّائح و تصبح السّارح و ظهر فی الحیّ الأنافح» «87» مقصود ایشان (از جمله حمی ... النابح) این است که سگ به سبب شدّت سرما ملازمت صاحبان خویش می‌گیرد، و هنگامی که بامدادان سعد الذابح طلوع کند، ستاره سهیل در سمت مغرب بر آید، و شاعر رجز سرا گفته است:
[از بحر رجز]
564 إذا سهیل مغرب الشّمس طلع فابن اللّبون الحقّ و الحقّ جذع
«88» و هنگام طلوع آن، وقت معتدل زاییدن شتران است، و طلوع آن هفده شب گذشته از ماه کانون الآخر است.
دیگر (از منزلهای ماه) سعدبلع «89» است، و آن دو ستاره‌ای است که مدار حرکت آنها برابر است، و یکی از آنها پنهان است که «بلع» نامیده شده، و گویی ستاره آشکار ستاره مخفی رای بلعیده و نورش رای گرفته است، سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع سعد بلع اقتحم الرّبع و لحق الهبع و صید المرع و صار فی الارض لمع» «90».
المرع: نام پرنده‌ای است «91»، و مفرد آن «مرعة» می‌باشد، و گویی آن مرغ در این وقت مهاجرت می‌کند، و طلوع آن یک شب مانده از کانون الآخر است.
__________________________________________________
(87)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(88)- در نسخه اصل چنین است، امّا در لسان العرب ریشه «سهل» بجای مغرب الشمس، مطلع الشمس ضبط شده است.
(89)- ابو یحیی گفته است: «عرب گمان برده که آن ستاره هنگامی طلوع کرد که خدا گفت: یا ارض ابلعی ماءک و یا سماأ أقلعی، لسان العرب، ریشه «سعد».
(90)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(91)- مرع: پرنده‌ای است شبیه تذرو. (لسان العرب، (مرع)).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 215
دیگر (از منزلهای ماه) سعد السّعود «92» است، و آن عبارت از سه ستاره‌ای می‌باشد که یکی از آنها نورانی و دوتای دیگر بالای آن قرار دارد، و عرب آن رای به فال نیک می‌گیرد، و سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع سعد السّعود نضر العود و لانت الجلود. و کره النّاس فی الشّمس القعود» «93» و طلوع آن دوازده شب گذشته از ماه شباط «94» است.
دیگر (از منزلهای ماه) سعد الاخبیه است، و آن چهار ستاره نزدیک بهم می‌باشد، یکی از آنها در وسط قرار دارد، و به شکل پای مرغابی تشبیه شده است، گفته می‌شود: «از میان آن چهار، یکی سعد میمون می‌باشد، و آن نورانی‌ترین آنهاست. و سه تای دیگر خیمه‌های آن می‌باشد، سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلع سعد الاخبیة ذهبت الاسقیة و ترکت الاحویة و تجاورت الابنیة» «95».
الحوآء: مجتمع خانه‌هاست، (از آن جهت مجتمع خانه‌ها رها می‌شود) که از قشلاق کوچ می‌کنند، و مجاور یکدیگر می‌شوند، و طلوع آن بیست و پنج شب گذشته از ماه شباط است.
دیگر (از منزلهای ماه) الفرغ المقدّم «96» است، «فرغ الدلو» محلّ جریان آب از میان دو چوب دلو است، و برج «دلو» عبارت از چهار ستاره به شکل مربّع می‌باشد، دوتای آنها «الفرغ المقدّم» و دوتای آنها «الفرغ المؤخّر» می‌باشد، و سجع‌پرداز عرب
__________________________________________________
(92)- طلوع آن شبیه به سعد الذابح می‌باشد. (لسان العرب، (سعد))
(93)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(94)- شباط: پنجمین ماه از سال سریانی است. و در 31 ژانویّه تقویم رومی شروع می‌شود و شامل 28 روز است، و در هر چهار سال یک روز کبیسه بدین روزها افزوده می‌شود (فرهنگ معین، حرف (ش)).- م.
(95)- المخصّص، ج 9، ص 16 ملاحظه شود.
(96)- لسان العرب، ریشه «فرغ».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 216
گفته است: «اذا طلع الدلو هیب الجرو و انسل العفو» «97» وی (سجع‌پرداز) با آوردن نام دلو هر دو فرغ رای با هم آورده است. و مقصود وی (از هیب الجرو) این است که درباره شتران این نگرانی پیش می‌آید که مبادا شتر به خوردن گیاه‌تر از نوشیدن آب اکتفا نکند. و «العفو» کره الاغ می‌باشد، و أنسل یعنی فرزندش رای انداخت. و طلوع آن ستاره نه شب گذشته از ماه آذار «98» است.
دیگر (از منزلهای ماه) الفرغ المؤخّر است، و آن پهاوی فرغ مقدّم قرار دارد، و باران آن پسندیده است، امیّة بن ابی عائد در حالی که سخن از خری به میان آورده گفته است: [از بحر متقارب
565 و أوردها فیح نجم الفرو غ من صیهد الحرّ برد السّمال
«الصّیهد»: سختی گرما، «السّملة»: باقی مانده.
و طلوع آن بیست و دو شب گذشته از ماه «ایّار» «99» است.
دیگر (از منزلهای ماه) بطن الحوت «100» است، و حوت ستارگان بسیاری است که همانند هیأت آفرینش ماهی می‌باشد، و در محلّ شکم یکی از دو نیمه ستاره‌های آن، ستاره درخشانی است که بطن الحوت و قلب الحوت نامیده می‌شود، و سجع‌پرداز عرب گفته است: «اذا طلعت السّمکة امکنت الحرکة و تعلّقت الحسکة و نصبت الشّبکة و طاب الزّمان للنّسکة» «101».
«الحسکة»: خار گیاه «سعدان» «102» است، و مقصود (از جمله: تعلّقت
__________________________________________________
(97)- لسان العرب، ریشه «عفا».
(98)- ششمین از ماههای سریانی که عرب آنها را «شهور الروم می‌نامد؛ ماه اول بهار. (فرهنگ معین).- م
(99)- ایّار: ماه هشتم از ماههای سریانی برابر با ماه می‌رومی می‌باشد (المعجم الوسیط).- م.
(100)- الحوت: برجی از برجها در آسمان است. (لسان العرب (حوت))
(101)- المخصّص، ج 9، ص 16.
(102)- السّعدان: گیاهی است از تیره گل سرخیان (فرهنگ معین).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 217
الحسکة) این است که روییدنها قوّت می‌یابد، و در نتیجه خار گیاه به جامه می‌چسبد، و دام برای پرندگان نصب می‌شود؛ زیرا در آن وقت است که پرندگان در بوستانها فرو می‌افتند، و چه بسا ماه انحراف می‌یابد، و در «سمکه صغری» فرود می‌آید، و آن برتر است، و در سمت شمال قرار دارد، و صورت آن صورت ماهی است، جز این که پهن‌تر و کوتاهتر می‌باشد، و زیر ستاره «نحر النّاقة» «103» واقع است، و بطن الحوت گاهی بطن الرّشاء و گاهی حوت الرّشاء نامیده می‌شود، و طلوع آن چهار شب گذشته از «نیسان» «104» است، و آنگاه پس از طلوع حوت (سرطان) «105» طالع می‌شود، و وضع (گردش ماه) بر وضعی که سال اوّل بر آن بود بر می‌گردد، و ماه در نزدیکی این منزلها فرود می‌آید، و چه بسا نزدیک منزلی فرود آمده است. و چه بسا در فاصله میان دو منزل؛ و عرب نزول آن رای در فواصل منزلها محبوب می‌شمارد، و نزول آن رای به حالت مکالحه ناپسند می‌داند، و هرگاه ماه از منزل خود منحرف نگردد گفته می‌شود: «کالح القمر»، و برخی از برجهای دوازده گانه برجهایی است که نام آن با صورتش مطابقت دارد، مانند برج عقرب، و حوت، و برخی از آنها برجهایی است که نامشان با صورتشان مطابقت ندارد، و برخی از برجهایی است که اسم و صورتشان با هم مطابق است، برخی از اجزای صورتشان متعلّق به خود، و برخی از اجزای آن متعلّق به غیر خود است، و از این رو برخی از برجها از تعداد منزلهای ماه زیادتر و برخی از تعداد منزلهای آن کمتر است.
__________________________________________________
(103)- ناقه: چند ستاره است که بر شکل ناقه واقع شده است (منتهی الارب).- م.
(104)- نیسان: ماه هفتم از ماههای سریانی برابر ماه آوریل، ماه چهارم از ماههای رومی است (المعجم الوسیط (ن- ی- س)).- م.
(105)- ظاهرا سرطان در متن الجمان محرّف از «الشّرطان» باید باشد؛ زیرا پس از طلوع حوت، نوبت طلوع حمل است و شرطان نخستین برج از برجهای ماه است که در شاخ برج حمل قرار دارد (فرهنگ اصطلاحات نجومی، ص 438).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 218
پس وقتی ماه دایره فلک رای با گردش در این منزلها در نوردید، چنان که خدای- تعالی- گفته: کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ «106» (: همانند بن خوشه خرما) باز می‌گردد، و «عرجون» چوب خوشه خرماست، و وقتی باریک و کوچک و خمیده شود، در این هنگام همانند هلال می‌گردد، و عرجون بر وزن فعلون از إنعراج (: پیچ و خم داشتن) است. و یکی از اعراب در حالی که راه را در بیابانی که می‌رفته گم کرده بوده در حالی که ماه تمام بوده و رو به نقصان گذاشته، شترش را مخاطب قرار داده و گفته است:
566 إسق ما الشّاربه الّا کما إنّ عیشا ان تری علما
567 کیف لا تغویک سیرة من عاد طفلا بعد ماهر ما
و بتحقیق شاعران برای ماه در آغاز طلوعش تشبیهات فراوانی آورده‌اند، و با وجود تتبّع و جست‌وجوی ایشان در آن زمینه، تشبیهی همانند تشبیه قرآن نیاورده‌اند، و آخرین ایشان برتری بر اوّلین نفرشان را طلبیده، و هر یک از ایشان بر آوردن تشبیه بدیع و افزودن نکته‌ای بر تشبیه دیگران، تکیه کرده تا جایی که یکی از عرب آن را به ناخن چیده شده تشبیه نموده و گفته است: [از بحر متقارب
568 کانّ ابن مزنتها جانحا قسیط لدی الأفق من خنصر
«107» و شاعر دیگری در معنای همان تشبیه افزوده و گفته است: [از بحر طویل
569 و لا قمر الّا صغیر کانّه قلامة أظفور الفتاة المخضّب
و شاعر عباسیان (بنی عباس) ابن المعتزّ، در مضمون این تشبیه شعری گفته، و نکته اضافیی را خاطرنشان کرده است: [از بحر بسیط]
__________________________________________________
(106)- سورة یس (36) آیه 39.
(107)- در التشبیهات، ص 13 آمده است که: «ثعلب برای ما قراءت کرد ... و آن بیت از عمرو بن قمیئه می‌باشد. (دیوان او، ص 264 و دیوان المعانی، ج 1، ص 339 ملاحظه شود)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 219
570 و لاح ضوء هلال کاد یفضحه مثل القلامة قد قدّت من الظّفر
«108» و یکی از اعراب در معنای تشبیهی جز این تشبیه سروده و نیکو سروده است:
[از بحر طویل
571 لقد سرّنی أنّ الهلال غدیّة بدا و هو مخفور الخیال دقیق
572 طواه مرور الدهر حتّی کانّه عنان طواه بالیدین رفیق
و شاعران محدث را در وصف ماه تشبیهات نوی است که از جمله آنها گفتار ابن المعتزّ است: [از بحر کامل
573 أنظر الیه کزورق من فضّة قد أثقلته حمولة من عنبر
«109» و نیز گفتار هم او: [از بحر رجز]
574 و قد بدت فوق الهلال کرته کهامة الأسود شابت لحیته
«110» و نیز گفتار او: [از بحر کامل
575 فی لیلة أکل المحاق هلالها حتّی تبدّی مثل وقف العاج
«111» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر رجز]
576 ما للهلال ناحلا فی مغرب کالنّون إذ خطّ بماء الذهب
و بتحقیق عرب، شتران سواری را به هلالها تشبیه کرده‌اند، و یکی از ایشان شعری گفته که از ابیات معانی است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(108)- در نسخه اصل و در التشبیهات، ص 13 و دیوان المعانی، ج 1، ص 340 چنین است، امّا در اشعار اولاد الخلفاء از کتاب الاوراق، ص 188 (بجای قد قدّت) قد قصّت ضبط شده است.
(109)- دیوان ابن المعتزّ، ص 313، و التشبیهات، ص 12، و دیوان المعانی، ج 1، ص 340 ملاحظه شود.
(110)- التشبیهات، ص 13 و دیوان المعانی، ج 1، ص 340 ملاحظه شود.
(111)- دیوان ابن المعتزّ، ص 262، و التشبیهات، ص 12.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 220
577 ضمنت لهم أرماقهم أسارها و جرومها کاهلّة المحل
«112» شاعر قومی را وصف می‌کند که شکنبه شتر فشردند، و آنچه در آن بود نوشیدند، پس از آن که ره نوردیدن آنها را لاغر ساخته بوده است.
و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
578 ألمّت بنا و العیس حسری کانّها أهلّة محل زال عنها قتامها
«113» و نیز در تشبیه زههای اطراف خانه به هلالها گفته است: [از بحر طویل
579 فلم یدر الّا اللّه ما هیّجت لنا أهلّة أناء الدیار و شامها
«114» و جریر در حالی که از تازه عمر خویش که گذشت روزگار کهنه‌اش ساخته، و از آن چوب قامت وی که مرور سالها خمیده‌اش کرده و مانند هلال شده، سخن به میان می‌آورد، سروده و نیکو گفته است: [از بحر وافر]
580 أری مرّ السّنین أخذن منّی کما أخذ السّرار من الهلال
«115» و امّا تشبیه عرب چهره‌ها را به هلالها و ماه و خورشید، آن موضوعی بوده مشهور و در اشعارشان فراوان است، و از آن معنی است گفتار ذو الرّمّه: [از بحر وافر]
581 کانّ النّاس حین تمرّ حتّی عواتق لم تکن تدع الحجالا
582 قیاما ینظرون الی بلال رفاق الحجّ أبصرت الهلالا
«116» و گفتار شاعر اول نیکو شمرده می‌شود: [از بحر کامل
583 بیضاء آنسة الحدیث کانّها قمر توسّط جنح لیل مظلم __________________________________________________
(112)- أسآر جمع سؤر، و آن باقی مانده چیزی است. لسان العرب «سأر».
(113)- دیوان ذی الرّمه، ص 643 ملاحظه شود.
(114)- دیوان ذی الرّمه، ص 636.
(115)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 462 «رأت مرّ السنین» ضبط شده است.
(116)- دیوان او، ص 443 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 221
و از سخنان بلیغ و از کوتاهترین آنها گفتار یکی از اعراب است، در آن هنگام که با یکی از کسانی که دوستش می‌داشته خلوت کرده است: «ما زال القمر یرینیها حتّی اذا غاب أرتنیه». بحتری آن معنی را اقتباس کرده و گفته است: [از بحر طویل
584 أضرّت بضوء البدر و البدر طالع و قامت مقام البدر لمّا تغیّبا
«117» جز این که شعر آن اعرابی که احمد بن یحیی قراءت کرد، جلوتر و استادانه‌تر است. (آن شعر چنین است):
585 إذا احتجبت لم یکفک البدر دونها و تکفیک منها البدر إن فقد البدر
«118» و امیر ابو محمّد حسن بن عیسی- رحمه اللّه- برایم نقل کرد؛ گفت: علیّ بن الجهم «119» گفته است: به کنیزی که داشتم گفتم: «امشب محفل خود را در نور ماه قرار می‌دهیم»، گفت: «چقدر به گرد آوردن میان هووها حریصی؟» وی (امیر ابو محمّد حسن بن عیسی) از اشعار ابی بدیل الوضّاح بن محمّد التمیمی که با آن مستعین «120» را مدح کرده، برایم خواند:
[از بحر طویل :
586 و قائلة و الّلیل قد نشر الدجی فمشّی به ما بین سهل و قردد
587 أری بارقا یبدوا من الجوسق الّذی به حلّ میراث النّبیّ محمّد
588 فظلّ عذاری الجزع ینظمن حوله ظفار به الجزع الّذی لم یسرّد
589 فقلت هو البدر الّذی تعرفینه و الّا یکن فالنّور من وجه أحمد __________________________________________________
(117)- دیوان البحتری، ج 1، ص 66 ملاحظه شود.
(118)- در حاشیه (نسخه اصل)، «و تکفیک ضوء» ثبت شده است.
(119)- او ابو الحسن علیّ بن الجهم است، وی در حدود سال 188 ه یا کمی پیش از آن به دنیا آمد، و در سال 249 ه کشته شد. (شرح حال وی در دیوان او، ص 3- 37، و در الاغانی، ج 1، ص 207، چاپ دار الکتب ملاحظه شود)
(120)- او احمد بن محمّد بن المعتصم از خلفای حکومت عباسیان است و در سال 249 ه وفات یافت. (تاریخ الکامل ابن الاثیر، ج 7، ص 37- 56 ملاحظه شود.)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 222
و جبلی نیز از شعر شاعران محدث «121» برایم خواند: [از بحر طویل
590 و مأخوذة بالطّرف من کلّ جانب مقسّمة بین الظّنون الکواذب
591 لها منظر لو کان للبدر مثله تأخّر کبرا عن جوار الکواکب
و در این باب، آن تشبیه را بعکس نیز آورده‌اند، پس شاعر دیگری گفته است:
[از بحر کامل
592 و البدر فی أفق السّماء کانّه وجه أحاط به قناع أزرق
و ابن المعتزّ در همان معنی سروده و میان دو تشبیه را گرد آورده، جز این که آن دو تشبیه را در دو بیت وارد ساخته است: [از بحر رمل مجزوء]
593 و کانّ البدر لمّا لاح من تحت الثریّا
594 ملک أقبل فی تا ... ج یفدّی و یحیّی
«122» وی میان تشبیه هلال و تشبیه ستاره ثریّا را در غیر این معنی نیز با هم آورده، و دو تشبیه را در یک بیت جمع کرده و گفته است: [از بحر منسرح
595 یتلو الثّریّا کفاغر شره یفتح فاه لأکل عنقود
«123» و دانایان به شعر اتّفاق نظر دارند که زیباترین تشبیه آن است که دو تشبیه در برابر دو تشبیه آورده شود، و هیچ کس (در این معنی) بهتر از شعر امرؤ القیس نسروده است: [از بحر طویل
596 کأنّ قلوب الطّیر رطبا و یابسا لدی وکرها العنّاب و الحشف البالی
«124» و حکایت شده که بشّار گفته است: «از زمانی که شعر امرؤ القیس را شنیدم، پیوسته کوشیدم دو تشبیه را مقابل دو تشبیه بیاورم؛ تا سرانجام این شعر را سرودم:
__________________________________________________
(121)- معنای آن ضمن معنای مولّد در پاورقی ص 54 گذشت.- م.
(122)- دیوان ابن المعتزّ، ص 255، و دیوان المعانی، ج 1، ص 236 ملاحظه شود.
(123)- آن بیت از ابن المعتزّ است؛ اشعار اولاد الخلفاء از کتاب الاوراق، ص 87، و دیوان المعانی، ج 1، ص 334 ملاحظه شود.
(124)- دیوان امرئ القیس، ص 38 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 223
[از بحر طویل
597 کانّ مثار النّقع فوق رؤوسنا و أسیافنا لیل تهاوی کواکبه
«125» و داستانی که سالم بن الحسن کاتب از حفظ برایم نقل کرد، بیت شعر امرو القیس را به یاد می‌آورد؛ وی گفت: اصمعی گفته است: هارون الرّشید در یکی از شبها مرا فرا خواند، و فرستادگانش مرا به وحشت انداختند؛ چون در برابر در ایستادم، یحیی بن خالد و جعفر و فضل را در مجلس وی یافتم، چون هارون الرشید مرا دید، مرا به نزدیک خود فرا خواند، نزدیک او شدم، و آن وحشتی که بر من عارض شده بود، آشکار شد، پس گفت: باید ترست بر طرف شود، ما از تو نخواسته‌ایم جز آنچه از افرادی همانند تو خواسته می‌شود،» اندکی تأمّل کردم؛ و در نتیجه جانم آرام گرفت، پس گفت: «من با اینان درباره نیکوترین شعری که عرب در تشبیه گفته، مباحثه کردم، و درباره شعری که بتوان آن را نه جز آن را، به عنوان بهترین شعر مورد اشاره قرار داد، اتّفاق نظر نیافتیم؛ پس ما تو را برای پایان بخشیدن به این بحث، و به دست آوردن نتیجه این شرطبندی خواستیم» پس گفتم: «ای امیر مؤمنان! انتخاب بهترین بیت در یک فنّ از فنون بیانیی که شاعران دامنه‌اش را گسترش داده‌اند، و آن را نشانه بیان افکار خویش و جولانگاه تخیّلات خود قرار داده‌اند، (- گفتم انتخاب چنان بیتی) دور است که قابل تصریح باشد؛ و لیکن بهترین تشبیه آورنده از میان مردم امرؤ القیس است» گفت: «در چه شعری؟» گفتم: در این شعر: [از بحر طویل
598 کانّ عیون الوحش حول خبائنا و أرحلنا الجزع الّذی لم یثقّب
«126» و نیز گفتار او: [از بحر طویل
__________________________________________________
(125)- دیوان بشّار، ج 1، ص 318 ملاحظه شود.
(126)- دیوان امرئ القیس، ص 54 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 224
599 کانّ قلوب الطّیر رطبا و یابسا لدی و کرها العنّاب و الحشف البالی
«127» و نیز گفتار او: [از بحر طویل
600 سموت الیها بعد ما نام أهلها سموّ حباب الماء حالا علی حال
«128» (اصمعی) گفت: هارون رو به یحیی کرد و گفت: «این یکی قصیده است که بر برتری امرؤ القیس در ایراد تشبیه دلالت صریح دارد» یحیی گفت: «ای امیر مؤمنان! آن قصیده گواه تو باشد» آنگاه هارون الرشید به من گفت: «از میان تشبیهات او کدام یک سر آمد همه است؟» گفتم: گفتار او در وصف اسب: [از بحر متقارب
601 کأنّ تشوّفه بالضّحی تشوّف أزرق ذی مخلب
602 إذا بزّعنه جلال له تقول سلیب و لم یسلب
«129» رشید (هارون) گفت: این بیت نیکوست؛ و نیکوتر از آن بیت این گفتار اوست: [از بحر طویل
603 فرحنا بکابن الماء یجنب وسطنا تصعّد فیه العین طورا و ترتقی
«130» جعفر گفت: «ای امیر مؤمنان! این آن داوری نیست» رشید گفت:
«چگونه؟»، گفت: «امیر المؤمنین آن شعری که رأیش بر گزینش آن قرار گرفته یاد می‌کند، و ما هم آنچه را برگزیده‌ایم یاد می‌کنیم، و از آن پس، داوری تحقّق خواهد یافت» رشید گفت: «أمرضت (: به رأی صحیح نزدیک شدی)»، اصمعی گفت: آن تعبیر را از وی نیکو شمردم؛ و هرگاه آدمی به رأی صحیح نزدیک شود، گفته می‌شود:
«أمرض الرّجل».
__________________________________________________
(127)- از آن بیت در صفحه 222 سخن به میان آمد.
(128)- دیوان او، ص 31 ملاحظه شود.
(129)- از آن دو بیت در دیوان او اطّلاع نیافتیم.
(130)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان امرئ القیس، ص 176 «تصوّب فیه العین» ضبط شده است، و در حاشیه «تحدّر فیه العین» و «تصوّب» نیز ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 225
سپس رشید گفت: «ای یحیی تو آغاز می‌کنی؟» یحیی گفت: «شاعرترین مردم از نظر فنّ تشبیه نابغه است؛ در این شعر: [از بحر کامل
604 نظرت إلیک بحاجة لم تقضها نظر المریض الی وجوه العوّد
«131» و نیز در این گفتارش: [از بحر طویل
605 فانّک کاللّیل الّذی هو مدرکی و إن خلت أنّ المنتأی عنک واسع
«132» و نیز در این گفتارش: [از بحر بسیط]
606 من وحش وجرة موشیّ أکارعه طاوی المصیر کسیف الصیقل الفرد
«133» اصمعی گفت: «گفتم: «امّا تشبیه او در مورد خماری چشمها، تشبیهی نیکوست، جز این که آن را با اشاره به مرض و تشبیه به مریض، ناهنجار ساخته است، و بهتر از آن شعر، شعر عدیّ بن الرّقاع «134» است: [از بحر کامل
607 و کانّها بین النّساء اعارها عینیه احور من جآذر جاسم
«135»
608 و سنان اقصده النّعاس فرنّقت فی عینه سنة و لیس بنائم
«136»
__________________________________________________
(131)- دیوان النّابغة الذبیانی، ص 53 ملاحظه شود.
(132)- دیوان النابغه الذبیانی، ص 114 ملاحظه شود.
(133)- دیوان النابغة الذبیانی، ص 39.
(134)- او عدیّ بن الرّقاع از عشیره عامله، و عامله شاخه‌ای از قضاعه است، وی در شام منزل گزید و با جریر به هجو متقابل پرداخت، و با هم در دربار عبد الملک راه داشتند وی به سال 95 ه.
در گذشت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 515 و معجم الشعراء، ص 87)
(135)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الشعر و الشعراء، ج 2، ص 517 و الاغانی، چاپ دار الفکر، ج 8، ص 354- 355 «وسط النّساء» ضبط شده است.
(136)- حماسة ابن الشجری، ص 194، و الایجاز و الاعجاز، ص 44، و الکامل، ج 1، ص 127، و التشبیهات، ص 90، و شرح الشریشی، ج 4، ص 71، و الحماسة البصریّة، ج 2، ص 516، و امالی المرتضی، ج 1، ص 511، و البدیع فی نقد الشعر، ص 173، و خاصّ الخاصّ، ص 83، و المصون، ص 51 و نهایة الارب، ج 2، ص 50 و الموازنة، ج 2، ص 186، و معاهد التنصیص، ج 1، ص 336، و المختار من شعر بشّار، ص 216، و معجم البلدان، لفظ «جاسم» ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 226
امّا تشبیه شمول و فراگیری به شب، همانا شب و روز در فراگیری آنچه فرا می‌پوشاند مساوی است، و راهش آن بود که معنای تشبیهی بیاورد که آن را همتایی نباشد؛ تا در نتیجه معنایی آورده باشد که به وی اختصاص داشته باشد. و اگر گوینده‌ای بخواهد بگوید گفتار نمری «137» بهتر است، وجه جوازی می‌یابد؛ و آن گفتار این شعر است: [از بحر کامل 609 لو کنت بالعنقاء او باسومها «138»* لخلتک الّا ان تصدّ ترانی و امّا این که گفته است: «کسیف الصیقل الفرد». پس طرمّاح به این معنی (تشبیه) سزاوارتر است هر چند نابغه آن را آغاز کرده- زیرا طرمّاح آن تشبیه را گرفته و پرداخت نموده و بر آن افزوده است، و شعر طرمّاح این است: [از بحر کامل
610 یبدو و تضمره البلاد کانّه سیف علی شرف یسلّ و یغمد
«139» پس وی در آن بیت با گفتارش (و تضمره البلاد) استعاره ظریفی، و با گفتارش (یبدو و یختفی) «140» و (یسل و یغمد) تشبیه دو چیز را به دو چیز دیگر گرد آورده و حسن تقسیم و صحّت مقابله «141» را با هم آورده است» گفت: «هارون الرشید مژده یافت، و خطوط چهره‌اش درخشید، تا جایی که گمان بردم برقی از آن می‌جهد، و به یحیی گفت: «به خدای کعبه سوگند بر تو چیره شدم» پس رنگ چهره یحیی دگرگون شد به گونه‌ای که گویی خاکستر گرم بر چهره‌اش پاشیده شد، آنگاه فضل بن یحیی گفت: «ای امیر مؤمنان! شتاب مکن؛ تا آنچه من گفته‌ام نیز به گوشش برسد» گفت:
__________________________________________________
(137)- او منصور بن سلمة بن الزّبرقان است (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 736).- م.
(138)- در فرهنگهای لغتی که در دسترس مترجم بود کلمه «اسوم» یافت نشد، بعید نیست محرّف از «رسوم» باشد.- م.
(139)- دیوان او، ص 91 و الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 12، ص 41.
(140)- مؤلّف ظاهرا جمله «تضمره» را با «یختفی» نقل به معنی کرده است.- م.
(141)- نقد الشّعر، ص 149، 152.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 227
«بگو» گفت: «گفتار طرفه: [از بحر طویل
611 یشقّ حباب الماء حیزومها بها کما قسم التّرب المفایل بالید
«142» و نیز گفتار او: [از بحر طویل
612 لعمرک إنّ الموت ما اخطأ الفتی لکالطّول المرخی و ثنیاه بالید
«143» و نیز گفتار او: [از بحر طویل
613 و وجه کانّ الشّمس حلّت قناعها علیه نقیّ اللّون لم یتخدّد
«144» اصمعی گفت: گفتم: «این همه نیکوست، و اشعار دیگری هست که از آنها نیکوترست، وی را در این معنی گروهی از شاعران شرکت جسته‌اند وانگهی وی (طرفه) صاحب یک قصیده است و با یک گفتار بر همه بحور شعر فزونی نمی‌یابد، و همانا در زمره صاحبان تک قصیده شمرده می‌شود»؛ گفت: «ایشان چه کسانی‌اند؟» گفتم: «حارث بن حلّزه، در این شعر: [از بحر خفیف
614 اذنتنا ببینها أسماء ربّ ثاو یملّ منه الثّواء
«145» و «الأشعر جعدی جعفیّ» در قصیده‌ای که آغازش چنین است: [از بحر کامل
615 هل تاب قلبک من سلیمی فاشتفی و لقد عنیت بحبّها فیما مضی
«و الأفوه اودیّ» «146» در این شعر: [از بحر رمل
616 إن تری رأسی فیها قزع و شواتی خلّة فیها دوار __________________________________________________
(142)- دیوان طرفة، ص 31، و شرح المعلّقات السّبع، ص 79.
(143)- دیوان او، ص 53، و شرح المعلّقات، ص 79 ملاحظه شود.
(144)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان طرفه، ص 33، و شرح المعلّقات، ص 58 (بجای قناعها) رداءها ضبط شده است.
(145)- شرح المعلّقات السّبع، ص 197 ملاحظه شود.
(146)- او صلاءة بن عمرو از شاعران قدیم در عصر جاهلی است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 149، و الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 12، ص 169)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 228
و «علقمة بن عبدة الفحل» «147» در این شعر: [از بحر طویل
617 طحابک قلب فی الحسان طروب بعید الشّباب عصر حان مشیب
«148» و سوید بن ابی کاهل در این شعر: [از بحر رمل
618 بسطت رابعة الحبل لنا فمددنا الحبل منها ما اتّسع
«149» و عمرو بن کلثوم «150» در این شعر: [از بحر وافر]
619 الاهبّی بصحنک فاصبحینا و لا تبقی خمور الأندرینا
«151» و عمرو بن معدی کرب «152»: [از بحر وافر]
620 امن ریحانة الداعی السّمیع یؤرّقنی و اصحابی هجوع
«153» (اصمعی) گفت: رشید به وجد آمد، پس گفت: «نزدیک شو که تو آدمی مستبد برأی هستی!» گفت: «عظمت او در چشمم فزونی یافت، پس جعفر به این مصراع تمثّل جست:
621 إلبث قلیلا یلحق الهیجا حمل «154» وی با آن مثل کنایه می‌زند که ممکن است به آنچه در پی آن است دست یابد، پس رشید گفت: [از بحر کامل
__________________________________________________
(147)- او شاعری از عصر جاهلیّت است (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 145، و طبقات الشعراء، ابن سلّام، ص 116) دیوان وی را ابن ابی شنب در سال 1925 م در الجزائر چاپ و منتشر ساخت.
(148)- المضّلیّات، ص 391.
(149)- المفضّلیّات، ص 191.
(150)- شرح حال وی در الشعر و الشعراء، ج 1، ص 157 ملاحظه شود.
(151)- شرح المعلّقات السّبع، ص 150.
(152)- وی از طایفه مذحج و از سواران عرب معروف به شجاعت در عصر جاهلیّت است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 289 ملاحظه شود).
(153)- الاصمعیّات، ص 172، و الشعر و الشعراء، ج 1، ص 289 ملاحظه شود.
(154)- آن مثل، در نهج البلاغة، ج 2، ص 893 با ثبت «لبّث» بجای «إلبث» و در المعجم الوسیط، ریشه «لبث»: لبّث قلیلا یدرک الهیجا حمل، نقل شده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 229
622 فاتتک و اللّه السّوابق بعدها و جئت سکیتا ذا زوائد اربع
و آثار خشم را در چهره‌اش دیدم، پس جعفر گفت: «به شرط بردباریت ای امیر مؤمنان؟» رشید گفت: «آیا تصور می‌کنی به غیر تو مجال دهد، و از تو دلتنگ باشد؟» جعفر گفت: «من بر یک شاعر- به عنوان این که در فن تشبیه بهترین تک بیتی را سروده- تصریح نمی‌کنم؛ و لیکن (از تک بیتی‌های فنّ تشبیه است) گفتار امرؤ القیس: [از بحر طویل
623 کأنّ غلامی إذ علا حال متنه علی ظهر باز فی السّماء محلّق
«155» و گفتار عدیّ بن الرّقاع: [از بحر کامل
624 یتعاوران من الغبار ملاءة غبرآء محکمة هما نسجاها
625 تطوی اذا وردا مکانا جاسیا و اذا السّنابک أسهلت نشراها
«156» و گفتار نابغه ذبیانی: [از بحر طویل
626 فانّک شمس و الملوک کواکب إذا طلعت لم یبد منهنّ کوکب
«157» اصمعی گفت: گفتم: «همه اینها نیکو و سرآمد است و جز اینها بهتر و برتر است (و برای تعیین بهترین تشبیه در تک بیتی) نیاز است که سخن از شعری به میان آید که سراینده‌اش آن را اختراع کرده باشد، و دیگری در مقام آوردن مثل آن برنیامده، یا در مقام بر آمده، امّا مانند آن شعر اختراع شده را نیاورده باشد»؛ امّا گفتار امرؤ القیس:
627 علی ظهر باز فی السّماء محلّق
__________________________________________________
(155)- دیوان او، ص 173 ملاحظه شود.
(156)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الطّرائف، ص 96 (بجای غبراء محکمة) بیضاء مخملة ضبط شده است. (مجلّة المجمع العلمی العربی، در دمشق، ج 16، ص 340- 350 ملاحظه شود؛ در آن مجلّه اشعار عدیّ بن الرّقاع که استاد خلیل مردم جمع آوری کرده به چاپ رسیده است.)
(157)- دیوان او، ص 25 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 230
تشبیه در آن گفتار از شعر ابی دؤاد «158» است:
628 اذا شاء راکبه ضمّه کما ضمّ باز الیه الجناحا
«159» و امّا گفتار عدیّ بن الرّقاع «یتعاوران من الغبار ملاءة» تشبیه در آن سخن، از گفتار خنساء است که می‌گوید: « [از بحر کامل
629 جاری أباه فأقبلا و هما یتعاوران ملاءة الفخر
«160» و نخستین کسی که به این معنی لب گشود، شاعری قدیم از طایفه عقیل بود که گفت: [از بحر طویل
630 ألا یا دیار الحیّ بالبردان عفت حجج بعدی لهنّ ثمان
«161»
631 فلم یبق منها غیر نؤی مهدّم و غیر أثاف کالرّکیّ دفان
632 و آثار هاب أورق اللّون سافرت به الرّیح و الأمطار کلّ مکان
633 قفار مرورات یحاربها القطا و یضحی بها الجأبان یعترکان
634 یثیران من نسج العجاج علیهما قمیصین أسمالا و یرتدیان
و امّا شعر نابغه؛ که می‌گوید: «کانّک شمس و الملوک کواکب»، در آن معنی شاعری از شاعران «کنده» که عمرو بن هند را می‌ستاید، بر وی پیشی جسته، و به انتساب آن معنی به وی، از نابغه شایسته‌تر است، زیرا وی مبتکر آن می‌باشد؛ وی در آن معنی گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(158)- او جاریة بن الحجّاج معروف به ابی دؤاد الأیادی است، برای شرح حال او الشعر و الشعراء، ج 1، ص 161، و شواهد المغنی، ج 1، ص 359، و دراسات فی الادب العربی، ص 255 تألیف وون گرون بام، noVdnumdEeratsuG, muabenurG ملاحظه شود.
(159)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دراسات فی الادب العربی چنین ضبط شده است:
اذا شاء فارسه ضمّه کما ضمّ باز الیه الجناح
(160)- دیوان الخنساء، ص 76.
(161)- البردان: نام اماکن بسیاری است، و آن شعر از: عمیر بن جعیل بن عمرو بن مالک بن الحارث بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب است، معجم البلدان کلمه «البردان» ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 231
635 تکاد تمید الأرض بالنّاس إن رأوا لعمرو بن هند غضبة و هو عاتب
636 هو الشّمس راقت یوم سعد فافضلت علی کلّ ضوء و الملوک کواکب
گفت: «گویی لقمه‌ای از سنگ به کام جعفر وارد ساختم، و هارون الرشید از فرط خوشحالی از بالای تختش به جنب و جوش آمد، و از شدّت تعجّب و خوشحالی نزدیک بود به پرواز در آید، و گفت: «ای اصمعی، اکنون آنچه گزینش من بر آن قرار گرفته بشنو» گفتم: «امیر المؤمنین باید بگوید، خدای توفیقش را نیکو گرداند» رشید گفت: «سه بیت شعر بر من مشخّص شده که به خدای سوگند یاد می‌کنم، که با یکی از آنها گوی سبقت را می‌ربایم»، یحیی گفت: «ای امیر مؤمنان! بر همّت خود خوار بشمار که خدای از چیزی جز برتری تو امتناع دارد» سپس هارون الرشید گفت: «آیا تشبیهی با پست‌ترین و کوچکترین و ناچیزترین مشبّه، در بهترین جلوگاه، بزرگتر و عظیمتر از تشبیه عنتره سراغ داری؟؛ تشبیهی که هیچ پیشی جوینده‌ای، در آن تشبیه بر وی پیشی نجسته، و نه هیچ طمع ورزنده‌ای در برابری با آن طمع ورزیده است، و آن، هنگامی است که برای مگس بوستان دلباز تشبیه آورده در این شعر: [از بحر کامل
637 و خلا الذباب بها فلیس ببارح غردا کفعل الشّارب المترنّم
638 هزجا یحکّ ذراعه بذراعه قدح المکبّ علی الزّناد الأجذم
«162» سپس گفت: «این تشبیه از تشبیهات عقیم است» گفتم: «چنان است آری امیر مؤمنان! و به بزرگواریت سوگند یاد می‌کنم که نشنیدم کسی شعری را به نیکوتر [مناسبتر] از این صفت وصف نماید» گفت: «درنگ نما و شتاب مکن، آیا بهتر از گفتار حطیئه «163» می‌شناسی؟ [گفتاری که در آن کف دهان ناقه‌اش را وصف
__________________________________________________
(162)- آن دو بیت از ابیات قصیده معلّقه اوست. (دیوان عنتره، ص 127، و شرح المعلّقات السّبع، ص 179)
(163)- او جرول بن اوس شاعر جاهلی- اسلامی است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 238)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 232
می‌کند، و آیا کسی از شاعران پیش از او و بعد از او را می‌دانی که تشبیهی مانند تشبیه وی آورده باشد جایی که می‌گوید: [از بحر طویل
639 تری بین لحییها إذا ما ترغّمت لغاما کبیت العنکبوت الممدّد
«164» پس گفتم: «به خدا سوگند کسی را سراغ ندارم که بر او پیشی گرفته، و یا قبل از او به آن تشبیه اشاره کرده باشد» پس گفت: «آیا تازه‌تر و دلنشین‌تر از تشبیه شمّاخ «165» در مورد شترمرغی که پرش ریخته و اثر آن باقی مانده می‌شناسی؟ جایی که می‌گوید: [از بحر بسیط]
640 کانّما منثنی أقماع ما مرطت من العفاء بلیتیها الثآلیل
«166» پس گفتم: «نه، به خدای سوگند» پس متوجّه یحیی بن خالد شد، و گفت:
«آیا ثابت شد؟» گفت: «ثابت شد» گفت: «برایت بیفزایم» گفت: «و کدام خیری است که امیر مؤمنان مرا نیفزوده است؟» گفت: «گفتار نابغه جغدی: [از بحر طویل
641 رمی ضرع ناب فاستقلّ بطعنة کحاشیة البرد الیمانی المسهّم
«167» سپس متوجّه فضل شد، و گفت: «ثابت شد؟» گفت: «ثابت شد» گفت:
«برایت بیفزایم؟» گفت: «بسته به نظر امیر مؤمنان است» گفت: «گفتار اعرابی: [از بحر طویل
642 بها ضرب اذناب العظاء کانّه ملاعب ولدان تخطّ و تمصع __________________________________________________
(164)- بجای (ترغّمت) تزغّمت نیز روایت شده است. (دیوان الحطیئه، ص 49 ملاحظه شود)
(165)- او «معقل» یا «هیثم» است، ابن سلّام وی را در طبقه سوم شاعران عصر جاهلی قرار داده است، وی روزگار اسلام را دریافت، و اسلام آورد و مسلمانیش نیکو بود، و در زمان عثمان- رض- وفات یافت (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 222، الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 9، ص 158، و الموشّح، ص 94 ملاحظه شود.
(166)- بجای «اقماع ما مرطت» اقمام ما مرحت نیز روایت شده است. (دیوان الشّماخ، ص 80)
(167)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 143 فاستمرّ ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 233
سپس رو به جعفر کرد و گفت: «ثابت شد؟» گفت: «ثابت شد» گفت: «آیا برایت بیفزایم؟» گفت: «نظر امیر مؤمنان عالی است» گفت: «گفتار عدی بن الرّقاع:
[از بحر کامل
643 تزجی اغنّ کانّ إبرة روقه قلم أصاب من الدواة مدادها
«168» (اصمعی) گفت: «پس گفتم «ای امیر مؤمنان! این بیت شعری است که جریر بر سر آن بر عدیّ رشک برد» گفت: «چگونه؟» گفتم: «ابو عمرو ادّعا کرده که جریر گفته است: «چون عدیّ به سرودن این اشعار آغاز کرد: [از بحر کامل
644 عرف الدیار توهّما فاعتادها من بعد ما شمل البلی أبلادها
«169» (- چون به سرودن این شعر آغاز کرد) پیش خود گفتم: «به مرکب سرکشی سوار شده، و بزودی از پای در می‌آید»، پس پیوسته از بیت شعر نیکویی به بیتی نیکو راه یافت تا این که گفت: «تزجی اغنّ کانّ إبرة روقه»، گفت: پس بر حال وی ترحّم کردم، و گمان بردم مایه شعری او برای اتمام آن شعرش کفایت نمی‌کند، پس چون گفت: «قلم أصاب من الدواة مدادها» شفقت من به حسد تبدیل شد.
(رشید) گفت: «خیر تو از آن خداست (آفرین بر تو) ای اصمعی!» سپس سر را به زیر افکند، و به سوی من برنگریست، و گفت: «آیا معتقدی با درافتادنت در مقتضای میل و اراده‌ام، عقل مرا می‌فریبی؟» گفتم: «هرگز؟ به خدای سوگند ای امیر مؤمنان تو از فریفته شدن برتری «170»» گفت: «نیکو بنگر» گفتم: «نگریستم» گفت:
«سبقت از آن کیست؟» گفتم: «از آن امیر المؤمنین است» گفت: «تو هم شریکی، تو را یکدهم آن سبقت است، و یکدهم بسیار است» سپس نگاهش را به یحیی
__________________________________________________
(168)- الشعر و الشعراء، ج 2، ص 516 ملاحظه شود.
(169)- آن داستان در معجم الشعراء، ص 76 نیز ملاحظه شود.
(170)- متن الجمان چنین است: «انّک لتجلّ عن الحرش» و شاید آن اشاره به این مثل است: «هذا اجلّ من الحرش. ر ک: قاموس المحیط، ریشه «حرش».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 234
انداخت، و با تهدید و وعید گفت: «هم اکنون پول را فراهم کن، وای بر تو» (اصمعی) گفت: چیزی نگذشت، مگر این که کیسه‌های پول پیش روی او چیده شد، تا جایی که نزدیک بود میان من و او حایل شود، و روشنی صبح را دیدم که بر روشنی شمع چیره شد، پس به خادمی که بالای سرش بود اشاره کرد که پولها را در اختیار او قرار ده، و گفت: «آن مبلغ سه هزار هزار درهم است، آن سه کیسه پول را بگیر و به منزلت بازگرد»، وی از مجلس خود برخاست، و خدمتگزاران را دستور داد که در تسریع حمل آن پولها مرا کمک کنند، پس هر خادمی کیسه درهمی را برداشت در حالی که حمل آن بر وی آسان نبود. پس آن شب مبارکترین شبی بود که بامداد آن از دندانهای بی‌نیازی و ثروت لبخند زد.
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: «لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ»: این آیه مربوط به تشبیه پیش از آن است؛ پس سخن درباره آن تشبیه لازم است به این بیان که: بازگشت ماه به هیأت هلال به سبب انحراف تابش نور در آن به سبب نزدیک شدنش به خورشید است، پس خدای- عزّ اسمه- از نزدیکی (ماه به خورشید) با بیان حالت «ادراک» خبر داده، و بیان داشته که آن نزدیکی از طرف خورشید نیست؛ بلکه از طرف ماه، و به سبب سرعت حرکت آن می‌باشد، پس خدای- تعالی- گفت: «و لا اللّیل سابق النّهار» یعنی شب و روز بر نظمی استوار است که تناسب آن از بین نمی‌رود، و کیفیّت آن تغییر نمی‌یابد؛ و ممکن است از آن جهت سبقت را به روز اختصاص داده باشد که وجود آن منوط به وجود خورشید است، بدون این که نام لیل و نهار بر زمان اطلاق شده باشد، و سبقت نهار از آن جهت لازم شد که شب از آن پدید می‌آید، و خدای- تعالی- سخنی گفته که اگر در آن تأمّل کنی میان آن دو سخن (سخن خدا و سخن بشر) تفاوت بسیار بینی که حاکی از اعجاز قرآن و ناتوانی بشر از آوردن مثل آن است. و حال عرب در روزگار پیامبر خدا (ص) چنین است؛ در حالی که ایشان خدایان فصاحت، و امیران بلاغتند، و
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 235
گویندگان و سرایندگان و کسانی که هیچ اندیشه و بیانی ایشان را شکست نمی‌دهد، و هیچ بیانی از پایشان در نمی‌آورد، از ایشان (قوم عرب) اند، با این وجود، عمق معانی قرآن را از نظر مهارت بیان و اقامه دلیل و برهان و جامعیّت معانی در نمی‌یابند، با وجودی که دعوت عرب به آوردن مانند قرآن دعوت به امری بود که از شأن ایشان بیرون نبود، و با روش فطرتشان منافات نداشت، پس طبایع از مقابله با قرآن باز داشته و اندیشه‌ها از تقلید آن درمانده، و زبانها از تکلّم به مانند آن بازگردانیده شد، و آن است معنای گفتار خدای- تعالی-: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً «171».
__________________________________________________
(171)- سورة الاسراء (17) آیه 88.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 236

[تشبیه در سوره صافّات

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ. کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ «1»:
خدای، زنان اهل بهشت را به این صفت وصف می‌کند که: علاوه بر داشتن حسن، نگاهشان را (از غیر شوهرانشان) باز می‌گیرند، و آن نه از جهت زشتی است؛ زشتیی که ایشان را از بر آوردن نگاهشان باز دارد؛ بلکه به سبب پاکدامنی و آزرم ایشان است، آنگاه ایشان را به منظور تاکید صفت عفّت به تخم (شترمرغ) مستور (زیر پرها) تشبیه کرده است، و با آن بیان خبر داده که ایشان در پوشش و محفوظ از آرایش ظاهرند. و وصف تخم مرغ را به صفت استتار، مبیّن پاکدامنی آن زنان قرار داده است. و این کلام در نهایت مناسبت و مطابقت وصف (مشترک میان مشبّه و مشبّه به) و در حدّ اعلای بلاغت معنای تشبیه و موافقت آن با واقع است.
و در تفسیر آمده است که: «خدای- تعالی- زنان بهشتی را به انحصار نگاهشان بر شوهران وصف کرده، و ایشان را از نظر نیکویی و پاکی و شادابی به تخم مرغ تشبیه نموده است.»
و بتحقیق این تشبیه زبانزد شاعران شده است.
عبادی «2» گفته است: [از بحر خفیف
__________________________________________________
(1)- سورة الصافات (37) آیه 48- 49.
(2)- او عدی بن زید عبادی شاعر جاهلی است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 150 و معجم الشعراء، ص 90، و مقدّمه دیوان او)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 237
645 کدمی العاج فی المحارب او کال ... ... بیض فی الرّوض زهره مستنیر
«3» و بتحقیق گروهی از اصحاب معانی «4» این بیت را نیکو شمرده، و درباره آن گفته‌اند که وی (شاعر) رنگهای جامه‌هایی که در تن آن زنان (موصوف در شعر) است، به رنگهای شکوفه‌های بوستان و درخشندگی رنگهای سرخ و زرد آن تشبیه کرده است. و جای تخم مرغ را در بوستان قرار داده تا برای وصف پاکیزگی آن نیکوتر باشد؛ چنان که آن زن اوسی گفته است: «بهترین چیزها کاخهای سفید در بوستانهای سبز است»، جز این که تخم مرغ در این باب (وصف آن به پاکیزگی) به وصفی نیکوتر و جامعتر از وصفی که قرآن به آن لب گشوده، وصف نشده است. پس بدرستی که لفظ «مکنون» متضمّن معنای سلامت و پاکی از جمیع عوارضی است که از آب و تابش می‌کاهد، و روشناییش را مکدّر می‌سازد؛ علاوه بر آن نکته‌ای که سخن درباره آن، در نخستین تأویل آن آیه گذشت، و عبارت «مکنون» افزون بر تشبیهی است که شاعر ایراد کرده است؛ زیرا زنان بهشت بی‌نیاز از وصفی‌اند که شاعر با تشبیه، به آن اشاره کرده است؛ زیرا جمال بهشت از بوستان با طراوت‌تر، و منظره‌اش درخشنده‌تر است؛ با وجودی که شاعران، تشبیه زنان را به تخم مرغ در شکلهای گوناگون بسیاری آورده، و مشبه به را به وصفهایی که دالّ بر کیفیّت (حسن) آن دارد، متّصف نموده‌اند (- با وجود آن) تشبیهی به بلاغت تشبیه قرآن نیاورده‌اند، و نتوانسته‌اند لفظ مکنون را از این جا تغییر دهند؛ در حالی که آن تشبیه را به وجوه مختلف کوتاه و طولانی آورده‌اند، و آن تشبیه را به آبشخوار سخن آورده، و از آن خارجش ساخته‌اند؛ زهیر گفته است: [از بحر کامل
646 أو بیضة الأدحیّ بات شعارها کنفا النّعامة جؤجؤ و عفاء
«5» و شاعر دیگر گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(3)- دیوان او، ص 84 ملاحظه شود.
(4)- معنای «اصحاب المعانی» در پاورقی توضیح بیت 237 بیان شد.- م.
(5)- در نسخه اصل «هواء» ضبط شده است. رک: شرح دیوان زهیر، ص 340.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 238
647 و لا بیضة بالوعس من فوق مطرق یجلّلها رقّ الجناح ظلیم
648 بأحسن منها یوم قالت بدلّها کانّک مذ خفت العراق سقیم
و مخبّل «6» نیز از زنی یاد کرده و گفته است: [از بحر کامل
649 و تریک وجها کالوذیلة لا ظمآن مختلج و لا جهم
650 او بیضة الدعص التی وضعت بالارض لیس لمسّها حجم
651 نسقت قرائنها و ادفاها هیق کانّ جناحه هدم
و ابن میّاده «7» در تشبیهی همانند آن گفته است: [از بحر سریع
652 کانّها وهی علی طیبها یفوح منها المسک و العنبر
653 بیضة ادحیّ لها حاضن هجنّع ذو هدب ازعر
654 فی روضة خضراء موسومة بات یدنیّها اذا تمطر
655 حتّی اذا الصبح بدا ضوؤه لاح و منها واضح ازهر
656 اقلع عنها و هی فی رأدها لها شعاع و لها منظر
و عبد بنی الحسحاس «8» گفته است: [از بحر طویل
657 فما بیضة بات الظّلیم یحفّها و یرفع عنها جؤجؤا متجافیا
«9»
658 و یجعلها بین الجناح و دفه و یفرشها وحفا من الزّفّ وافیا __________________________________________________
(6)- او ربیع بن ربیعه شاعر بزرگی از شاعران عصر جاهلی- اسلامی است. (الشّعر و الشعراء، ج 1، ص 333، و الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 13، ص 189)
(7)- وی الرّماح بن یزید است [در الاغانی، ج 2، ص 227 نام وی الرّماح بن ابرد ضبط شده است ، عصر بنی العبّاس را درک کرد. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 655، و طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 106، و الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 2، ص 261.
(8)- او ابو عبد اللّه سحیم است، و در حدود سال 35 ه- و گفته شده: سال 40 ه- کشته شد.
(الشعر و الشعراء، ج 1، ص 320 و مقدّمه دیوان او)
(9)- دیوان سحیم عبد بنی الحسحاس، ص 18 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 239
659 و یرفع عنها و هی بیضاء طلّة و قد صادفت قرنا من الشّمس ضاحیا
«10»
660 باحسن منها یوم قالت ارائح مع الرکب او ثاو لدینا لیالیا
و نخستین کسی از شاعران که به آن تشبیه لب گشود امرؤ القیس است، در این شعر: [از بحر طویل
661 کبکر المقاناة البیاض بصفرة غذاها نمیر الماء غیر محلّل
«11» و آن تشبیه بر وجهی از زشتی و تکلّف و تصنّع است که ملاحظه می‌کنی! و امّا شعر وی که می‌گوید: [از بحر طویل 662 و بیضة خدر لا یرام خباؤها «12» آن شعر از باب استعاره است، و بتحقیق ذو الرّمّه وصف زنان را به سفیدی، کنایه از تخم شترمرغ آورده و گفته است: [از بحر طویل
663 و بیض رفعنا بالضّحی عن متونها سماوة جون کالخباء المقوّض
«13» و نیز ذو الرّمه شعری سروده، و تخم شترمرغ را به ستارگان تشبیه کرده، و از شترمرغ نیز سخن به میان آورده و گفته است: [از بحر طویل
664 یغادر فی الادحیّ بیضا کانّه نجوم الثّریّا لاح بین السّحائب
«14» ابن المعتزّ این تشبیه را معکوس آورده و گفته است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(10)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 8 (بجای و یرفع) فیرفع و (بجای صادفت) واجهت ضبط شده است.
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان امرؤ القیس «غیر المحلّل» ضبط شده است.
(12)- دیوان امرؤ القیس، ص 13 ملاحظه شود.
(13)- دیوان ذی الرّمّه، ص 324.
(14)- در نسخه اصل چنان است، امّا در دیوان او، ص 65 چنین ضبط شده است:
تبادر بالأدحیّ بیضا بقفرة کنجم الثّریّا لاح بین السّحائب
[در «دیوان ذی الرّمه» چاپ دمشق ج 1، ص 219 بجای تبادر «تعالیه» ضبط شده است.
م.]
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 240
665 و تری الثّریّا فی السمآء کانّها بیضات أدحی یلحن بفدفد
«15» و شعر در این باب بسیار است، و تو را کافی است آن قدر که به سر منزل مقصودت برساند.
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ. طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ «16»:
ابن عبّاس گفته است: «اهل مکّه را کوههایی بود بدمنظره و چون وقتی به آنها می‌نگریستند چشم اندازی زشت داشت آنها را رؤوس الشیاطین (: سرهای شیطانها) می‌نامیدند، پس خدا میوه درخت زقّوم را به سبب زشتی منظره به آن کوهها تشبیه نمود، و ممکن است آن تشبیه، بر این معنی حمل شود که: اعراب هر چه را بزرگ می‌شمردند، شیطان می‌نامیدند، و به شیطان تشبیه کردن آنها بر سبیل تخویف است و آن وجه نیکویی است. شاعر گفته است: [از بحر رجز] 666 ما لیلة الفقیر الّا شیطان «17» «فقیر» نام چاهی معروف است.
امرؤ القیس شعری سروده، و از مردی یاد کرده: [از بحر طویل
667 أیقتلنی و المشر فیّ مضاجعی و مسنونة زرق کانیاب اغوال
«18» غول به معنای شیطان است، و مقصودش این است که آن نیزه‌ها از جهت ترس آفرینی همچون شیطانهاست.
و چون خدای- تعالی- از درخت زقّوم یاد کرد، مشرکان درباره آن سخنهای
__________________________________________________
(15)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 33 «بیض بأدحی» ضبط شده است.
(16)- سورة الصافات (37) آیه 64- 65.
(17)- لسان العرب، ریشه «فقر» مصراع دوم آن بیت چنین است:
«مجنونة تودی بروح الانسان»
(18)- دیوان او، ص 33.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 241
گوناگونی گفتند: برخی گفتند: «آتش درخت را می‌خورد، چگونه درخت در آن می‌روید؟» و از آن رو خدای- سبحانه- گفت: وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ «19» و مقصود از «الشجرة الملعونة» درختی است که خورنده آن ملعون است، و خدای- عزّ و جلّ- در سوره‌ای دیگر گفته است: إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ. کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ. کَغَلْیِ الْحَمِیمِ «20». و خدای- تعالی- گفته است: فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ «21».
و «زقّوم» عبارت از هر چیزی است که با تنفّر شدید خورده شود، و از این رو گفته می‌شود: «قد تزقّم هذا الطّعام تزقّما» و معنای آن جمله این است که آن غذا در حکم غذایی است که با بی‌میلی شدید خورد، شده است: زیرا دهانش را با آن پر می‌کند، و با آز و حرصی که دارد آن را می‌خورد، و از این جاست که یکی از مشرکان اشتباه کرد، و خرما و کره‌ای آورد و گفت: «و ما نعرف الزقّوم الّا هذا تزقّموا» (: زقّوم را جز این نمی‌دانیم، پس دهانهایتان را از آن پر کنید).
و «مهل» چیزی است که آب می‌شود، تا جایی که به حرارت آتش روان می‌گردد، و آن را مهل می‌گویند، از آن رو که در آتش می‌ماند تا آب می‌شود، و عرب هر خوراک نکوهیده‌ای مانند ربا و غصب و مانند آن را چنین وصف می‌کند که در شکمها جوش می‌آید، همچنان که عرب بر وجه استعاره می‌گوید: «کینه در دلش می‌جوشد، دشمنی در دلش می‌جوشد؛ شاعر گفته است: [از بحر کامل
668 و ألدّ ذی حنق علیّ کانّما تغلی عداوة صدره فی مرجل
و ابن کثیر، و عبد الله بن عامر از عاصم «یغلی» به یاء و دیگر قاریان به تاء «تغلی» قراءت کرده‌اند، وجه اوّل بنابر مذکّر بودن لفظ «مهل» و وجه دوم به اعتبار مؤنث بودن لفظ «شجرة» است.
__________________________________________________
(19)- سورة الإسراء (17) آیه 60.
(20)- سورة الدخان (44) آیه 43- 46.
(21)- سورة الصافّات (37) آیه 66.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 242

[تشبیه در سوره فصّلت

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جل-: وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ، ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ «1».
معنی این است «لا تستوی الحسنة و السّیّئة (: نیکی و بدی یکسان نیست)» بنا بر این «لا» زائد، و مؤکّد معنی می‌باشد.
و معنای گفتار خدای- تعالی-: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» این است که «إدفع السّیئة بالتی هی احسن (: بدی را با بدیی که بهتر از آن است دفع کن)».
شاعر گفته است: [از بحر طویل
669 و حیّ بنی الأضغان تسب عقولهم تحیّتک الحسنی فقد ترقع النّعل
«2» «حسنة» به معنای سازگاری و «سیّئة» به معنای خشونت است، پس خدای بندگانش را به این ادب، مؤدّب ساخته است، و پیامبر (ع) گفت: «إنّکم لن تسعوا النّاس باموالکم فسعوهم باخلاقکم». «3» و پیامبر (ص) گفت: «... بالحنیفیّة
__________________________________________________
(1)- سوره فصّلت (41) آیه 34.
(2)- در عیون الاخبار، ج 2، ص 18 نقل شده است که: «علاء بن الحضرمی بر پیامبر (ص) وارد شد، پیامبر گفت: «آیا چیزی از قرآن را می‌خوانی؟» وی سوره «عبس» را قراءت کرد، و از پیش خود افزود:
«و هو الّذی اخرج من الحبلی نسمة تسعی من بین شراشیف و حشی»، پیامبر (ص) بر او بانگ بر آورد و به او گفت: «بس کن، که قراءت آن سوره کافی است» سپس گفت: «آیا چیزی از شعر روایت می‌کنی؟» وی این بیت را خواند: «و حیّ ......»، پس پیامبر (ص) گفت: «بدرستی که برخی از شعرها حکمت است».
(3)- النهایة، ج 5، ص 184 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 243
السّهلة» «4»، و مردی به او گفت: «ای پیامبر خدا مرا موعظه کن»، گفت: «خشم مگیر» گفت: «بیفزا» گفت: «افزون بر آن وجود ندارد» و از سخنان اکثم بن صیفی «5» به فرزندش این است که: «ای پسرک من دشمنت را با گشاده‌رویی ملاقات کن، و آنچه در سینه است از او پوشیده‌دار». سالم بن وابصه درباره پسر عمویی که داشت و با سالم دشمنی می‌ورزید، و بر او ستم روا می‌داشت، و سالم با او مدارا می‌کرد، و دشمنی را از دلش جدا می‌ساخت تا سرانجام بر سر دوستی بازگشت (- درباره آن پسر عمو) گفت: [از بحر بسیط]
670 داویت صدرا مبینا غلّه حقدا منه و قلّمت أظفارا بلا قلم
671 فأصبحت قوسه دونی مقوّسة ترمی عدوّی جهلا غیر مکتتم
«6» و عمر بن ذرّ گفته است: «بدرستی که من کسی را که خدا را درباره‌ام نافرمانی کرد به بیش از این کیفر نمی‌دهم که خدا را درباره او فرمان برداری کنم.
و شعبی به گروهی که از او عیب جویی می‌کردند گذر کرد. پس وی شعر کثیّر را خواند: [از بحر طویل
672 هنیئا مریئا غیر داء مخامر لعزّة من اعراضنا ما استحلّت
«7» و روزی مردی سخنی را به گوش او رساند، شعبی به او گفت: «اگر راست می‌گویی خدایم بیامرزد، و اگر دروغ می‌گویی خدایت بیامرزاد».
و حکایت شده که مردی حسن بصری «8»- رحمه اللّه- را دشنام داد، و بر ناسزا بیفزود، حسن به او گفت: «تو که چیزی فرو نگذاشتی، امّا آنچه خدای (درباره
__________________________________________________
(4)- در النهایة، ج 1، ص 451: «بعثت بالحنفیّة السّمحة السّهلة».
(5)- او اکثم بن صیفی متوفّی به سال 9 ه. است. (الاصابة، ج 1، ص 113)
(6)- در حاشیه نسخه اصل: «جهدا» ضبط شده است.
(7)- دیوان کثیّر، ج 1، ص 49، و الشعر و الشعراء، ج 1، ص 422، و النّوادر، ابو علی القالی، ج 2، ص 104.
(8)- او الحسن بن یسار البصری یکی از دانشمندان فقیه ادیب شجاع و از اولیاء است. (امالی المرتضی، ج 1، ص 106، و حلیة الاولیاء، ج 2، ص 131)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 244
من) می‌داند بیشتر است».
و احنف بن قیس «9» گفته است: «چه بسا بردباریی که از ترس بردباریی سخت‌تر بر خود هموار ساختم» وی می‌گفت: «بردباری را برای خود یاری‌کننده‌تر از مردان یافتم» وی روزی گفت: «بردباری را از قیس بن عاصم المنقری «10» آموختم، هنگامی که وی در حیاط خانه‌اش نشسته و جامه به تن گرفته بود، گروهی نزد او آمدند که در میان ایشان کشته‌ای و مرد دست بسته‌ای بود، به او گفته شد: «این پسر توست که پسر عمویش او را کشته است» پس به خدا سوگند عاصم جامه‌اش را نگشود تا گوینده از سخنش فراغت یافت، آنگاه به پسرش که در مجلس حاضر بود روی آورد و گفت: «برخیز و بند از پسر عمویت بردار و برادرت را به خاک بسپار و صد شتر برای مادرش ببر که وی زنی بیگانه است»، سپس این شعر را خواند: [از بحر سریع
673 انّی امرو لا یطّبی حسبی دنس یغیّره و لا افن
«11»
674 من منقر فی بیت مکرمة و الغصن ینبت حوله الغصن
675 خطباء حین یقول قائلهم بیض الوجوه اعفّة لسن
«12»
676 لا یفطنون لعیب جارهم و هم لحفظ جواره فطن
«13»
__________________________________________________
(9)- او احنف بن قیس المنقری التمیمی یکی از بزرگان زیرک و فصیح است، و در صفت بردباری به او مثل زده می‌شود، سال 72 ه وفات یافت، (طبقات ابن سعد، ج 7، ص 66، و وفیات الاعیان، ج 1، ص 230)
(10)- او قیس بن عاصم بن سنان، شاعر دلیر و اسب سوار بردبار است، روزگار جاهلیّت و اسلام را درک کرد. (الاغانی، چاپ دار الکتب، ج 14، ص 69)
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1588، و مجمع الامثال، ج 1، ص 220 چنین است:
انّی امرؤ لا یعتری خلقی دنس یفنّده و لا افن
(12)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الحماسة و مجمع الامثال به این روایت نقل شده است:
خطباء حین یقول قائلهم بیض الوجوه مصاقع لسن
(13)- در نسخه اصل چنین است، امّا در مجمع الامثال «و هم لحسن جواره فطن» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 245
آنگاه روی به قاتل آورد و گفت: «خویشاوندی خود را کشتی و پیوند خویشاوندی را بریدی و از افراد خود کاستی، خدای جز تو را دور نگرداند.» «14»
و درباره قیس بن عاصم، شاعر می‌گوید: [از بحر طویل
677 علیک سلام اللّه قیس بن عاصم و رحمته ما شاء ان یترحّما
«15»
678 تحیّة من ألبسته ثوب نعمة اذا زارعن شحط بلادک سلّما
«16»
679 فلم یک قیس هلکه هلک واحد و لکنّه بنیان قوم تهدّما
«17» و احنف می‌گفت: «برای کسب بردباری و حلم به نزد قیس بن عاصم رفت و آمد کردیم چنان که فقیهان بسوی فقه رفت و آمد می‌کنند».
و عبد اللّه بن بکر برایم نقل کرد؛ گفت: «متشمّس بن معاویه عموی احنف بر
__________________________________________________
(14)- آن داستان را سیّد مرتضی (الشریف المرتضی) در کتاب الامالی، ج 1، ص 76، و ابو الفرج در کتاب الاغانی، ج 14، ص 74، چاپ دار الکتب، و میدانی در کتاب مجمع الامثال، ج 1، ص 220 نقل کرده‌اند.
(15)- در الاغانی، ج 14، ص 83 آمده است: «میان قیسم بن عاصم و عبدة بن طبیب کشمکش بود، قیس بن عاصم از او دوری گزید، سپس عبده دیه خونی را در میان قومش به عهده گرفت، و در طلب آنچه به عهده گرفته بود خارج شد، و شترانی را جمع آوری کرد، قیس بن عاصم گذرش به او افتاد و او برای کامل شدن دیه در جست و جو بود، قیس گفت: «عبده برای چه در طلب است؟» به او خبر داده شد؛ قیس تمام دیه را از مال خودش بسوی او پیش آورد، و گفت: «به او بگویید: «از آنچه نزد او جمع شده بهره‌مند شود و این شتران را به نزد قوم براند» عبده گفت: «هان به خدا سوگند اگر آشتی من با او پس از این کار بر من ننگ نبود، با وی آشتی می‌کردم، و لیکن اکنون بسوی قوم خود بازمی‌گردم، سپس می‌آیم و با او آشتی می‌کنم» وی شتران را برد، سپس بازگشت، و با مرگ قیس روبرو شد، پس بر سر قبر او ایستاد، و این اشعار را خواند: «علیک ......» ابو الفرج پس از آن، در صفحه 90 می‌گوید: «چون قیس وفات کرد، مرداس بن عبدة بن منبه برای او مرثیه خواند و گفت: «و ما کان قیس ......» آن اشعار منسوب به عبدة بن الطبیب است. (الحماسة البصریّة، ج 1، ص 207)
(16)- در نسخه اصل چنان است، امّا در الحماسة البصریّة، ج 1، ص 207 «تحیّة من غادرته غرض الردی» ضبط شده است.
(17)- در نسخه اصل چنان است، امّا در الحماسة البصریّة فما کان قیس ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 246
وی برتری داشت، و ابو موسی به او دستور داد اسبهایی را میان بنی تمیم تقسیم کند، مردی از بنی سعد گفت: «چه چیز تو را از اعطای اسبی به من باز داشت»؛ پس بسوی او خیز گرفت و صورتش را خراشید، بنی تمیم بسوی او برخاستند تا دستگیرش کنند، احنف گفت: «من بر ضدّ یک نفر نباید یاری شوم» سپس وی را نزد ابو موسی برد، ابو موسی از او پرسید: «این چیست بر چهره‌ات؟» گفت: «سخن از این موضوع را رها کن، پسر عمویم بر من خشم گرفته است، او را بر اسبی سوار کن» و ابو موسی چنان کرد.
و عشاری به نقل از ابو هریره برایم نقل کرد؛ گفت: «مردی نزد پیامبر خدا (ص) آمد، و از او درباره خونی (قتلی) کمک خواست، پیامبر چیزی به او بخشید، و گفت: «آیا به تو نیکی کردم؟» گفت: «نه؛ نه نیکی کردی و نه نیکویم بخشیدی» برخی از مسلمانان خشم گرفتند، و قصد او کردند، پیامبر (ص) به ایشان دستور داد از او دست بردارند و رهسپار خانه خود شد، و اعرابی را فرا خواند، و بر عطایش افزود، سپس گفت: «آیا به تو نیکی کردم؟» گفت: «بلی، خدا تو را از خانواده و تباری پاداش خیر دهاد» پس پیامبر (ص) گفت: «ما به تو بخشش کردیم، و تو گفتی آنچه گفتی، و از آنچه گفتی در دل اصحاب من چیزی نشسته است، پس در پیش آنها بگو آنچه نزد من گفتی، تا آنچه از تو در سینه گرفته‌اند، بیرون رود»، پس چون مرد اعرابی آمد، پیامبر خدا (ص) گفت: «رفیق شما از ما چیزی خواست، و ما به او بخشیدیم، او گفت آنچه گفت، و ما او را فرا خواندیم، و به او بخشیدیم و او خوشنود شد، آیا چنان است؟» اعرابی گفت: «بلی، خدای تو را از سوی خانواده و تباری پاداش خیر دهاد» پس پیامبر (ص) گفت: «داستان من و این اعرابی داستان مردی است که ناقه‌اش رمید، و مردم ناقه را دنبال کردند، و آن کار جز بالا گرفتن رمش و گریز ناقه اثری نداشت، پس صاحب ناقه گفت:
«مرا با ناقه‌ام واگذارید که من نسبت به آن مهربانترم» پس دسته‌ای علف
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 247
(ثمام) «18» از زمین گرفت، و شتر را با صدای مخصوص «هوبی هوبی» بسوی خود فرا خواند، و شتر آمد، و ندای صاحبش را اجابت کرد، وی پالانش را بست، و بر آن سوار شد. و اگر من از شما اطاعت می‌کردم، و او را می‌کشتم، داخل آتش می‌شد.»
و این کار پیامبر (ص) و نظائر آن سرمشق برای همه در به کار بردن مدارا و مقابله با نیکویی است. و خشونت بر طبیعت عرب چیره، و بردباری در سران و خواصّ ایشان وجود داشت؛ نه در میان توده و عامیان ایشان.
و تشبیه در آیه برای بیان مشابهت (دو حالت) است، و از آن رو صفت (دوستی) را با دو لفظ تأکید نمود؛ تا دلالت بر قوّت سبب تحقّق تشبیه (مقابله به وجه احسن) کند، و ترغیب در تمسّک به آن دستور العمل باشد.
__________________________________________________
(18)- ثمام: نام گیاهی است که در فارسی به آن «یز» گویند. (منتهی الارب (ثمم)).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 248

[تشبیه در سوره محمّد (ص)]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ «1».
تشبیه کافران به چارپایان در صفت خوردن، تعبیر از وصف آنها به پستی و در مقام تحقیر ایشان در این حالت، و بیان این معنی است که ایشان همانند چارپایان از روی حرص و ولع غذا می‌خورند؛ زیرا غذا خوردن بر دو قسم است: خوردن از روی حرص و ولع، و خوردن از روی حکمت و خرد. خوردن از روی حرص و ولع، دلیل آن شهوت است، و خوردن از روی حکمت، دلیل آن شهوت و حکمت است.
و عرب کم خوری و سبکباری را می‌ستاید، چنان که حرص ورزیدن در خوردن و پرخوری و ولع را نکوهش می‌کند؛ شاعر در حالی که مردی را وصف می‌کند گفته است: [از بحر طویل
680 تراه خمیص البطن و الزّاد حاضر عتید و یغدو فی القمیص المقدّد
و شاعر دیگر گفته است: [از بحر بسیط]
681 تکفیه حزّة فلذ إن ألمّ بها من الشّواء و یروی شربه الغمر
و اصمعی از شعر برخی از شاعران عرب قراءت کرد: [از بحر طویل
682 إذا ما امتذقنا کلّ یومین مذقة لخمس تمیرات صغار
«2» کوانز «3»
__________________________________________________
(1)- سورة محمّد (47) آیه 12.
(2)- در محاضرات الادباء، ج 2، ص 634 بیت فوق چنین ضبط شده است:
اذا ما امتذقنا کلّ یوم مذیقة و خمس تمیرات صغار هوامز.- م.
(3)- در حاشیه (نسخه اصل) مکتوب است: و یروی: کل یوم مذیقة».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 249
683 فنحن ملوک الناس خصبا و نعمة و نحن رجال الحرب عند الهزاهز
«4» و از جمله سخنانی که همانند مثل در میان عرب جریان دارد گفتار آنهاست:
«البطنة تذهب الفطنة»، و یکی از ایشان (حکمای عرب) گفته است: «الشّبع داعیة البشم و البشم داعیة السّقم»، و حارث بن کلده «5» گفته است: «خیر الدواء الأزم و شرّ الدواء ادخال الطّعام علی الطّعام».
و یکی از ایشان (عرب) به فرزندش وصیّت کرده و گفته است: «یا بنیّ عوّد نفسک الأثرة و مجاهدة الشّهوة و لا تنهش نهش السّباع، و لا تخضم خضم البراذین و لا تدمن الأکل ادمان النّعاج و لا تخضم خضم الجمال، إنّ اللّه جعلک إنسانا فلا تجعل نفسک بهیمة، و احذر سرعة الکظّة و سرف البطنة فقد قال بعض الحکماء إذا کنت بطینا فعدّ نفسک مع الزّمنی».
و اصمعی گفته است: «به من خبر رسیده که حسن گفته است: «إنّ قوما لبسوا هذه المطارف العتاق و العمائم الرقاق، و أوسعوا دورهم، و ضیّقوا قبورهم، و أسمنوا دوابّهم، و اهزلوا دینهم، طعام احدهم غصب و خادمه سخرة یتّکئ علی شماله و یأکل من غیر ماله حتّی إذا أدرکته الکظّة قال: «یا جاریة هاتی حالوما، ویلک! و هل تحطم الّا دینک؟ أین مساکینک أین یتاماک؟ أین ما امرک اللّه به؟ أین، این؟».
و عروة بن الورد «6» در خطاب به مردی از قومش گفته است: [از بحر طویل
684 إنّی امرؤ عافی إنائی شرکة و انت امرؤ عافی إناءک واحد
685 أتهزأ منّی أن سمنت و أن تری بوجهی شحوب الحقّ و الحقّ جاهد
686 أقسّم جسمی فی جسوم کثیرة و أحسو قراح الماء و الماء بارد
«7»
__________________________________________________
(4)- بالای کلمه «النّاس» الارض ثبت شده است.
(5)- وی طبیب مشهور عرب است، که در حدود سال 50 ه وفات یافت. (طبقات الاطّباء، ج 1، ص 109)
(6)- او از بنی عبس است، وی به «عروة الصعالیک لقب می‌گرفته و از شاعران روزگار جاهلیّت است. (الشعر و الشعراء؛ ج 2، ص 566)
(7)- آن ابیات در دیوان عروة بن الورد، ص 51، و عیون الاخبار، ج 3، ص 264 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 250
و شاعر دیگری گفته است: [از بحر طویل
687 أبیت هضیم الکشح مضطمر الحشا من الجوع أخشی الذمّ ان أتضلّعا
«8» و مانند آن است گفتار شاعر دیگر: [از بحر طویل
688 لقد کنت أختار القری طاوی الحشا محافظة من أن یقال لئیم
«9» و شاعر دیگری در حالی که همسرش را مخاطب قرار می‌دهد، گفته است:
[از بحر طویل
689 إذا ما صنعت الزّاد فالتمسی له أکیلا فإنّی لست آکله وحدی
690 أخا طارقا او جار بیت فانّنی أخاف مذمّات الآحادیث من بعدی
«10» و گفتار عرب در این باب بسیار است و معروف، و سبب این که در این مقام، عرب خوش دارد با زهد در تناول غذا، و صرفه‌جویی در آن مورد ستایش قرار گیرد این است که ایشان مشتاق انفاق توشه خویشند، و از اختصاص دادن (غذا و توشه) به خود و منع آن از افراد شب سررسنده، و همسایگان امتناع می‌ورزند، و مایلند با تحمّل گرسنگی آن حالتی را از گرسنگی نیازمندان به یاد آورند که شکمخوارگی و پرخوری را از یادشان ببرد. و چنان است آن داستان که درباره غنیّه دختر عفیف «11» مادر حاتم طائی نقل شده که از نشانه‌های جود و بخشش وی این بود که چیزی (از
__________________________________________________
(8)- شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1712 ملاحظه شود، در آن کتاب (آن اشعار) به کسی منسوب نشده است.
(9)- شرح دیوان الحماسة، ج 4، ص 1715 ملاحظه شود، در آن کتاب به کسی منسوب نشده است.
(10)- آن دو بیت از حاتم طائی است و همسرش ماویه دختر عبد اللّه را مخاطب قرار داده است.
(دیوان او، ص 43، و عیون الاخبار، ج 3، ص 263) آن دو بیت در نسخه اصل، و در دیوان چنان است، امّا در عیون الاخبار چنین ضبط شده است:
اذا ما صنعت الزّاد فالتمسی له اکلیلا فانّی غیر آکله وحدی
بعیدا قصیّا او قریبا فانّنی أخاف مذمّات الاحادیث من بعدی
(11)- در نسخه اصل چنین است، و در عیون الاخبار، ج 1، ص 336 «عتبه» نقل شده، و مصحّح یاد کرده که غنیّه نیز روایت شده است، و در الاغانی، چاپ بیروت، ج 16، ص 189 عتبه ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 251
مال) برای خود نگاه نمی‌داشت؛ برادرانش وی را باز داشتند، و به زندانش در افکندند، و از خوردن غذا مانعش شدند، سپس وی را آزاد ساختند، و دسته‌ای شتر به وی دادند، زنی از طایفه هوازن نزدش آمد، آن دسته شتر را به او بخشید و گفت: [از بحر طویل
691 لعمری لقدما عضّنی الجوع عضّة فآلیت أن لا أمنع الدهر جائعا
692 فهل ما یرون الیوم الّا طبیعة و کیف بترکی یا ابن أمّ الطبائعا
«12» و چون این حالت (بذل و ایثار و تحمّل گرسنگی) از شریفترین ستایشهای بیانی و ارزنده‌ترین وصفی است که به زبان شعر می‌آید (- از این‌رو) نفی آن از کسی که درباره‌اش سخن گفته می‌شود، از رساترین صفات نکوهش و عمیقترین درجات هجو و دشنام است؛ همانند شعر اعشی درباره علقمة بن علاثه «13»: [از بحر طویل
693 تبیتون فی المشتی ملاء بطونکم و جاراتکم غرثی یبتن خمائصا
«14» و مانند آن است گفتار شاعر دیگر: [از بحر بسیط]
694 و ضیف عمرو و عمرو ساهران معا فذاک من کظّة و الضّیف من جوع
«15» و اخطل با توجّه به زیاده روی او در هجو و ذمّ گفته است: [از بحر بسیط]
__________________________________________________
(12)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، «و لا ما ترون الدهر» و در الاغانی، ج 16، ص 190 «و ماذا ترون الیوم» ضبط شده است.
(13)- او علقمة بن علاثة العامری است، و میان او و عامر بن الطفیل مفاخره‌ای برقرار بوده است، (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 182)
(14)- دیوان الاعشی، ص 149، و عیون الاخبار، ج 3، ص 261.
(15)- در نسخه اصل و عیون الاخبار، ج 3، ص 261 چنان است، امّا در دیوان دعبل، ص 170، و البخلاء بغدادی، ص 72 چنین است:
و ضیف عمرو و عمرو یسهران معا عمرو لتخمته و الضیف للجوع
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 252
695 قوم إذا استنبح الاضیاف کلبهم قالوا لامّهم بولی علی النّار
«16» و به جریر گفته شد: «کدام یک از شما دو تن شاعرتر هستید؛ تو که می‌گویی 696 حیّ الغداة برامة الاطلالا «17» یا اخطل» در جواب آن «18»، وی گفت: «اخطل شاعرتر از من است، جز این که من در آن قصیده بیتی سروده‌ام که پس از آن اگر افعیها، نشیمنگاههای ایشان (طایفه اخطل) را بگزند، آن را نمی‌خارند (آن بیت این است): [از بحر کامل
697 و التّغلبیّ إذا تنحنح للقری حکّ استه و تمثّل الأمثالا
«19» و گویا جریر معنای آن بیت را از قول حطیئه گرفته که می‌گوید: [از بحر طویل
698 کددت بأظفاری و أعملت معولی فصادفت جلمودا من الصخر أملسا
«20»
699 تشاغل لمّا جئت فی وجه حاجتی و أطرق حتّی قلت: قدمات او عسی
700 فأجمعت أن أنعاه حتّی رأیته یفوق فواق الموت حتّی تنفّسا
«21»
701 فقلت له لا بأس لست بعائد فأفرخ تعلوه السّمادیر مبلسا
و چنان که در میان قوم عرب کسانی هستند که ستایش به مهمان نوازی و تحمّل گرسنگی و سختی و همدردی با دوستان را دوست دارند، هستند کسانی که بخیل و گردآورنده مال و لئیم و پستند؛ و کسانی که ترجیح می‌دهند، با آتش خود
__________________________________________________
(16)- اصمعی گفته است: «این بیت هجو آمیزترین شعری است که عرب سروده است، زیرا انواعی از هجو را دربر دارد. «الطّراز، ج 2، ص 266 با حاشیه علوی بر آن کتاب، التبیان فی علم البیان، ص 96، و دیوان الاخطل، ص 225 ملاحظه شود.
(17)- مصراع دومش این است: «رسما تحمّل اهله فاحالا» دیوان جریر، ص 448 ملاحظه شود.
(18)- دیوان الاخطل، ص 41 ملاحظه شود.
(19)- دیوان جریر، ص 451.
(20)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الحطیئه، ص 262 «کدحت» ضبط شده است.
(21)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان «و أجمعت» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 253
تنها باشند، و زاد و توشه را برای خودشان تنها می‌خواهند؛ نه برای میهمان و همسایه.
و از شعر برخی از شاعران عرب قراءت شده است: [از بحر کامل
702 أعددت للأضیاف کلبا ضاریا عندی و فضل هراوة من أرزن
«22» و شاعر دیگر گفته است: [از بحر طویل
703 و إنّی لا جفو الضّیف من غیر بغضة مخافة ان یغری بنا فیعود
«23» و اصمعی گفته است: «ابن الحمامه عبورش بر حطیئه افتاد، گفت: «السّلام علیک» گفت: «چیزی گفتی که انکار نمی‌شود» گفت: «من سایه‌ای می‌خواستم» گفت: «کوه نزد توست، بر تو سایه افکند» گفت: «من از نزد خانواده‌ام بدون توشه بیرون شدم» گفت: «من برای خانواده‌ات پذیرایی از تو را تضمین نکرده‌ام» گفت:
«من ابن حمامه‌ام» گفت: «ابن النعامه باش» ابن حمامه مأیوس از نزد وی برفت.»
(اصمعی) گفت: «روزی حطیئه در حالی که عصایی در دست داشت از خیمه‌اش خارج شد، مردی به او گفت: «این چیست؟» گفت: «عصایی گره‌دار از درخت سلم «24»» گفت: «من میهمانم» گفت: «برای میهمان آماده ساختم».
و ابو الاسود می‌گفت: «اگر در مورد مالهایمان از بینوایان فرمانبرداری می‌کردیم، وضع ما از ایشان بدتر بود.
مدائنی گفته است: «مردی از طایفه کلب، میهمان ابو الرمکاء کلبی شد، و همراه آن مرد، مقداری گندم اضافی بود، بزهای ابو الرمکاء به آغل بازگشتند، وی دوشید و نوشید، و سپس دوشید و همسرش را نوشانید، آن مرد گفت: «آیا میهمانتان
__________________________________________________
(22)- عیون الاخبار، ج 3، ص 242، و لسان العرب، رزن ملاحظه شود.
(23)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، ج 3، ص 243 به این عبارت ضبط شده است:
و إنّی لاجفو الضّیف من غیر عسرة مخافة ان یضری بنا فیعود
(24)- درختی است از نوع درختان خاردار (صحاح اللّغة، ریشه (سلم)) در فرهنگ معین، ذیل کلمه «سلم» آمده است: سلم: خاکشی، خاکشیر، کرت.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 254
را نمی‌نوشانید؟» گفت: «در پستان آن بزها شیر اضافی نیست» آن مرد گندمی که در لنگه داشت در آورد، سپس گفت: «آیا آسیابی (نزد شما) هست؟» وی را بسرعت به محلّ آسیاب بردند، آن مرد گندم را آرد کرد، و نان پخت، و نانها را بیرون آورد و تکان داد، ناگاه فرستاده ابو الرّمکاء رسید و گفت: «ما آشنایی با نان نداریم» آن مرد گفت:
«در میان آن نانها، نان اضافی نیست، سپس نان را خورد و کوچ کرد و گفت: [از بحر طویل
704 بات ابو الرّمکاء لم یسق ضیفه من المحض ما یطوی علیه فیرقد
«25»
705 فقمت إلی حنّانة فوق أختها و نار فباتت و هی باللّیل توقد
«26»
706 فلمّا نفضت الخبز بالعود أقبلت رسائل تشکو الجوع و الحیّ سهّد
«27»
707 فقلت ألا لا فضل فیها لباخل و لا مطمع حتّی یلوح لنا الغد
708 فبات ابو الرّمکاء من فضل ریحها یئنّ کما أنّ السّلیم المسهّد
«28» و از آن جهت است که دزدان و طرّاران عرب، و چپاولگران معتقدند ثروتهایی که به غارت به دست می‌آورند، و آنچه با دزدی و طرّاری کسب می‌کنند، آن ثروت و مال، ثروت و مالی است که از پرداخت حقوق (محرومان) از آن، به سبب بخل و ستم جلوگیری و ممانعت شده، و خدای ایشان را بسوی آن مال فرستاده، و آن مال را وسیله روزیشان قرار داد؛ چنان که عروة الصعالیک گفته است:
[از بحر طویل «29»]
__________________________________________________
(25)- آن داستان همراه با آن بیت‌ها در عیون الاخبار، ج 3، ص 240 نقل شده است.
(26)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، ج 3، ص 241 مصراع دوم به این عبارت است: «و نار و باتت و هی توری و توقد».
(27)- و پیش از آن، بیتی است که ابن قتیبه در عیون الاخبار نقل کرده و آن بیت این است:
و قال ابو الرّمکاء بالخبز عهده قدیم له حول کریب مطرّد
(28)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، من فرط (بجای) من فضل ضبط شده است.
(29)- او عروة بن الورد است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 255
709 لعلّ انطلاقی فی البلاد و عزمتی و شدّی حیازیم المطیّة بالرّحل
«30»
710 سید فعنی یوما الی ربّ هجمة یدافع عنها بالعقوق و بالبخل
«31» و به سبب زیاده روی و مبالغه ایشان در نکوهش پرخوری و شکمخوارگی است که آن صفت را در هجوهای خود گنجانیده، و به صفات نکوهیده مقرون گردانیده‌اند؛ چنان که جریر در حالی که قومی را به سبکسری و کم خردی، و حرص بر خوردن غذا و سبقت گرفتن به آن وصف می‌کند، گفته است: [از بحر کامل
711 و بنو الهجیم سفیهة أحلامهم ثطّ اللّحی متشابهو الالوان
«32»
712 لو یسمعون بأکلة او شربة بعمان أمسی جمعهم بعمان
«33»
713 متأبّطین بنیهم و بناتهم صعر الأنوف لریح کلّ دخان
«34» و چنان که شاعر دیگری گفته است: [از بحر وافر]
714 إذا ما مات میت من تمیم فسرّک ان یعیش فجئ یزاد
«35»
715 بخبز او بتمر او بلحم أو الشّی‌ء الملفّف فی البجاد
716 تراه یطوّف الآفاق حرصا لیأکل رأس لقمان بن عاد
«36» و با وجود نکوهش این حالت، در میان عرب کسانی هستند که به آن حالت
__________________________________________________
(30)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان عروة بن الورد، ص 115 (بجای و عزمتی) «و بغیتی» ضبط شده است.
(31)- دیوان عروة، ص 116 ملاحظه شود.
(32)- آن شعر را جریر سروده و با آن هجیم بن عمرو بن تمیم را هجو گفته است. دیوان او، ص 581 ملاحظه شود. در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان جریر به این عبارت ضبط شده: «انّ الهجیم قبیلة مخسوسة» و آخر بیت در نسخه اصل «الاخلاق» ثبت شده است.
(33)- در دیوان (بجای امسی) اصبح ضبط شده است.
(34)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، «متورّکین» ضبط شده است، و (بجای مصراع دوم)، «یتناعبون تناعب الغربان»، روایت می‌شود.
(35)- ابن حبیب نقل کرده که آن شعر از ابو مهوّش فقعسی است، و دعبل گفته از ابو المهوّس اسدی است. (الکامل مبرّد، ج 1، ص 147 ملاحظه شود)
(36)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الکامل تراه ینقب البطحاء حولا ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 256
(سیری و شکمخوارگی) پیوند دارند، و از یاد آن خرسند می‌شوند؛ اصمعی از گفتار مزرّد «37» که پرخور و شکمو بوده قراءت کرده است: [از بحر طویل
717 و لمّا غدت امّی تزور بناتها أغرت علی العکم الّذی کان یمنع
«38»
718 لبکت بصاعی حنطة صاع عجوة الی صاع سمن فوقه یتربّع
«39»
719 و قلت لنفسی أبشری الیوم إنّه حمی أمّنا ممّا تحوز و ترفع
«40»
720 فان تک مصفورا فهذا دواؤه و إن تک غرثانا فذا یوم تشبع
«41» و از شعر اعرابیی که شترش از پا در آمد، پس سرش را برید و گوشتش را خورد نقل کرد: [از بحر رجز]
721 إنّ السّعید من یموت جمله یشبع لحما و یقلّ عمله
(اصمعی) گفت: «معتمر بن سلیمان گفت: «به هلال بن الاشعر المازنی گفتم: «آن داستان چیست که در مورد یکی از دفعات غذا خوردنت به ما رسیده است؟» گفت: «یک بار گرسنه شدم و شتری که داشتم همراهم بود. آن را کشتم و خوردم، مگر قسمتی از آن را که بر دوش کشیدم، چون شب فرا رسید به کنیزی که داشتم خواستم نزدیک شوم، گفت: «چگونه به من دست می‌یابی، و حال آن که میان
__________________________________________________
(37)- او یزید بن ضرار الذبیانی، شاعر شجاع جاهلی- اسلامی است. (الشعر و الشّعراء، ج 1، ص 232، و مقدّمه دیوان او، ص 7، و پس از آن)
(38)- در دیوان مزرّد، ص 79، و عیون الاخبار، ج 3، ص 204 «تمیر» ضبط شده است.
(39)- در عیون الاخبار «یتریّع» ضبط شده است.
(40)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار، و دیوان «أبشر» ضبط شده است. [اختلاف نسخه‌های این بیت در ترجمه آن نقل می‌شود.- م.]
(41)- در نسخه اصل چنین است، امّا در عیون الاخبار و دیوان او «فان کنت مصفورا» ضبط شده است، آن بیتها در دیوان المعانی، ج 1، ص 305 و العقد الفرید، ج 3، ص 385، و لسان العرب «ریع» و «عکم» نقل شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 257
ما شتری فاصله است؟» پس گفتم: «آن وعده غذا برای چند روز تو کافی بود؟» گفت: «برای چهار روز» آن داستان را بدون سخن از کنیز، امیر ابو محمّد از قول یشکری برای ما نقل کرد، وی نیز برای ما نقل کرد و گفت: «مردی گذارش به جمیل افتاد، جمیل او را به مهمانی پذیرفت، و برایش به اندازه یک «مکّوک «42»» کوماج پخت، و آن را در شیر و روغن خرد کرد و برای مهمان آورد، وی در حالی که مشغول خوردن بود، شروع کرد با جمیل از دختر عمویی که داشت، و دوستش می‌داشت سخن بگوید؛ تا این که نان کوماج را تمام کرد، پس جمیل گفت: [از بحر طویل
722 لقد رابنی من زهدم إنّ زهدما یلحّ علی قرصی و یبکی علی جمل
723 فلو کنت عذریّ العلاقة لم تکن بطینا و أنساک الهوی کثرة الأکل
و شاعر رجزسرا پرخوری را وصف می‌کند و می‌گوید: [از بحر رجز]- آن بیت را اصمعی قراءت کرده است-
724 یلقم لقما و یفدّی زاده یرمی بأمثال القطا فؤاده
و ثعلب از ابن الاعرابی در وصف پرخوری قراءت کرده است: [از بحر رجز]
725 و زاد عون لقما علینا لقما یواری الأنف منه العینا
ثعلب گفت: «این شعر را از اعرابیی شنید، و گفت: «سبحان اللّه! چه سخت دهانش را گشوده است!» و حمید الارقط «43» در حالی که مردی را یاد کرده، گفته است: [از بحر طویل
726 أتانا و لم یعدله سحبان وائل بیانا و علما بالّذی هو قائل
727 فما زال عنه اللّقم حتّی کانّه من العیّ لمّا ان تکلّم باقل
«44»
__________________________________________________
(42)- مکوک: پیمانه‌ای است به اندازه یک صاع و نیم (المعجم الوسیط).- م.
(43)- وی شاعری اسلامی، از شاعران عصر اموی است. (خزانة الادب، ج 2، ص 454 و شرح دیوان الحماسة، تألیف مرزوقی، ج 4، ص 1832 ملاحظه شود)
(44)- آن دو بیت در دیوان حمید بن ثور الهلالی، ص 117 مذکور است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 258
و شاعر دیگری سروده و از قومی سخن به میان آورده است:
[از بحر بسیط]
728 با توا و جلّتنا الشّهریز بینهم کانّ اظفارهم فیها السّکاکین
«45»
729 فأصبحوا و النّوی عالی معرّسهم و لیس کلّ النّوی یلقی المساکین
«46» و اصمعی گفته است: «فضاله طائیّ، از مردی از طایفه ربیعة الجوع با خرما پذیرایی کرد. آن مرد به خوردن خرما مشغول شد، و هسته‌ها را می‌بلعید» فضاله به او گفت: «وای بر تو، چه می‌کنی؟» گفت: «شدّت نومیدی، مرا واداشت هسته خرما را با خرما در شکمم قرار دهم». گفت: «و مردی از آن طایفه، با مردی شرطبندی کرد که سه جام بزرگ شیر را سر کشد، و آن مرد عقیده داشت که بر آن کار توانایی ندارد، چون هر سه جام را نوشید، حالت غثیان بر او عارض شد، پس رفیقش گفت: «آیا آن حالت را خلاص مرگ می‌بینی؟» و بر دهان هلال بن الاشعر المازنی قیف نهاده و در آن شیر یا نبیذ ریخته می‌شده است. او مردی چاق و تنومند بوده است، مردی به او گفت: «این چاقی چیست؟» گفت: نشانه وفور ناز و نعمت است».
اصمعی گفت: «به اعرابیی گفته شد: «چه چیز موجب چاقی تو شده است» گفت: «سبب آن، بی‌خیالی و آرامش، و خواب رفتن با شکم پر است «47»».
و مردی دیگر به مردی که دید چاق است گفت: «بر تو پوششی از بافت دندانهایت می‌بینم» «48».
__________________________________________________
(45)- در نسخه اصل «و جلبنا» است، امّا در حاشیه، ص 35، ج 1، از کتاب سیبویه و حاشیه، ص 245، ج 1، شرح ابن عقیل بر الفیّة ابن مالک «و جلّتنا الصهباء» ضبط شده است.
(46)- کتاب سیبویه، ج 1، ص 35، و شرح ابن عقیل بر الفیّة ابن مالک، ج 1، ص 245 ملاحظه شود.
(47)- آن خبر در عیون الاخبار، ج 3، ص 224 ملاحظه شود.
(48)- عیون الاخبار، ج 3، ص 225 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 259
و همانا سخن در نکوهش این حالت را، در آن معانیی که یاد کردیم، از پیش آوردیم، و زاهدان و صوفیان و عبادت پیشه‌گان را در نکوهش پرخوری، و تنفّر از آن، و عادت دادن جانها به کم خوری و کم مصرف کردن به منظور چیره شدن بر شهوت حاکم، و روی گردانیدن از خوشیهای دنیا، و اشتیاق یافتن به نعمتهای سرای آخرت (- ایشان را در آن اغراض) معنایی دیگر است.
مردی از بزرگان برایم نقل کرد؛ گفت: «حاتم الاصمّ گفته: «هیچ بامدادی فرا نمی‌رسد جز این که شیطان می‌گوید: «چه می‌خوری و چه می‌پوشی؟» پس می‌گویم: «مرگ می‌خورم و کفن می‌پوشم، و در گور جای می‌گزینم.»، گفت:
«یحیی بن معاذ رازی گفته است: «زهد سه چیز است: کمی، تنهایی و گرسنگی» وی می‌گفته است: «گرسنگی توّابین آزمایش، و گرسنگی زاهدان سیاست و گرسنگی صدّیقان کرامت است».
و ابو القاسم جنید «49» می‌گفت: «ما تصوّف را از قیل و قال نگرفتیم، بلکه از گرسنگی و ترک دنیا، و انقطاع از امور مألوف».
و داود بن نصیر الطائی نان خشکیده می‌خورد، به وی گفته شد: «چگونه مثل چنین نانی را میل می‌کنی؟» گفت: «آن را وا می‌گذارم تا به آن میل پیدا کنم» وی در تابستان آب را از کوزه‌های قیر اندود می‌نوشید، به وی گفته شد: «کاش آب خوردنت را سرد می‌کردی؟» گفت: «هرگاه آب سرد بنوشم چگونه به مرگ تمایل یابم؟» و عمر بن الخطّاب (رض) که پیشی گیرنده به این هدف، و گیرنده ادب آن آیه و راهنمای این راه است، در حالی که برخی از رسولان بر سر غذای او حاضر شدند، گفته است: «بدرستی که من معتقد به کوتاهی و تقصیر شما هستم، و اگر
__________________________________________________
(49)- او جنید بن محمّد ابو القاسم الخزّاز است، وی سال 297 ه وفات یافت. (طبقات الصوفیّه سلمیّ، ص 159 ملاحظه شود) [او ابو عبد الرّحمن محمد بن حسین السّلمیّ النیسابوری متوفی در سال 416 ه است (کشف الظنون، ج 2، ذیل کتاب طبقات الصوفیه.- م.]
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 260
می‌خواستم، غذایم پاکیزه‌ترین غذاهای شما، و زندگانیم از همه شما مطبوعتر بود، به خدای سوگند از (لذت گوشت) سینه‌ها و کوهانها و نانها (یا گوشتهای پخته و بریان شده) بی‌خبر نیستم، و لیکن خدای را یافتم که گروهی را با کاری که انجام داده‌اند سرزنش کرده و گفته است: أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا «50».»
و از سخنان پیامبر (ص) که به آن برای کالای دنیا مثل زد، این گفتار است:
«إنّ ممّا ینبت الرّبیع لما یقتل حبطا أو یلمّ» «51»، و «حبط» این است که چارپا آن قدر بخورد تا شکمش باد کند و بیمار شود.
و الحارث بن مازن بن عمرو بن تمیم «حبط» نامیده شده از آن رو که در سفری چنان حالتی بر او عارض شد، و پسران او «حبطات» نامیده شدند، و نسبت به آن اسم «حبطیّ» به منظور حصول تخفیف از اجتماع چند کسره است.
پیامبر (ص) از آن سخن؛ این معنی را اراده کرد که دام را چراگاه خوش آمده، و چه بسا بیش از ظرفیّتش خورده و شکمش باد کرده است.
و پیامبر (ص) در دعایش می‌گفت: «أعوذ بک من الجشع و الهلع».
پس خدای- تعالی- با گفتارش: إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ- پس خدا با آن گفتار، روشن ساخت که او- تبارک و تعالی- بهشت را به کسی بخشیده که در مورد آنچه یاد کردیم، به دستور قرآن و سنّت تمسّک جوید.
__________________________________________________
(50)- سورة الاحقاف (46) آیه 20.
(51)- النهایة، ج 1، ص 331.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 261

[تشبیه در سوره فتح

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ تا گفتار خدای- تعالی-: ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ «1».
«شطء» گیاهی است که اطراف گیاه می‌روید، و از آن معنی است «شاطئ البحر» به معنای کنار نهر، و هنگامی که اطراف کشت جوانه زند، گفته می‌شود: «أشطأ الزّرع».
و «شکیر» نیز از نظائر «شطء» است، و آن گیاه روییده در اطراف یک گیاه است، و آن بر وجه استعاره در معنای «پر» به کار برده می‌شود؛ حکمی (ابو نواس) گفته است: [از بحر طویل
730 طوت لیلتین القوت عن ذی ضرورة أزیغب لم ینبت علیه شکیر
«2» (بیان) گفتار خدا: «فَآزَرَهُ»: یعنی جوانه‌های کوچک جوانه‌های بزرگش را تقویت کرد، و در نتیجه برخی از آن زرع بر برخی دیگر راست می‌پاید، و برومند می‌شود، و محکم می‌گردد؛ اسود بن یعفر «3» گفته است: [از بحر کامل
__________________________________________________
(1)- سورة الفتح (48) آیه 29، قسمت محذوف آیه چنین است: أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ ... (2)- دیوان ابی نواس، ص 480 ملاحظه شود.
(3)- وی شاعری از عصر جاهلیت است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 176، و المفضّلیّات، ص 215.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 262
731 و لقد غدوت لعازب متحفّز* أحوی المذانب مؤنق الرّوّاد «4» 732 جادت سواریه و آزرنبته* نفأ من الصفراء و الزّبّاد پس هرگاه گیاه به چنان حالتی در آید، «متناتل» باشد، ابو عبید «5» گفته است:
«هرگاه زمین شروع کند به بیرون آوردن گیاه، گفته می‌شود: «أنشرت الأرض» و «امشرت»، و هرگاه درخت شروع کند به بیرون آوردن برگ، گفته می‌شود: «نضح الشّجر».
ابو طالب بن عبد المطّلب گفته است: [از بحر خفیف 733 لیت شعری مسافر ابی عم ...* رو و لیت یقولها المحزون 734 بورک المیّت الغریب کما بو ...* رک نضح الرّمّان و الزّیتون و هرگاه گیاه زمین رای فرا پوشد، گفته می‌شود: «إستحلس» و هرگاه گیاه برسد و انبوه گردد، گفته می‌شود: «إستأسد» و هرگاه گیاههای خرد، گیاه کلان رای سرپا نگه دارد، گفته می‌شود: «تناتل».
امیر ابو محمّد سعید بن حمید «6» که خمیدگی گیاه رای در این حالت بیان می‌کند، برای ما قراءت کرد: [از بحر خفیف 735 حرّکته الرّیاح فاعتدل النّب ...* ت و مالت طواله بالقصار 736 عائذ بعضه ببعض کقوم* فی عتاب مکرّر و اعتذار (بیان) گفتار خدای- تعالی-: «فَاسْتَغْلَظَ»، إستغلظ یعنی خواست درشت و قوی شود.
« [فاستوی علی سوقه»: سوق جمع ساق، و آن حمل کننده و نگه دارنده
__________________________________________________
(4)- در نسخه اصل چنین است، امّا در المفضّلیّات، ص 219 (بجای) متحفّز «متناذر» ثبت شده است.
(5)- او القاسم بن سلّام، از بزرگان دانشمندان علم حدیث و ادب و فقه است. (تذکرة الحفّاظ، ج 2، ص 5، و وفیات الاعیان، ج 1، ص 418 و بغیة الوعاة، ج 2، ص 253.)
(6)- او سعید بن حمید ابو عثمان است، وی شاعری نویسنده و نثر پرداز بوده و به سال 250 ه در گذشته است، (الاغانی، ج 17، ص 2)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 263
درخت است، و سوق الزّرع، چوب آن است که بر آن استوار می‌باشد.
و این مثلی است که خدای- تعالی- برای پیامبر (ص) زده و آن هنگامی است که وی به تنهایی ظهور کرد، آنگاه به وجود یارانش برومند شد، و قریش می‌گفتند: «إنّ محمّدا ضبور»؛ و ضبور، آن درخت نخلی است که پایین آن باریک، و شاخه‌هایش برهنه و بی‌برگ است؛ و هرگاه نخل به چنان حالتی در آید، گفته می‌شود: «ضبر النّخل»، پس قریش پیامبر (ص) را به درخت نخل در این حالت، تشبیه کردند، تا آن تشبیه را بر ضدّ پیامبر (ص) به نشان ضعف و کمی یاران، به فال نیک بگیرند، پس خدا گمانهایشان را درباره او دروغ دانست، و پیامبر را در آن آیه، به عکس آن تشبیه، تشبیه کرد.
و بتحقیق ابو عبید، در این سخن اشتباه کرده؛ اشتباهی که وجهی از صحّت ندارد، و ابن قتیبه «7» بر او ایرادی گرفته که جای ایراد نیست، و هر دو خلاف تفسیر درست را گفته‌اند؛ ابو عبید از ابو عبیده نقل کرده که «ضبور» درخت نخلی است که از پایین درخت نخل بیرون می‌آید، و کاشته نمی‌شود؛ وی گفته است: «اصمعی گفته:
«ضبور نخلی است که تنها باقی می‌ماند، و پایین آن باریک است»، ابو عبید گفته است: «گفتار اصمعی نزد من دلنشین‌تر می‌باشد» و مقصود قریش، این است که پیامبر را نه فرزندی است و نه برادری پس چون بمیرد یادش بریده شود، و تشبیه به درخت خرما که بر آن حالت یا حالت دیگر باشد، متضمّن معنایی نیست که دالّ بر قطع نام و نشان، و یا مبیّن استمرار آن با داشتن فرزند و برادر باشد؛ و همانا وجه صحیح در آن سخن به دلیل آن آیه، همان است که یاد کردیم.
و امّا ابن قتیبه؛ در تفسیر ضبور، قول ابو عبیده را درست دانسته و گفته است:
«مقصود قریش از اطلاق ضبور بر پیامبر این بوده که او نورس و جوان است، و
__________________________________________________
(7)- او ابو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدینوری متوفّای سال 276 ه است. (شرح حال وی در بغیة الوعاة، ج 2، ص 63، و مقدمه کتاب (عیون الاخبار) او ملاحظه شود)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 264
بمنزله نوچه نخلی است که در پای درخت نخل پدید می‌آید، و می‌گویند « (حال که محمّد چنان است) چگونه بزرگان و رؤسا از او پیروی کنند!».
این تفسیر، تفسیری نادرست است؛ زیرا قریش به سبب انکار آنچه آورده، از پیروی او سرباز زدند؛ نه این که وی را تصدیق کردند، و از جهت این که جوان نورس بود، در دعوت وی داخل نشدند؛ علاوه بر آن که پیامبر (ص) هنگامی مبعوث شد که در نهایت سنّ جوانی بود، و به سنّ چهل سالگی رسیده بود، و «ناشئ» به کسی گفته می‌شود که صورتش نروییده و مویش سیاه نگشته است.
ابو زید گفته است: «هرگاه طفل نزدیک به زمان بلوغ شود، به او «جحوش» اطلاق می‌گردد، آنگاه برخلاف قاعده به او «یافع» گفته می‌شود، و هرگاه نزدیک به زمان احتلام شود، به او «کوکب» گفته می‌شود؛ سپس «ناشئ» است، و پس از آن، هرگاه مویش بروید «طارّ» است».
و آنچه قتبیّ «8» گفته، نادرست است، و از نظر لفظ و تأویل قبیح می‌باشد. و تشبیه در آن آیه، از دلنشین‌ترین و روشن‌ترین تشبیهات، و از رساترین تمثیلها، و از فصیحترین آنهاست، و عرب بسیاری از وصفهای گیاه، و درخت را به حالات، و اوصاف انسانها منتقل کرده‌اند، و به سبب مناسبتی که میان حالت گیاه و حالت انسان است، آن روش در کلامشان بسیار آمده و نیکویی آن، بسته به میزان نیکویی تشبیه‌ها و استعاره‌ها در این باب است. پس عرب گفته: « (فلان کریم المغرس) و (عریق النّسب) و (ما أنجب عوده و ازکی نباته)».
و خدای- تعالی- در سخن از مریم گفته است: فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً «9»، و خدای- جلّ اسمه- گفته است: وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً «10»، و
__________________________________________________
(8)- ظاهرا مقصود مؤلّف از قتبی، ابن قتیبه است.- م.
(9)- سورة آل عمران (3) آیه 37.
(10)- سورة نوح (71) آیه 17.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 265
پیامبر (ص) درباره قومی گفته است: «یخرجون من النّار فینبتون کما تنبت الحبّة فی حمیل السّیل».
کلبی گفته است: «مروان بن الحکم «11» در آن سالی که با او به خلافت بیعت شد، بر آبی گذر کرد که متعلّق به بنی جزء بود و بر آن آب، زرارة بن الجزء که مردی سالخورده بود، مأمور بود؛ پس گفتند: «چطور هستید ای ال جزء؟»، گفت: «بخیر انبتنا اللّه فأحسن نباتا ثمّ حصدنا فأحسن حصادنا». ایشان در جنگ با رومیان از میان رفتند.
شاعر در حالی که مردی را می‌ستاید گفته است: [از بحر کامل
737 و ابو الیتامی ینبتون فناءه نبت الرّبیع بکالئ معشاب
و عرب گفته است: «غلام أمرد» و آن، هنگامی است که چهره‌اش از موی خالی باشد؛ اعشی گفته است: [از بحر طویل
738 و أری الغوانی لا یواصلن امرءا فقد الشّباب و قد یصلن الأمردا
«12» و آن معنی را ابو تمّام گرفته، و با عبارتی نیکو گفته است: [از بحر کامل
739 أحلی الرّجال من النّساء مواقعا من کان أشبههم بهنّ خدودا
«13» و حیّان بن حنظله گفته است: [از بحر کامل
740 و إذا دعوت بنی جدیلة جاءنی مرد علی جرد المتون طوال
«امرد» از «شجرة مردآء» گرفته شده؛ و آن درختی است که از برگ برهنه می‌باشد؛ و از آن معنی است «شیطان مرید» یعنی شیطان عاری، که عاری و خالی از خیر است، و از آن معنی است: «بناء ممرّد» یعنی: «بناء مملّس» (: ساختمان
__________________________________________________
(11)- او خلیفه اموی است که در سال 65 هجری وفات یافت. (الاصابة، ج 3، شماره 8320، و اسد الغابة، ج 4، ص 348، و الکامل، تألیف ابن الاثیر، ج 4، ص 74، و تاریخ الطّبری، ج 7، ص 34)
(12)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 227 «إنّ الغوانی» ضبط شده است.
(13)- دیوان او، ص 67 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 266
صاف و پرداخت شده) و در قرآن است: إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ «14»، و «مارد» قلعه‌ای است در دومة الجندل «15»، و زباء «16» گفته است: «تمرّد مارد و عزّ الابلق.»
«مرد» میوه درخت «اراک» است؛ طرفه گفته است: [از بحر طویل
741 و فی الحیّ أحوی ینفض المرد شادن مظاهر سمطی لؤلؤ و زبرجد
«17» و هرگاه سبلت تازه جوان ظاهر شود عرب می‌گوید: «طرّ شارب الغلام فهو طارّ» که از کلام عرب «طرّ النّبت یطرّ طرورا» نقل شده است، و زمانی گفته می‌شود:
«طرّ النّبت» که گیاه بر روی زمین ظاهر شود؛ چنان که هرگاه گیاه روی زمین را فرا پوشاند گفته می‌شود: «حمّم النّبت»، و آن نبت، محمّم است، و هرگاه موی صورت نوجوان سیاه گردد، و برخی برخی دیگر را فرا گیرد، گفته می‌شود: «حمّم وجه الغلام».
کثیّر گفته است: [از بحر طویل
742 و إنّی لأستأنی و لو لا طماعة بعزّة قد جمّعت بین الضّرائر
743 و همّ بناتی أن یبنّ و حمّمت وجوه رجال من بنیّ الأصاغر
«18» و عرب گفته است: «بقل وجهه (: موی صورتش رویید)»، چنان که گفته است: «أبقلت الأرض (: زمین سبزه برآورد)» درباره زمین، آن فعل را با الف (باب افعال) به کار برده‌اند.
اعشی گفته است: [از بحر متقارب
__________________________________________________
(14)- سورة نمل (27) آیه 44.
(15)- از توابع مدینه و در هفت منزلی دمشق می‌باشد (معجم البلدان، ج 4، ص 106).- م.
(16)- او زبّاء دختر عمرو بن الظّرب بن حسان بن اذینة بن سمیذع ملکه مشهور در عصر جاهلی و مالک تدمر و شام و الجزیره، آن مثل، در فصل المقال، ابی عبید البکری، ص 116 ملاحظه شود.
(17)- دیوان طرفه، ص 31 ملاحظه شود، آن بیت از اشعار معلقه اوست.
(18)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان کثیّر، ج 1، ص 121 و ذیل الامالی، ص 130 «و لو لا طماعتی» ضبط شده است. و بیت دوم در اسرار البلاغة، ص 300 مذکور است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 267
744 فلا مزنة ودقت ودقها و لا أرض أبقل إبقالها
«19» و هرگاه جوانی مرد به پایان رسد، گفته می‌شود: «إکتهل الرّجل»؛ چنان که آن جمله در مورد گیاه- هنگامی که به نهایت رشد طولیش رسد- گفته می‌شود.
اعشی در حالی که بوستانی را وصف می‌کند، گفته است: [از بحر بسیط]
745 یضاحک الشّمس منها کوکب شرق مؤزّر بعمیم النّبت مکتهل
«20» و خدای- تعالی- در وصف عیسی (ع) گفته است: «وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا «21»»، و ابو خراش الهذلی «22» در حالی که از دست آورد اسلام یعنی خودداری از ظلم، یاد می‌کند، گفته است: [از بحر طویل
746 فلیس کعهد الدار یا امّ مالک و لکن أحاطت بالرقاب السلاسل
747 و عاد الفتی کالکهل لیس بقائل سوی الحقّ شیئا و استراح العواذل
«23» و عرب گفته است: «جرثومة القوم (: ریشه و اصل آنها)» گفته می‌شود: «الأزد جرثومة العرب فمن أضلّ نسبه فلیأتهم»، و ذو الرّمّه گفته است: [از بحر بسیط]
748 و حائل من سفیر الحول جائله حول الجراثیم فی ألوانه شهب
«24»
__________________________________________________
(19)- آن بیت در دیوان اعشی مذکور نیست، و سیبویه در کتاب سیبویه، ج 1، ص 240، و ابن منظور در ریشه «بقل» آن را به عامر بن جوین الطائی نسبت داده‌اند، و آن از بیتهای شاهد نحو در حذف تاء تأنیث از فعل ماضی با فرض تذکیر است، و تقدیر «و لا ارض ...» می‌شود: «و لا مکان ابقل».
(20)- دیوان الاعشی، ص 57.
(21)- سورة ال عمران (3) آیه 46.
(22)- او خویلد بن مرّه متوفّی در زمان عمر بن الخطّاب (رض) است. الشعر و الشعراء، ج 2، ص 554 ملاحظه شود.
(23)- در نسخه اصل و الاغانی، چاپ بیروت، ج 21، ص 92 چنین است، امّا در دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 150 (بجای الحق) العدل ضبط شده است.
(24)- دیوان ذی الرّمّة، ص 19.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 268
شاعر برگهای خشکی که باد اطراف ریشه‌های درخت به حرکت می‌آورد، وصف می‌کند.
جرثومه: ریشه و بن درخت است؛ چنان که ارومه نیز بن درخت است. و ارومه به معنای اصل و نژاد قوم می‌باشد، پدرم- رحمه اللّه- از شعر علیّ بن الخلیل در مدح مهدی یا هارون الرشید برایم قراءت کرد [از بحر کامل
749 من عترة طابت أرومتهم أهل العفاف و منتهی القدس
750 دون السّماء فروع نبعتهم و مع الحضیض منابت الغرس
«25» و عرب در ضمن دعا می‌گوید: «لحاه اللّه»، و «لحاء» پوست درخت است، و لاحی (: سرزنش کننده) از همان معنی گرفته شده است، گویی ملامتگر با سرزنش پوست می‌کند، و در مثل است: «من لا حاک فقد عاداک».
و از جمله موارد استعاره و معانی منقول کلام عرب قول آنهاست: «عجم عوده و نحت أثلته و قرع نبعته» و معانی آن چند جمله، مختلف است. و زفر بن حارث الکلابی «26» در روز جنگ مرج راهط «27» گفته است: [از بحر طویل
751 و کنّا حسبنا کلّ بیضاء شحة لیالی لاقینا جذام و حمیرا
«28»
752 فلمّا قرعنا النّبع بالنّبع بعضه ببعض أبت عیدانه ان تکسّرا
«29»
__________________________________________________
(25)- امالی المرتضی، ج 1، ص 147، و الاغانی، ج 14، ص 175 ملاحظه شود.
(26)- او یکی از پسران عمرو بن کلاب است، وی بر عبد الملک بن مروان خروج کرد و مدّت نه سال به جنگ ادامه داد، آنگاه به اطاعت وی بازگشت. (المؤتلف، ص 176، و شرح شواهد المغنی، ج 2، ص 931، و شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 155 ملاحظه شود)
(27)- مرج راهط: در نواحی دمشق است، و آن یکی از مروج [جمع مرج: مرغزار] معروف در شعر است. معجم البلدان، ج 8، ص 16.- م.
(28)- در نسخه اصل و شرح شواهد المغنی، ج 2، ص 930 چنین است، امّا در شرح الحماسة، ج 1، ص 155 (بجای لاقینا) قارعنا ضبط شده است، اصمعی در الامثال نقل کرده: «ما کلّ بیضاء شحمة و لا کلّ سوداء تمرة.» (مجمع الامثال، ج 2، ص 281 ملاحظه شود)
(29)- شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 155 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 269
و از مثلهای عرب در مورد مردم دوراندیش گفتار آنهاست: «جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب «30»» و مقصودشان از «عذق» آن شاخه‌ای است که بر شاخه دیگر سوار است، و شاخه زیرین قطع می‌شود و کمان آن تکیه‌گاه شاخه بالا قرار می‌گیرد.
«الرّجبه» سکویی است که زیر درخت نخل بنا می‌شود، و هرگاه نخل خم شود بر آن تکیه می‌کند. شاعر گفته است: [از بحر طویل
753 لیست بسنهاء و لا رجبیّة و لکن عرایا فی السنین الجوائح
«31» و بتحقیق قامت مردان را به نخل تشبیه کرده‌اند؛ چنان که ملیحة الجرمی «32» در یاد از مردی گفته است: [از بحر طویل
754 کانّ زرور القبطریّة علّقت علائقها منه بجذع مقوّم
«33» و مانند آن تشبیه است گفتار عنتره: [از بحر کامل
755 بطل کأنّ ثیابه فی سرحة یحذی نعال السّبت لیس بتوأم
«34» و از جمله معانیی که داخل در این باب می‌باشد، گفتار طرفه است: [از بحر رمل
756 ولی الاصل الّذی فی مثله یصلح الآبر زرع المؤتبر
«35» «آبر» کسی است که نخل را پایش و شاخه‌هایش را سبک می‌کند؛ رجزسرا
__________________________________________________
(30)- در لسان العرب، ریشه «جذل» آمده است: «و از آن است گفتار سعید بن عطارد- و گفته شده گفتار حباب بن منذر است- أنا جذیلها المحکّک و ...».
(31)- آن بیت از سویداء بن صامت است که در آن نخلی را وصف می‌کند لسان العرب «رجب».
(32)- وی از طیّئ است، و مرزبانی در معجم الشعراء، ص 444 از وی نام برده است.
(33)- جذع مشذّب، نیز روایت شده، و لیکن روایت متن با روایت دیوان الحماسة، ج 4، ص 1749 مطابق است.
(34)- آن بیت از معلّقه اوست، (دیوان او، ص 127 و شرح المعلّقات السبع، ص 192)
(35)- دیوان طرفه، ص 77 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 270
گفته است: [از بحر رجز]
757 تری لها بعد إبار الآبر مآزرا تطوی علی مآزر
و زهیر در مدح قومی گفته است: [از بحر طویل
758 و ما یک من خیر اتوه فانّما توارثه آباء آبائهم قبل
«36»
759 و هل ینبت الخطّیّ الّا و شیجه و تغرس الّا فی منابته النّخل
و یکی از شاعران مولّد «37» درباره قومی که در عزّت پرورش یافتند، و آنگاه هلاک شدند، گفته است: [از بحر طویل
760 لقد غرسوا غرس النّخیل و ثاقة و ما حصدوا الّا کما یحصد البقل
و چنان که اوصاف گیاه و درخت را در حالات انسان منتقل کرده‌اند، در مورد نامها نیز چنان کرده‌اند؛ پس نامهای بسیاری از جنس گیاه و درخت را به انسان منتقل نموده‌اند، و ما در این کتاب، در گسترش سخن و بیان شاخه‌ها و منبعها و سرچشمه‌هایش روشی را پیش گرفته‌ایم که موجب و انگیزه بیان نامهای مشهوری از این نامها، و افرادی که به آن نامیده شده‌اند می‌گردد.
از جمله آن نامها «ارطاة» مفرد «ارطی» است، ذو الرّمّه گفته است: [از بحر طویل
761 أقول بذی الأرطی عشیّة أتلعت إلی الرّکب أعناق الظّباء الخواذل
«38» و از جمله کسانی که به این نام نامیده شده‌اند ابو الولید ارطاة بن سهیّة «39»
__________________________________________________
(36)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 115 (بجای فما یک) فما کان، ضبط شده است.
(37)- برای توضیح آن ر ک: همین کتاب، ص 54.- م.
(38)- دیوان ذی الرّمه، ص 495 ملاحظه شود. بجای اتلعت «ارشقت» نیز روایت شده است.
(39)- او از بنی مرّة بن عوف بن سعد، و مکنّی به «ابو الولید» است، وی بر عبد الملک بن مروان وارد شد، به او گفت: «آیا شعر می‌گویی؟» گفت: «چگونه بسرایم و حال آن که نه می خواره‌ام، و نه به لهو و لعب می‌پردازم و نه خشم می‌گیرم، و شعر سرودن بر این حالات است، در حالی که من سراینده این ابیاتم:
«رأیت المرء ...» الشعر و الشعراء، ج 1، ص 427، و الاغانی، ج 13، ص 31، چاپ دار الکتب ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 271
شاعری است که می‌گوید: [از بحر وافر]
762 رأیت المرء تأکله اللّیالی کأکل الأرض ساقطة الحدید
763 و ما تبقی المنیّة حین تأتی علی نفس ابن آدم من مزید
764 و أعلم أنّها ستکرّ حتّی توفّی نذرها بابی الولید
«40» و از جمله آن نامها «بشامه» مفرد «بشام» و آن درختی خوشبوست، که با آن مسواک می‌شود، شاعر گفته است: [از بحر وافر]
765 أتنسی إذ تودّعنا سلیمی بفرع بشامة سقی البشام
«41» و از جمله کسانی که به آن نام، نامیده شده‌اند: «بشامة العنزی» است، و او یکی از اسب سواران (دلیران) است، و محمّد بن سلمة بن عبد اللّه الخیر، درباره اوست که می‌گوید:
766 و لو أمکنتنی من بشامة مهرتی للاقی کما لاقی قواریر قعنب
و از جمله آن نامها، «ثمامه» مفرد «ثمام» است، و آن درختی است که برگی مانند برگ نخل دارد، و شاخه‌هایش کوتاه است، عبید بن الابرص «42» در سخن از بنی اسد، هنگامی که حجر بن الحارث بر ایشان خشمناک شد گفته است: [از بحر مجزوء الکامل
767 عیّوا بأمرهم کما عیّت ببیضتها الحمامه
768 جعلت لها عودین من عزب و آخر من ثمامه
«43» و از جمله کسانی که به این نام، نامیده شده‌اند، ثمامة بن أثال «44» است که
__________________________________________________
(40)- آن ابیات در الشعر و الشعراء، ج 1، ص 427، و الاغانی، ج 13، ص 31 ملاحظه شود.
(41)- آن بیت از جریر است، دیوان او، ص 512.
(42)- او شاعری از روزگار جاهلیّت است، (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 187 ملاحظه شود.)
(43)- بجای «من عزب» من نشم، نیز روایت می‌شود.
(44)- او از بنی حنیفه است، وی از اصحاب پیامبر و بزرگ اهل یمامه بوده و اشعاری دارد، و چون اهل یمامه در فتنه مسیلمه کذّاب مرتدّ شدند، او بر اسلام خود پابرجا ماند، و سال 12 ه وفات یافت.
(الاصابة، ج 1، ص 11، و الاستیعاب، ج 1، ص 203)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 272
پیامبر (ص) بر وی منّت نهاد، و از اسارت آزادش ساخت، پس وی اسلام آورد و گفت: «ای محمّد هیچ دینی نزد من از دین تو محبوبتر نیست، پس از آن که دینی نزد من منفورتر از دین تو نبود، به خدا سوگند دانه‌ای از دانه‌های خوردنی نزد اهل مکّه نیاید جز این که اسلام آورند، وی به یمامه آمد و بار خوراکی را از ایشان (اهل مکّه) منع کرد، تا سرانجام به ستوه آمدند، و به پیامبر (ص) نامه نوشتند که تو امر به صله رحم می‌کنی و ما (که رحم توییم) در حال هلاکتیم، پس پیامبر به ثمامه نامه نوشت که حمل بار را برای ایشان آزاد کن، و او حمل بار را برای ایشان آزاد ساخت.
و از جمله کسانی که به این نام مشهور شده‌اند ابو معن ثمامة بن اشرس النّمیری بصری «45» از دانشمندان علم کلام است، و ثمامة بن فالج بن مضرّس برادر بشر بن فالج رئیس طایفه نمیر است.
و از جمله آن نامها «حرمله» مفرد «حرمل»، و آن نام درختی است، اخطل گفته است: [از بحر طویل
769 فرابیة السّکران قفر فما بها لهم شبح الّا سلام و حرمل
«46» و از کسانی که به آن نام، نامیده شده‌اند حرملة بن هوذة بن خالد بن ربیعه است که بر پیامبر (ص) وارد شد، و به طایفه خزاعه نامه نوشت، و مسلمان شدنش را مژده داد. دیگر حرملة بن الاشعر المازنی المرّی؛ پدر درید و هاشم- و قاتل معاویة بن عمرو بن الثرید السّلمی- است. (و دیگر) حرملة بن علقمة بن عمرو بن سدوس جدّ مؤرّج است؛ وی می‌گوید: اسم و کنیه من هر دو نامأنوس است، نامم مؤرّج است، و عرب می‌گوید: «ارّج بین القوم و ارّش» و هنگامی آن کلام را می‌گوید که
__________________________________________________
(45)- او از بزرگان معتزله و یکی از فصیحان بلیغ است، سال 213 ه وفات یافت. (لسان المیزان، ج 1، ص 93، و میزان الاعتدال، ج 1، ص 173، و البیان و التبیین، ج 1، ص 61، و تاریخ بغداد ج 7، ص 145)
(46)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الاخطل، ص 2، «فما لهم بها» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 273
شخصی میان قوم آشوب بر پا کند، و کنیه‌ام ابو فید است، و «فید» گل زعفران است.
(و از جمله آن نامها) حمزة است، و آن نام تره‌ای از تره‌های اصیل است «47»، انس گفته است: «پیامبر خدا (ص) مرا به نام تره‌ای نامید که آن را می‌چیدم، وی به «ابو حمزة» مکنّی بود. (و دیگر از کسانی که به این نام، نامیده شده‌اند) حمزة بن عبد المطّلب «48»، عموی پیامبر (ص) و همشیرش بود، (و دیگر) حمزة بن حبیب الفرائضی است، و (دیگر) حمزة بن عبد اللّه بن الزبیر است، که موسی شهوات «49» درباره وی می‌گوید: [از بحر رمل
770 حمزة المبتاع بالمال النّدی و یری فی بیعه أن قد غبن
«50»
771 فهو إن أعطی عطاء فاضلا ذا إخاء لم یکدّره بمنّ
(دیگر از آن نامها) سلمة مفرد «سلم» است، و آن درختی از نوع درختان خاردار است، شاعر گفته است: [از بحر طویل
772 فیا حجرات الدار حیث تحمّلوا بذی سلم لا جاد کنّ ربیع
و از جمله کسانی که به «سلمه» نامیده شده‌اند، سلمة بن عاصم؛ رفیق ابو زکریّا یحیی بن زیاد الفرّاء است؛ و سلمة بن ربیعة بن قیس بن الاضبط بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعه است، و (و دیگر) سلمة الخیر، و سلمة الشّرّ؛ دو پسر قشیر بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعه است؛ محمّد بن عبد اللّه بن سلمة الخیر گفته است: [از بحر وافر]
__________________________________________________
(47)- او انس بن مالک از اصحاب پیامبر است که سال 93 ه در گذشت، (طبقات ابن سعد، ج 7، ص 10)
(48)- او سال 3 ه در جنگ احد کشته شد. (الرّوض الأنف، ج 1، ص 185، و ج 2، ص 131)
(49)- او موسی بن یسار شاعر متوفّی به سال 110 ه است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 481، و الاغانی، ج 3، ص 351)
(50)- در نسخه اصل چنین است، امّا در الاغانی، ج 3، ص 357 بجای (النّدی) الثنا ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 274
773 أنا ابن الغرّ فی السّلمات بیتی و من کعب حللت بخیر جار
(و نیز از آن نامها) سلامة، و آن مفرد سلام؛ نام درختی است.
(و از افراد مسمّی به سلام) ابو مالک سلامة بن جندل «51» شاعر است.
و نیز از نامهای ایشان (که از نامهای گیاهان منتقل شده) عرفجه است، و آن نام ابو مالک عرفجة بن مالک بن عمرو بن کلاب است.
و «عرفج «52»» درختی از روییدنیهای زمینهای هموار است؛ اعرابیی گفته است:
[از بحر طویل
774 عجبت لعطّار أتانا یسومنا بدسکرة الفیّوم دهن البنفسج
775 فویحک یا عطّار هلّا أتیتنا بضغث خزامی او بخوصة
«53» عرفج و عمارة بن عقیل «54» سروده است: [از بحر طویل
776 لمستمطر بالرّمل فی بیت حرّة هجان بحبل ذی ألاء و عرفج
777 تخوربه الغزلان کلّ عشیّة الی کلّ خشف کالسّوار و تخرج
778 أحبّ إلینا من قراقیر ساحل بدجلة او قصر ببغداد مرتج
و از آن نامها شقیق «55» و شقر است، و آن گل شقایق (لاله) است، طرفه سروده است: [از بحر رمل
__________________________________________________
(51)- او از بنی عامر بن عبید بن الحارث از قدمای عصر جاهلیّت است، (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 192، و خزانة الادب، ج 2، ص 86)
(52)- بارهنگ آبی. (فرهنگ معین، حرف (عین)).- م.
(53)- در متن الجمان نحوسة ضبط شده و آن تحریف است.- م.
(54)- او عمارة بن عقیل بن بلال بن جریر است. (معجم الشعراء، ص 78، و طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 316، و تاریخ بغداد، ج 12، ص 282، و الاغانی، ج 2، ص 436، و کتاب بغداد ابن طیفور، ص 154، و خزانة الادب، ج 2، ص 497، و شرح دیوان الحماسة، ج 3، ص 1432)
(55)- در لسان العرب، و منتهی الارب (ریشه شقّ) شقیق به عنوان مفرد برای شقائق نام برده نشده است. در لسان العرب آمده است «شقائق النعمان» گیاهی است، مفرد و جمع آن یکی است، و گفته شده مفرد آن شقیقه است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 275
779 و علی الخیل دماء کالشّقر «56» مفرد «شقر» شقره می‌باشد، و فردی غیر مشهور به این نام، نامیده شده، و او پدر برخی قبیله‌هاست، و نسبت به شقر «شقری» بفتح قاف است، و جبلی برای من، از شعر ابو بکر الصنوبری «57»، در وصف گل شقیق، شعری خواند که در برگیرنده نام «شقیق» است: و آن را به خط مرزبانی چنین یافتم: [از بحر مجزوء کامل
780 و کانّ محمرّ الشّقی ق اذا تصوّب او تصاعد
781 أعلام یاقوت نشر ن علی رماح من زبرجد
«58» و نیز مرزبانی از شعر ابو احمد یحیی بن علی المنجّم قراءت کرد [از بحر مجزوء کامل
782 و کانّما لمع السّوا دمن الشقائق إذ تفرّج
783 کحل جری فی مقلة بالدمع فی خدّ مضرّج
و از جمله کسانی که به «شقیق» نامیده شده‌اند، شقیق بن ابراهیم بلخی یکی از صالحان و استاد حاتم بن عنوان الاصمّ است.
و نیز از جمله کسانی که شقیق نام دارند، ابو وائل شقیق بن سلمة الاسدی است که عصر پیامبر (ص) را درک کرد، و لیکن به ملاقات او نائل نشد. و شقیق بن عبد اللّه بن معاویة بن جعونة بن الحارث بن نمیر.
و «شقیقه» از نامهای زنان است، و از جمله زنان مسمّی به «شقیقه»، شقیقه دختر عک بن عدنان مادر ربیعه و انمار دو فرزند نزار بن معد بن عدنان است.
و از جمله آن نامها «سمره» مفرد «سمر» و آن نام درختی است، شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
__________________________________________________
(56)- صدر آن «و تساقی القوم کاسا مرّة» است. (دیوان طرفة، ص 78 ملاحظه شود)
(57)- او احمد بن محمّد متوفّی به سال 334 ه است. (فوات الوفیات، ج 1، ص 61)
(58)- الایضاح قزوینی، ص 219 ملاحظه شود، و آن بیت از شاهدهای تشبیه تخیّلی ادراک شده با یکی از حواس پنجگانه ظاهری است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 276
784 یا ما أملیح غزلا ناشدنّ لنا من هؤلیّائکنّ الضّال و السّمر
«59» و «سمرة بن جندب» یکی از اصحاب می‌باشد، و از او حدیث نقل می‌شود.
(و نیز از آن نامهاست) علقمة مفرد «علقم» و آن درخت حنظل است، عنتره گفته است: [از بحر کامل
785 فاذا ظلمت فإنّ ظلمی باسل مرّ مذاقته کطعم العلقم
«60» (و از جمله نامیده شدگان به این نامند): علقمة بن زرارة بن عدس، یکی از اسب سواران (دلیران). و علقمة بن جندح بن البکّاء؛ که پدرش قاتل زهیر بن جذیمة العبسی است. و علقمة بن علاثة بن عوف بن الاحوص؛ و درباره اوست که حطیئه می‌گوید:- و این هنگامی است که عمر او را بر «حوران» گمارد، و حطیئه آهنگ او کرد و لیکن پیش از رسیدن حطیئه نزد وی، از دنیا رفت- [از بحر طویل
786 و ما کان بینی- لو لقیتک سالما و بین الغنی الّا لیال قلائل
«61» (و از آن نامهاست) طلحة؛ مفرد «طلح» و آن از تیره «عضاهة» می‌باشد، و آن هر درختی است که دارای خار باشد؛ ابو عبید قراءت کرده است: [از بحر بسیط]
787 قریانها من حدیقات ملفّفة بالطّلح و الرّند و الرّمان و التوت
و جریر گفته است: [از بحر بسیط]
788 أحبب إلیّ بذاک الجزع منزلة بالطّلح طلحا و بالسّلّان سلّانا
«62»
__________________________________________________
(59)- این بیت از شاهدهای معروف است، لیکن در سراینده‌اش اختلاف است، گروهی آن را به عرجی نسبت داده‌اند و جماعتی آن را به شاعری بدوی- که «کامل ثقفی» اش نامیده‌اند- منسوب نموده و جمعی آن را به حسین بن عبد الرّحمن نسبت داده‌اند. (دیوان العرجی، ص 183، و شرح شافیة ابن الحاجب ص 190 ملاحظه شود.)
(60)- آن بیت از اشعار معلّقه اوست. (دیوان او، ص 125 و شرح المعلّقات السّبع، ص 196 ملاحظه شود.)
(61)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الحطیئه، ص 216 (بجای و ما کان) فما کان ضبط شده است.
(62)- دیوان جریر، ص 593- 595 ملاحظه شود؛ و در دیوان آمده است:
احبب الیّ بذاک الجزع منزلة بالطّلح طلحا و بالاعطان اعطانا
نهوی ثری العرق إذلم نلق بعدکم کالعرق عرقا و لا السّلان سلّانا
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 277
و یکی از اشراف، از شعر یحیی بن علی المنجم «63» خواند:
789 و بیت سماوته طلحة تهدّل بالورد أغصانها
790 کانّ السّماء أحاطت بنا تهادی الکواکب اعنانها
791 یدور مع الشّمس نوارها کما دار فی العین انسانها
792 و تمنع منها ابتذال الاکفّ حراب صیانتها شانها
و اشخاص مشهور به این نام بسیارند.
و از جمله کسانی که اشتهار به این نام بر او غلبه یافته، طلحة بن عبد اللّه بن خلف است که به «طلحة الطّلحات «64»» معروف شده؛ زیرا وی با احسان و کار خیرش بر گروهی از معاصران همنامش برتری یافت. و عبد اللّه بن قیس الرّقیّات در مرثیه‌اش شعری سروده که محمّد بن علی بن المهدی از محمد بن المأمون، از محمّد بن القاسم؛ به نقل از پدرش برایم قراءت کرد: [از بحر خفیف
793 نضّر اللّه أعظما دفنوها بسجستان طلحة الطلحات
794 کان لا یحرم الصدیق و لا یعر ... ف بالبخل طیّل العذرات
«65»
795 و لدته نساء آل ابی طل حة اکرم بهنّ من أمّهات
796 سبط الکفّ بالعطاء اذا ما کان جود الجواد حسن العدات
«66» این تعدادی است که حافظه از آن بیتها حاضر ساخت، و تعداد آن بسیار است.
__________________________________________________
(63)- او ادیب و از دانشمندان علم کلام از فضلای معتزله است، و سال 300 ه در گذشت.
(وفیات الاعیان، ج 2، ص 235)
(64)- او طلحة بن عبد اللّه، متوفّی در سال 65 ه است.
(65)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 20:
کان لا یحرم الصدیق و لا یعتل بالبخل طیّب العذرات
نقل شده است.
(66)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان، ص 21:
سبط الکفّ بالنّوال اذا ما کان جود البخیل حسن العدات
ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 278
و آنچه از این فصل یاد کردیم برای بیان آنچه در نظر داشتیم کفایت می‌کند، و متضمّن شاهد آن مطالبی است که از پیش آوردیم.
و از سخنانی از پیامبر (ص) که در آن تشبیه به گیاه وارد شده، گفتار او (ع) است: «مثل المومن مثل الخامة من الزّرع تمیلها «67» الرّیح مرّة کذا و مرّة کذا و مثل المنافق مثل الأرزة المجذیة علی الأرض یکون انجعافها مرّة» «68».
ابو عبید گفته است: «أرز» درختی است معروف در شام، و آن درخت در عراق معروف به «صنوبر» است «69». المجذیه به معنای ثابت در زمین است، پس پیامبر از آن جهت مؤمن را به کشت و زرع تر و تازه‌ای تشبیه کرد که باد آن را خم می‌کند (- از آن جهت تشبیه کرد) که مؤمن در جان و مالش آسیب زده می‌شود، و کافر را از آن جهت همانند درخت صنوبری دانست که باد آن را خم نمی‌سازد که آسیبی به او وارد نمی‌شود تا بمیرد. «انجعاف» به معنای ریشه کن شدن است.
(و نیز از جمله سخنان پیامبر که در آن تشبیه به گیاه وارد شده) گفتار او (ع) درباره خویشاوند است: «هی شجنة من اللّه «70»»، یعنی پیوند خویشاوندی مانند همبستگی ریشه‌ها و رگهاست، و از آن معنی است مثل «الحدیث [ذو] «71» شجون» «72»، که مقصود از آن مثل، همبستگی و پیوند برخی از آن، با برخی دیگر است، و «شجنه» همانند شاخه نسبت به درخت است، و «شجنه» نیز گفته می‌شود،
__________________________________________________
(67)- در النهایة، ج 2، ص 89 (بجای تمیلها) تفیئها ضبط شده است.
(68)- در نسخه اصل و النهایة، ج 2، ص 38 چنین است، امّا در لسان العرب و تاج العروس ریشه «ارز» بجای مثل المنافق، «مثل الکافر» ضبط شده است.
(69)- توضیح ابن منظور در این باره ملاحظه شود. (لسان العرب ریشه (ارز))
(70)- در نسخه اصل چنین است، امّا در النّهایة، ج 2، ص 447 «الرّحم شجنة من الرّحمن» ضبط شده است.
(71)- کلمه داخل دو قلاب از المعجم الوسیط ریشه «شجن» افزوده شد.- م.
(72)- الامثال، ج 1، ص 197.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 279
و آن مثل از «ضبّة بن أدّ «73»» است؛ که دو پسر او با شتری که داشتند بیرون شدند، و سعد برگشت، و سعید باز نگشت، ضبّه هرگاه شخصی را می‌دید می‌گفت: «سعد هستی یا سعید؟»، و آن کلام از زبان او مثل شد، آنگاه در اثنایی که در ماه محرّم با حارث بن کعب راه می‌پیمود، به جایی رسیدند؛ حارث گفت: «من در این جا جوانی را دیدم، او را کشتم، و این شمشیر را از وی گرفتم»؛ و قضا را آن شمشیر سعید بود، گفت: «آن را به من بنما» شمشیر را به او داد، و در این هنگام ضبّه گفت: «الحدیث ذو شجون»، و ضربتی بر حارث زد و او را کشت، به او گفته شد: «آیا در ماه حرام مرتکب قتل می‌شوی؟!» گفت: «سبق السّیف العذل «74»» پس آن سخن سومش نیز مثل شد، و درباره اوست که فرزدق گفته است: [از بحر طویل
797 فلا تأمننّ الحرب إنّ استعارها کضبّة إذ قال الحدیث شجون
«75» (و دیگر از سخنان پیامبر در تشبیه به گیاه) گفتار او (ع) است: «مثل المؤمن الّذی یقرأ القرآن مثل الأترجّة ریحها طیّب و طعمها طیّب و المؤمن الّذی لا یقرأ القرآن کالتّمرة طعمها طیّب و لا ریح لها، و مثل المنافق الّذی یقرأ القرآن مثل الرّیحانة ریحها طیّب و لا طعم لها، و المنافق الّذی لا یقرأ القرآن کالحنظلة ریحها کریه و طعمها خبیث» «76».
و بتحقیق یکی از شاعران محدث، قومی را ستوده، و آنها را بر قیاس معنای سخن پیامبر (ص) به ترنج تشبیه کرده و گفته است: [از بحر بسیط]
__________________________________________________
(73)- الفاخر، ص 59، ملاحظه شود.
(74)- گفته می‌شود: «آن مثل از خزیم بن نوفل الهمدانی است. (مجمع الامثال، ج 1، ص 328)
(75)- در نسخه اصل و مجمع الامثال، ج 1، ص 198، و الفاخر، ص 60، چنین است، امّا در دیوان الفرزدق، ص 333 «انّ اشتغارها» ضبط شده است.
(76)- ریاض الصالحین، من کلام سیّد المرسلین، ص 387، و فتح الباری، ج 9، ص 456 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 280
798 کلّ الخلال التی فیکم مناقبکم «77»* تشابهت فیکم الاخلاق و الخلق
799 کأنّکم شجر الأترجّ طاب معا أصلا و فرعا و طاب الحمل و الورق
«78» و کلمه «منافق» از «نافقاء الیربوع (: لانه موش صحرایی)» گرفته شده؛ زیرا منافق خلاف آنچه را ظاهر می‌سازد، پنهان می‌کند، شاعر در حالی که وضع نفاق و مشتبه بودن آن حالت را وصف می‌کند، گفته است: [از بحر مجزوء کامل
800 خلّ النّفاق لاهله و علیک فالتمس الطّریقا
801 و ارغب بنفسک أن تری إلّا عدوّا او صدیقا
و همانا از آن روی پیامبر (ص) قاری قرآنی را که از منافقان باشد به گیاه خوشبو تشبیه کرد که قرآن خواندن منافق، ظاهری نیکو دارد و منافق به مقتضای آن عمل نمی‌کند، چنان که «ریحانه» به مزه‌ای قابل انتفاع راه نمی‌برد؛ سپس پیامبر در نکوهش منافقی که قرآن نمی‌خواند مبالغه نمود، و او را از درون و برون، در بوی و مزه به حنظله تشبیه کرد، و مقصود او این است که اگر منافق بویش بوزد، بویی ناخوش است.
ابو العتاهیّه گفته است: [از بحر مجزوء رمل
802 أحسن اللّه بناأ نّ الخطایا لا تفوح
803 فاذا المستور منّا بین ثوییه فضوح
«79» اکنون بر سر سخن از آن آیه باز می‌گردیم:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ.» معنی این است که نشانه سجده (در چهره‌هایشان ظاهر است)، و در معنای «سیماهم فی وجوههم» گفته شده: «روز قیامت از اثر وضوء سپیدروی و دست و پا سفید برانگیخته می‌شوند.»
__________________________________________________
(77)- در حاشیه کلمه «مبارکة» ثبت شده است.
(78)- بیت فوق در محاضرات الادباء، ج 4، ص 578 منسوب به «ابن الرومی» است، و مصراع دوم آن چنین ضبط شده است: «حملا و نورا و طاب الرّیح و الورق».- م.
(79)- دیوان او، به تصحیح دکتر شکری فیصل، ص 97- 98 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 281
(بیان) گفتار خدای- تبارک و تعالی-: ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ یعنی آن علامت، وصف محمّد و یاران او در تورات و انجیل است؛ چنان که خدای- تعالی- گفته: مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ «80» و معنای «مثل الجنّة» صفت جنّت است.
(بیان) گفتار خدای- تعالی-: یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ مقصود از «زرّاع» محمّد (ص) و دعوت کنندگان به اسلام از زمره اصحاب محمّد است؛ همان کسانی که تشبیه آیه در وصف ایشان وارد شده است.
پس بتحقیق آن آیه وصف مؤمنان را به صفت سرسختی بر کافران و عطوفت بر مؤمنان، و جست و جوی خوشنودی خدا در رکوع و سجودشان (- وصف مؤمنان را به آن صفات) در بر گرفته است، و متضمّن معنای مثلی شده که خدا برای ایشان مثل زده؛ مثلی که در کتابهای اوست، و مبیّن این است که همراهان پیامبر همانند کشت و کاری هستند که جوانه زده و رشد یافته تا بر ساقه‌هایش استوار گشته، و آن کشت و کار، کشت و کارکنندگان را به اعجاب وا می‌دارد تا کافران را به خشم شدید فرو برد.
__________________________________________________
(80)- سورة محمّد (47) آیه 15.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 282

[تشبیه در سوره الذاریات

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ ما تَذَرُ مِنْ شَیْ‌ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ «1».
(و فی عاد ...) یعنی در قوم عاد نیز آیت دیگری است، علاوه بر آن آیتی که در (آیه) و فی موسی «2» گذشت.
«العقیم» باد عقیم آن بادی است که با آن باروری (ابر) نیست، و بارانی به بار نمی‌آورد، و تنها باد هلاکت است.
«الرّمیم»: برگ خشک خرد شده‌ای است که «هشیم» بر آن اطلاق می‌شود؛ طائی (ابو تمّام) گفته است: [از بحر خفیف
804 اصبحت روضة الشّباب هشیما و غدت ریحه البلیل عقیما
«3» و معنای تشبیه در آن آیه این است که آن باد به سبب تندی و سرعت حرکتش هر چه را بر آن وزید، همانند برگ خشک ساخت و از پیامبر (ص) روایت می‌شود که: وی گفته است: «نصرت بالصّبا و اهلکت عاد بالدبور «4»».
__________________________________________________
(1)- سورة الذاریات (51) آیه 41- 42.
(2)- در آیه 38 همان سوره خدای- تعالی- گفته است: وَ فِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ. (3)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 220 (بجای عقیما) سموما ضبط شده است.
(4)- النهایة، ج 2، ص 98، و لسان العرب، ریشه «دبر» ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 283
و یکی از شاعران راست در هجو مردی: [از بحر رجز]
805 «لو کنت ماء لم تکن طهورا او کنت غیما لم تکن مطیرا
806 أو کنت ریحا کانت الدبورا او کنت بردا کنت زمهریرا
807 او کنت ارضا کنت ارضا بورا او کنت مخا کنت مخاریرا»
«دبور» بادی است که از پشت کعبه می‌وزد، و باد «قبول» از روبروی آن می‌وزد. و از نامهای دبور «محوه» است. ابو زید خوانده است: [از بحر رجز]
808 قد بکرت محوة بالعجاج و دمّرت بقیّة الرّجاج»
«5» «رجاج»: شتران خرد و ضعیف است.
و باد صبا به سبب روبرو بودنش با باد «دبور»، قبول نامیده شده است؛ و از نامهای آن است: «أیر» و «هیر» و «ایر» و «هیر» و از نامهای باد شمال است: «جربیاء» و «نسع» و «مسع» و از نامهای باد جنوب: «أزیب» و «نعامی» و «هیف» «6» است، (و نام اخیر) زمانی است که با گرمای باد هیف تشنه شوی. ذو الرّمّه گفته است: [از بحر بسیط]
809 و صوّح البقل نآج تجی‌ء به هیف یمانیة فی مرها نکب
«7» و گفته می‌شود: «باد جنوب دگرگون شده از باد «صبا» است، و گفتار شاعر
__________________________________________________
(5)- آن بیت رای ابن المنظور در لسان العرب یاد کرده و آن رای به قلاخ بن الحزن نسبت داده است.
(6)- ثعلب از ابن الاعرابی نقل کرده که بادهای موصوف به «نکب» چهار نوع باد است: «نکباء الصبا» و «نکباء الجنوب» و باد نکب جنوب سوزاننده و تشنه کننده و خشک کننده سبزی است، و آن بادی است که میان دو باد می‌وزد. جوهری گفته است: که آن باد «ازیب» نامیده می‌شود. (لسان العرب ریشه نکب) و در ریشه «ازب» آمده است: «ازیب» باد جنوب است، و آن لغت هذیل است، یا آن باد نکباء است؛ که میان باد صبا و جنوب می‌وزد، و در «النهایه» ج 2 ص 324 آمده است: نام آن نزد خدا «ازیب» و نزد شما «جنوب» است.
(7)- دیوان ذی الرّمّه ج 1 ص 54
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 284
بر آن دلالت دارد: [از بحر طویل
810 و ریح تبوع الشّمس یمّمت نحوها لیشفی ما بی‌من سقام هبوبها
811 تبدّت صبا ثمّ استدارت ضحیّة جنوبا فما ذا هیّجت لی جنوبها
و به باد، در آغاز وزیدنش بشدّت «نافحة» گفته می‌شود، و آن بادی که دارای زفرفه (صدا) است «زفزافة» می‌باشد، و «مجفلة» و «جافله» باد سریع است، و «سهول» و «سیهوج» باد شدید است، و «هجوم» بادی است که بشدّت می‌وزد تا جایی که گیاه «ثمام» و خانه‌ها رای از بن بر می‌کند، و «حجوج» بادی با حرکت سریع است، و «دروج» بادی است که به پشت حرکت می‌کند، تا جایی که در شن زار چیزی همانند دامن برای آن می‌بینی.
شبیب بن البرصاء «8» گفته است: [از بحر طویل
812 فلم تذرف العینان حتّی تحمّلت مع الصبح أحفاض لهم و حدوج
813 و حتّی رأیت الحیّ تسفی دیارهم مزعزعة جنح الظّلام دروج
و گفته شده: «مراد کلام خدای- تعالی- «کَالرَّمِیمِ» استخوان پوسیده خاک شده است؛ گفته می‌شود: «رمّ العظم یرمّ رمّا و رمیما» یعنی استخوان پوسیده و خرد شد، و «رمّه» استخوان است، و از آن معنی است «رمّه» در حدیثی به مضمون «انّه (ص) نهی عن الاستنجاء بالرّوث و الرّمّة «9»».
و خدای- تعالی- گفته است: وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ «10» و چون این آیه نازل شد، ابیّ بن خلف با استخوانی پوسیده نزد پیامبر (ص) آمد، و آن استخوان را خرد می‌کرد و می‌گفت: «ای محمّد آیا معتقدی خدا
__________________________________________________
(8)- وی شبیب بن یزید شاعری از عصر اسلامی و از اهل بادیه؛ از شاعران حکومت اموی است، (الاغانی، ج 12، ص 271، چاپ دار الکتب، و شرح دیوان الحماسة، ج 3، ص 1123)
(9)- النهایة، ج 2، ص 226- 227، و لسان العرب، ریشه «رمم» ملاحظه شود.
(10)- سورة یس (36) آیه 78.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 285
این استخوان را پس از آن که پوسیده است زنده می‌کند؟ «11»».
شاعر گفته است: [از بحر طویل
814 و إنّک لو نادیته و هو میّت أجاب و لو انّ العظام رمیم
و درباره گفتار عرب که می‌گوید: «جاء بالطّمّ و الرّمّ» گفته شده است: «طمّ، چیزی است که آب آن را می‌آورد، و رمّ، چیزی است که باد آن را می‌آورد».
و وجه اوّل (از تفسیر رمیم) در معنای تشبیه نیکوتر است.
__________________________________________________
(11)- الکشاف، زمخشری؛ ج 4، ص 23 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 286

[تشبیه در سوره إقتربت

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ «1».
خدا مردم را هنگام برانگیخته شدن به ملخ پراکنده تشبیه کرده؛ چنان که آنها را به پروانه پراکنده تشبیه کرده «2»؛ از آن رو که در آن روز برخی در برخی دیگر موج می‌زنند.
و گفتار خدا «خشّعا» منصوب بر وجه «حال» است، و «خاشعا» نیز قراءت شده، و ابن مسعود «3» «خاشعة «4»» قراءت کرده است، و اسمهای فاعل و مفعول و صفت مشبهه هرگاه بر لفظ جمع مقدّم شده باشد می‌توان مفرد آورد، علاوه بر آن، می‌توان به اعتبار معنای «جماعت» مؤنث آورد، و به صیغه جمع نیز جایز است استعمال شود. می‌گویی: «مررت بشباب حسن او جههم و حسان او جههم، و
__________________________________________________
(1)- سورة القمر (54) آیه 7، مؤلّف آن سوره را به مناسبت عبارت «اقتربت» در اول آن، سوره اقتربت نامیده است.
(2)- خدای- تعالی- در سورة القارعه (101) آیه 4 گفته است: یوم یکون النّاس کالفراش المبثوث.
(3)- او عبد اللّه بن مسعود از اصحاب پیامبر است و به سال 32 ه وفات یافت. (الاصابة، شماره 4945، و النّهایة، ج 1، ص 458).
(4)- در الکشّاف، ج 4، ص 344 آمده است «خاشعا ابصارهم» حال از «الخارجین» است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 287
حسنة او جههم.
شاعر گفته است: [از بحر رمل
815 و شباب حسن أو جههم من أیاد بن نزار بن معدّ
و امّا توضیح گفتار خدا در سورة القارعه یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ «5»:
فراش چیزی (حشره‌ای) است همانند پشه‌های ریز؛ که آنها را می‌بینی اطراف آتش هجوم می‌برند، و یکی پس از دیگری در آن سقوط می‌کنند. این تشبیه مانند تشبیه اول است، و در مثل چنان تشبیهی است که ابو کبیر هذلی «6» می‌گوید:- امّا از کجا و چگونه او را ممکن است چنین اختصاری، و بیان چنان کثرتی در چنین لفظ موجز- شعر او را اسدی برایم قراءت کرد: [از بحر کامل
816 لا یجفلون عن المصاف و لور رأوا أولی الوعاوع کالغطاط المقبل
«7» شاعر می‌گوید: «هنگامی که دشمنانشان را می‌بینند، همانند «غطاط» هنگامی که پرواز می‌کند بر ایشان حمله‌ور می‌شوند، و «غطاط» پرنده‌ای چون «قطا» است.
امرؤ القیس سروده، و سخن از اسب به میان آورده است: [از بحر سریع
817 فهنّ أرسال کمثل الدبی او کقطا کاظمة النّاهل
«8» و ایاس بن قبیصة طائی «9» سروده، و از دسته‌ای لشگر سخن گفته است: [از بحر طویل
__________________________________________________
(5)- سورة القارعه (101) آیه 4.
(6)- او عامر بن الحلیس، شاعری از عصر جاهلیّت است، و برخی گفته‌اند وی شاعری جاهلی- اسلامی است، و برخی از ایشان وی را از اصحاب نام برده‌اند. (الشعر و الشعراء، ص 561، و خزانة الادب، ج 2، ص 266، و دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 88، و شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 84)
(7)- دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 88.
(8)- دیوان امرئ القیس، ص 121، 257.
(9)- وی از سوی کسری کارگزار عین التّمر و توابع آن از سرزمین حیره بود. (الاغانی، ج 20، ص 137- 138 و التنبیه و الاشراف، ج 1، ص 209)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 288
818 و مبثوثة بثّ الدبی مسبطرّة رددت علی بطائها من سراعها
«10» و اعشی سروده، و سخن از قومی به میان آورده است: [از بحر طویل
819 متی أدع منهم ناصری تأت منهم کرادیس مأمون علیّ خذولها
820 رعالا کاقساط الجراد لخیلهم عکوب إذا سارت سریع نزولها
«11» و ابو جندب هذلی «12» گفته است: [از بحر طویل
821 علی حنق صبّحتهم بمغیرة کرجل الدبی الصیفیّ أصبح سائما
«13» و ابو خراش «14» در معنای دیگری از این تشبیه گفته است: [از بحر طویل
822 تری طالبی الحاجات یغشون بابه سراعا کما تهوی الی أدّها النّحل
«15» و شاعر محدث گفتارش را از آن معنی اقتباس کرده است:
823 تری النّاس افواجا الی باب داره کانّهم رجلا دبیّ و جراد
«16» تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ «17».
جمله «کانّهم ...» جمله حالیه و معنی چنین است: مردم را از جای بر می‌کند در حالی که همانند نخل منقعر شده‌اند، و آن نخلی است که از ریشه برکنده شده
__________________________________________________
(10)- شرح دیوان الحماسه، ج 1، ص 209 ملاحظه شود.
(11)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 175 (بجای اذا سارت سریع نزولها) اذا نابت بطی‌ء نزولها، ضبط شده است.
(12)- وی ابو جندب بن مرّه، برادر ابو خراش هذلی است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 255)
(13)- دیوان الهذلیّین، ج 3، ص 86 ملاحظه شود.
(14)- او ابو خراش خویلد بن مرّه است که ماری او را گزید، و در زمان خلافت عمر بن الخطّاب در گذشت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 554)
(15)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان الهذلیّین، ج 2، ص 166 الی أدمی ضبط شده است.
(16)- آن بیت از ابو نواس است، (دیوان ابی نواس، ص 472 و التشبیهات، ص 248 ملاحظه شود.
(17)- سورة القمر (54) آیه 19 و 20.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 289
است، و آن باد ایشان را بر رو درمی‌انداخت. و کلمه «نخل» بر دو وجه مذکّر و مؤنث به کار می‌رود، گفته می‌شود: «هذا نخل و هذه نخل». خدای در این آیه «منقعر» گفته، و آن را بر وجه مذکّر به کار برده، و گفتار خدا در سوره «الحاقه»:
فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ «18»، بر وجه تأنیث نخل است.
ضمیر «ها» در «فیها» به کلمه ریح بر می‌گردد همان ریحی (بادی) که ایشان را هلاک کرد. و گفتار خدای- تعالی- «اعجاز نخل» به معنای ریشه‌های نخل است.
و از جمله سخنانی که در شعر، در مثل چنین تشبیهی آمده- با وجود اختلاف مقایسه میان آن شعر و قرآن، و انحطاط رتبه آن شعر تا حدّ زشتی و نارسایی- گفتار امرؤ القیس است: [از بحر سریع
824 حتّی ترکناهم لدی معرک أرجلهم کالخشب الشّائل
«19» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر بسیط] 825 کأنّهم خشب بالقاع منجدل و یحیی بن خالد «20» تعبیر قرآن را در شعری به نظم آورده؛ شعری که در هنگام نگون بختی برامکه، برای هارون فرستاد، پس در حالی که هارون را مخاطب قرار داده، و حال برامکه را بیان داشته، گفته است:
[از بحر مجزوء کامل
826 عمّتهم لک سخطة لم تبق منهم باقیه
827 فکانّهم ممّا بهم أعجاز نخل خاویه
پس هارون الرّشید وی را با این آیه پاسخ داد: ضرب اللّه مثلا قریة کانت آمنة
__________________________________________________
(18)- سورة الحاقه (69) آیه 7.
(19)- دیوان امرئ القیس، ص 121 ملاحظه شود.
(20)- او یحیی بن خالد برمکی متوفّی به سال 190 ه است. (وفیات الاعیان، ج 2، ص 243)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 290
مطمئنّة ... «21»
و امّا گفتار خدای- تعالی-: إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً پس «صرصر» عبارت است از بادی که جدّا خیلی سرد است؛ شاعر در حالی که از مردی یاد کرده گفته است: [از بحر طویل
828 یصفّقه أنف من الرّیح بارد و نکباء لیل من جمادی و صرصر
«22» و اصل «صرصر» صرّ است، و صرصر تکرار سردی است، چنان که هرگاه صدای چیزی را بدون تکرار شنیدی گویی: «صرّ الشی‌ء و صلّ» و هرگاه بخواهی بگویی آن صدا تکرار شده گویی: «صرصر و صلصل» «23».
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً فَکانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ «24». (محتظر) با کسره ظاء و فتح آن قراءت شده است. «هشیم» برگی است که خشکیده و شکسته و خرد شده است. (و معنی این است) که آن کافران همانند هیزمی شدند که صاحب آغل آن را گرد می‌آورد؛ یعنی آن هیزم به نهایت خشکی رسیده تا جایی که برای سوزاندن گرد آورده می‌شود، و کسی که «المحتظر» با فتحه ظاء قراءت کرده بنابر این است که آن، صیغه اسم مکان است؛ مکانی که هیزم در آن نگاه داشته می‌شود. و کسی که «المحتظر» با کسره ظاء قراءت کرده، بنا بر این است که صیغه اسم فاعل باشد، و آن را به کسی نسبت داده که خاشاک را گرد می‌آورد، و او «محتظر» می‌باشد.
__________________________________________________
(21)- سورة النحل (16) آیه 112.
(22)- لسان العرب، ریشه «نکب».
(23)- در الخصائص، ج 2، ص 152 وارد شده است: خلیل گفته است: گویی عرب در صدای «ملخ»، طول و مدّی توهم نموده و گفته است: «صرّ» و در صدای «باز» قطع و وصلی را توهّم نموده و گفته است: «صرصر». ابن جنّی از آن موضوع در الخصائص، ج 2، ص 145 و ما بعد آن بحث کرده است.
(24)- سورة القمر (54) آیه 31.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 291
و بتحقیق شاعران در وصف فنای مردم و فرسوده شدن امّتها، تشبیهی شبیه به این تشبیه را بیان نموده‌اند؛ همانند گفتار عدی بن زید عبادی: [از بحر خفیف
829 ثمّ أضحوا کانّهم ورق جف ف فالوت به الصبا و الدبور
«25» و این بیت نزد جماعت راویان نیکو شمرده شده است، و اصحاب معانی یاد کرده‌اند که شاعر با تعبیر «صبا» و «دبور» از این معنی کنایه آورده که مرگ برخی از ایشان را با سختی و برخی را با آسانی می‌رباید، و در این جا خبر خالد بن صفوان «26» که با ابیات عبادی تضمین شده به عرض می‌رسانم، و آن خبر را عبد اللّه بن بکر واعظ با سند مسلسل خود برایم نقل کرد، و آن را نیز محمّد بن علی بن المهتدی باللّه برایم نقل کرد، و آن از خبرهایی بود که از قول ابن الانباری برایمان بیان داشت. و (نیز) آن داستان را پدرم- رحمه اللّه- برایم نقل کرد، و آن نقل با عبارت او، و منقول از حافظه اوست؛ گفت: «خالد بن صفوان گفت: «بر هشام بن عبد الملک «27» وارد شدم و روغن داشت جریان می‌یافت «28»؛ در سالی که باران بهاری در طلیعه بهار باریده، و باران دنبال باران بهاری پی در پی فرو ریخته و زمین آرایش خود را گرفته، و در نتیجه همانند جامه‌های رنگین گسترده و جامه‌های قباطی «29» پراکنده، و خاکش همانند کافور شده، و به گونه‌ای بود که اگر تکه‌ای از چیزی بر آن قرار می‌گرفت خاک به آن راه نمی‌یافت؛
__________________________________________________
(25)- دیوان او، ص 90 ملاحظه شود.
(26)- او خالد بن صفوان بن عبد اللّه بن عمرو بن الاهتمّ است، وی از فصیحان مشهور عرب است، و در سال 133 ه وفات یافت. (امالی المرتضی، ج 4، ص 172 و نکت الهمیان، ص 148)
(27)- وی سال 125 ه وفات یافت. (الکامل، تألیف ابن الاثیر، ج 5، ص 96، و تاریخ الطّبری، ج 8، ص 283)
(28)- کنایه از وفور و فراوانی برکت و نعمت. منقول از پاورقی الجمان، ص 304.- م.
(29)- قباطی: به ضمّه یا فتحه حرف اول جمع «القبطیّة» و آن جامه‌هایی است سفید و نازک از جنس کتان (المعجم الوسیط، حرف القاف).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 292
و برای او سراپرده‌هایی از خز زده شده بود؛ سراپرده‌هایی که یوسف بن عمر از یمن برایش فرستاده بوده است، و همانند زر ناب می‌درخشد، وی دنبال من فرستاد، بر وی وارد شدم و همچنان بر پای بودم، تا سرانجام همچون باز پرس بسوی من نگریست، گفتم: «ای امیر مؤمنان! خدای نعمتش را بر تو کامل گرداند، و آن را با شکر او بر تو گوارا سازد، و آن امر (خلافتی) را که به تو تفویض کرده موجب راهبری، و سرانجام آن را موجب ستایش قرار دهاد!، پس تو مورد اطمینان مسلمانان، و جایگاه آرامش ایشان واقع شدی درخواسته‌هایشان بسوی تو لابه می‌کنند، و در کارهایشان به تو ملتجی می‌شوند، و چیزی را برای این مقامی که یافته‌ام و لحظه نگریستن به چهره‌ات- که خدای مرا بر آن منّت نهاد- (چیزی را برای این مقام) برتر از توجّه دادنت به شکر نعمتهای خداداده‌ات نمی‌بینم و در آن توجّه دادن چیزی را بلیغتر از داستان گذشته‌ای درباره پادشاهی از پادشاهان عجم نمی‌یابم؛ که اگر امیر مؤمنان اجازه دهد آن داستان را برایش بازگویم» هشام تکیه زده بود پس راست شد و نشست، و گفت: «بگو ای پسر اهتم «30»» پس گفتم: «ای امیر مؤمنان! بدرستی که پادشاهی از پادشاهان پیش از تو، سالی همانند این سال ما، بسوی قصرهای خورنق و سدیر «31» بیرون شد، و زمین آرایش خویش را گرفته بود، و برای او (نعمت) سال جوانی، و گسترش قلمرو شاهی، و بسیاری مال فراهم آمده بود. روزی سر بر آورد، و به اطرافش
__________________________________________________
(30)- او خالد بن صفوان الاهتمّ است.
(31)- آن دو، دو قصر معروف است، و ابو الفرج اصفهانی، از آن دو قصر در کتاب الاغانی، ج 2، ص 140، چاپ دار الکتب سخن گفته و در کتاب المعرّب، ص 126 است که: «خورنق، خرنگاه و آن (در زبان فارسی) محلّ شرب است، آنگاه در زبان عرب به کار رفته و خورنق شده است، و آن ساختمانی است که نعمان برای برخی از خسروان بنا نهاد» و در صفحه 187 آن کتاب است که سدیر فارسی معرّب و اصل آن سادلی- یعنی سه قبّه تودرتو- بوده است، و مردم آن را «سی دلی» می‌نامند، آنگاه معرّب شده است. [در الالفاظ الفارسیّة المعرّبة سدلّی ضبط شده است.
- م.]
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 293
نگریست، و به حاضران در محضرش گفت: «آیا کسی را می‌شناسید که همانند آنچه به من داده شده به او عطا شده باشد؟»- و نزد او مردی بود از بازماندگان اصحاب منطق و سلوک بر مسلک و روشهای حقّ- پس به او گفت: «آیا معتقدی آن مالی که برایت فراهم آمده چیزی است که پیوسته از آن تو بوده یا چیزی است که از آن پیشینیانت بوده که از آنها جدا شده و به تو منتقل گردیده است؟» گفت: «بلکه از آن پیشینیان بوده، و از آنها جدا شده است» گفت: «پس تو شیفته چیزی شده‌ای که لذتش از بین می‌رود، و وبالش باقی می‌ماند، اندک زمانی در آن باقی هستی، و روزگار درازی در گرو آن قرار می‌گیری» هشام گریست و گفت: «وای بر تو، راه گریز کجاست!» گفت: «یا این است که در قلمرو حکومتت اقامت می‌گزینی، و در آنچه تو را خوش آید، و بد آید، و به کامت تلخ آید، و تو را بر افروخته‌ات گرداند، به فرمان پروردگارت گردن می‌نهی، یا تاجت را فرو می‌نهی، و لباس ژنده‌ات را می‌پوشی، و در این کوه، پروردگارت را عبادت می‌کنی تا مرگت برسد» گفت: «هنگامی که شب فرا رسد نزد من بیا، اگر این مقامی که در آنم برگزیدم تو وزیری خواهی بود که سرپیچی از تو به وقوع نپیوندد و اگر تنهایی در روی زمین را برگزینم، تو اگر بخواهی رفیق من خواهی شد»، چون سحرگاهان فرا رسید، در خانه‌اش را کوبید، و او را مهیّای گردش و سیاحت یافت، پس به خدای سوگند، آن دو تن ملازم کوه شدند، تا مرگشان فرا رسید، و در این مقام است که عدیّ بن زید می‌گوید: [از بحر خفیف
830 ایّها الشامت المعیّر بالده ر أ أنت المبرّا الموفور؟
831 ام لدیک العهد الوثیق من الأی یام، بل انت جاهل مغرور
832 من رأیت المنون خلّدن ام من ذا علیه من ان یضام خفیر؟
833 أین کسری، کسری الملوک أنوشر و ان أم أین قبله سابور
«32»
__________________________________________________
(32)- انو شروان، خسرو اول پسر قباد یکی از پادشاهان فارس است. شاپور نام عدّه‌ای از پادشاهان فارس است. [برای توضیح بیشتر رک: فرهنگ معین، بخش اعلام، ج 5، ص 852- 855.- م.]
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 294
834 و بنو الاصفر الکرام «33»
ملوک الر روم لم یبق منهم مذکور
835 و اخو الحضر «34»
اذ بناه و إذ دج لة تجبی الیه و الخابور
836 شاده مرمرا و حلّله کلسا فللطّیر فی ذراه و کور
837 لم یهبه ریب المنون فباد ال ملک عنه فبابه مهجور
838 و تأمّل ربّ الخورنق إذ أش رف یوما و للهدی تفکیر
839 سرّه حاله و کثرة ما یم لک و البحر معرضا و السّدیر
840 فارعوی قلبه فقال و ما غب طة حیّ الی الممات یصیر
841 ثمّ بعد الفلاح و الملک و الإم مة وارتهم هناک قبور
842 ثمّ أضحوا کانّهم ورق جف ف فألوت به الصبا و الدبور
«35»/ «36» گفت: «هشام گریست تا اندازه‌ای که ریش او تر و عمامه‌اش مرطوب شد، و دستور داد سراپرده را از جای برکنند، و به کاخش بازگشت، پس دوستان و اطرافیان نزد خالد بن صفوان گرد آمدند، و گفتند: «چه قصدی در حقّ امیر مؤمنان روا داشتی و شادیش را بر وی مکدّر ساختی، و صحبت در بیابانش را برهم زدی؟» گفت: «از من دور شوید که من با خدا پیمان بسته‌ام که با هیچ پادشاهی تنها نشوم جز آن که خدای- عزّ و جلّ- را به یاد او آورم» «37».
و نیز از شعر عدی بن زید در پند به نعمان بن المنذر «38» برایم خواند- و این اشعار را در حالی سرود که باتّفاق یکدیگر به صحرا و دشت خارج شده بودند، گذرشان بر درختی افتاد، و عدی به او گفت: «ای پادشاه آیا می‌دانی این درخت چه
__________________________________________________
(33)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او ص 87 «بنو الاصفر الملوک» ضبط شده است.
(34)- الحضر، شهر تاریخی الحضر است که در بیابان پستی میان دجله و فرات قرار دارد.
(35)- آن قصیده با آن داستان در الاغانی، ج 2، ص 113- 115 (چاپ الدار التونسیّة) نقل شده است.- م.
(36)- دیوان عدیّ بن زید، ص 84 و بعد آن ملاحظه شود.
(37)- آن داستان در کتاب الاغانی، ج 2، ص 136، چاپ دار الکتب ملاحظه شود.
(38)- الاغانی، ج 2، ص 196، چاپ دار الکتب ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 295
می‌گوید؟» گفت: «نه» گفت: «می‌گوید ...»-: [از بحر رمل
843 ربّ رکب قدانا خوا عندنا یشربون الخمر بالماء الزّلال
844 و اباریق علیها فدم و جیاد الخیل تردی فی الجلال
«39»
845 ثمّ اضحوا عصف الدهر بهم و کذاک الدهر حالا بعد حال
«40» و از بهترین اشعاری که درباره هلاکت امّتها و نیستی مردم قرنهای پیشین گفته شده گفتار اسود بن یعفر است «41»:
[از بحر کامل
846 ماذا اؤمّل بعد آل محرّق ترکوا منازلهم و بعد إیاد
847 اهل الخورنق و السّدیر و بارق و القصر ذی الشّرفات من سنداد
848 أرض تخیّرها لطیب مقیلها کعب بن مامة و ابن امّ دؤاد
«42»
849 جرت الرّیاح علی محلّ دیارهم فکانّما کانوا علی میعاد
850 و لقد غنوا فیه بأنعم عیشة فی ظلّ ملک ثابت الأوتاد
851 نزلوا بأنقرة یسیل علیهم ماء الفرات تجی‌ء من اطواد
852 فاذا النّعیم و کلّ ما یلهی به یوما یسیر الی بلی و نفاد
و بتحقیق شاعران مولّد در وصف این حالت (فنا و زوال دنیا) روش پیشینیان را پیش گرفتند، و همه آنها از رسیدن به مرتبه بلاغت قرآن ناتوانند، و راه اطاله و
__________________________________________________
(39)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 82 «و الاباریق فدم» ضبط شده است.
(40)- در نسخه اصل چنین است امّا در دیوان او، ص 83 به این عبارت نقل شده است:
ثمّ اضحوا اخنع الدهر بهم و کذاک الدهر یودی بالجبال
[ظاهرا سهوی روی داده یا در چاپ و یا در تصحیح، صحیح آن «خنع» است.- م.] و پس از آن، این بیت است:
و کذاک الدهر یرمی بالفتی فی طلاب العیش حالا بعد حال
(41)- وی شاعری جاهلی، از بنی حارثه و نابینا بوده است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 176)
(42)- آن دو تن: کعب بن مامة الایادی یکی از بخشندگان عرب در روزگار جاهلیّت، و ابو دؤاد الایادی شاعر است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 161، 176، و المفضّلیّات، ص 217)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 296
سخن درازی را رونده‌اند، و چه بسا برخی از ایشان عبارت قرآن را گرفته و اقتباس کرده‌اند، ولی با وجود آن در طریق ناتوانی و عجزند؛ زیرا ایشان معترف به درماندگی و ناتوانی از نیل به مرتبت قرآن، و مقابله با بلاغت آنند.
یکی از بزرگان (اساتید) از قول ابن مناذر «43» ضمن ابیاتی برایم خواند: [از بحر خفیف
853 و أرانا کالزّرع یحصده الده ر فمن بین قائم و حصید
«44» و آن شعر از گفتار خدای- تعالی-: ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْها قائِمٌ وَ حَصِیدٌ «45» اقتباس شده است، در حالی که آن شعر را قرینه‌ای که تمام جزئیّات معنی را نشان دهد همراهی نمی‌کند، پس چگونه می‌تواند همطراز عبارت قرآن باشد؛ که تعبیر قرآن تمامتر، و شاملتر و کاملتر و رساتر است، زیرا بر زوال هر که از آن قوم فانی شد، و فنای خانه‌هایشان، و هر آنچه نتیجه آن فنا و زوال است- از اموری که سخن از آن بسیار و شرح آن طولانی است- دلالت دارد.
پدرم- رحمه اللّه- برایم نقل کرد که چون یزید بن المهلّب «46» معزول شد، و در روزگار یزید بن عبد الملک «47» مردم را به رهبری خویش فرا خواند، وی برادرش
__________________________________________________
(43)- او محمّد بن مناذر از اهل عدن است، وی به سبب کثرت دانشمندان و ادیبان در شهر بصره، در آن شهر اقامت گزید، و پیوسته با فقیهان و محدّثان و ادیبان مصاحبت داشت، تا در آن علوم به آخرین درجه رسید، وی سال 198 ه وفات یافت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 747، و طبقات الشعراء ابن المعتزّ، ص 119، و الاغانی، ج 17، ص 17، چاپ بیروت، و بغیة الوعاة، ج 1، ص 249)
(44)- طبقات ابن المعتزّ، ص 122، و الاغانی، ج 17، ص 47 ملاحظه شود.
(45)- سوره هود (11) آیه 100.
(46)- او یزید بن المهلّب بن ابی صفره ازدی است، سال 102 ه وفات یافت. (وفیات الاعیان، ج 2، ص 264)
(47)- وی سال 105 ه وفات یافت، (الکامل ابن الاثیر، ج 5، ص 45، و النّجوم الزّاهره، ج 1، ص 552)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 297
مسلمه «48»، و عبّاس بن الولید را برای رویارویی با او دعوت کرد، و آن دو تن در وسط سرزمین بابل، با او به جنگ پرداختند، و سرانجام او را با گروهی از همراهانش کشتند، و سرهایشان به شام حمل شد، و حبیب بن المهلّب به اسارت کشیده شد، و چون به نزد یزید رسید، وی را به زندان افکند، و سرهای کشته شدگان را در شام بر ملا ساختند، و یزید بن المهلّب تا روزگار هشام «49» در زندان باقی ماند، گفته می‌شود:
«وی سرهای ال المهلّب را به نزد حبیب فرستاد و گفت: «این سرها را می‌شناسی؟» گفت: «بلی؛ این سرها از آن قومی است که دست اطاعت و فرمانبرداری ایشان کاشته و دست نافرمانیشان بدرویده است»، هشام را آن سخن خوش آمد و آزادش ساخت.
__________________________________________________
(48)- وی سال 120 ه وفات یافت (تهذیب التهذیب، ج 10، ص 144)
(49)- هشام بن عبد الملک سال 125 ه وفات یافت.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 298

[تشبیه در سوره الرحمن

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ «1»: یعنی آن صلصال (: گل خشک) در خشکی همانند آجر است.
هرگاه صدای چیزی را بشنوی و برخی از اجزای آن کنار برخی دیگر باشد گفته می‌شود: «صلّ الشی‌ء و صلصل».
«جریر» در حالی که سخن از «زبیر» به میان آورده، گفته است:
[از بحر کامل
854 لو کان لبّس خیله بحبالنا لسمعت من وقع الحدید صلیلا
«2» و خدا در جای دیگر گفته است: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ «3»، و گفته است: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ «4» و گفته است: إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ «5».
و تعبیر از این امور گوناگون است، و در معنی به یک اصل باز می‌گردد. پس
__________________________________________________
(1)- سورة الرحمن (55) آیه 14.
(2)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان، ص 455، به این عبارت ضبط شده:
لو کنت حین غررت بین بیوتنا لسمعت من صوت الحدید صلیلا
(3)- سورة الصافات (37) آیه 11.
(4)- سورة الحجر (15) آیه 26.
(5)- سورة آل عمران (3) آیه 59.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 299
اصل گل خاک است، آنگاه تغییر می‌یابد و مانند «حمأ مسنون (گل و لای بویناک)» می‌شود، سپس تغییر می‌یابد و گلی خشک مانند آجر می‌گردد و در آن دگرگونیها، تناقضی که موجب اشتباه گردد وجود ندارد.
و یکی از شاعران گفته است: [از بحر بسیط]
855 النّاس من جهة التّمثیل اکفاء ابوهم آدم و الأمّ حوّاء
856 فان یکن لهم من اصلهم نسب یفاخرون به فالطّین و الماء
و «ابن المعتز» شعرش را از این شعر (مذکور) نقل کرده و آن شعر را «عشاری» برای ما قرائت کرده است: [از بحر خفیف
857 و حسبک من نسب صورة تخبّر انّک من آدم
«6» «مسنون»: به معنای مصبوب (ریخته شده) است، و گفته شده: «به معنای بو گرفته است» و گفته شده: «صلصال نیز به معنای بو گرفته و از (صلّ اللّحم) مشتق شده و گوئی در اصل صلّال بوده و یکی از دو لام قلب به صاد شده است، و برخی از قاریان (به جای و قالوا أ اذا ضللنا فی الارض «7») و قالوا أاذا صللنا فی الارض، با صاد بدون نقطه- بنابر آن معنایی که بیان داشتیم- قرائت کرده‌اند «8» و نیز درباره گفتار خدای- تعالی-: «کَالْفَخَّارِ» گفته شده: «مقصود این است که آدمی از حالی به حالت دیگر تغییر می‌یابد همانند تغییر گل به آجر» و بتحقیق خدا برای تکوین آفریدگان مثل آورده و در آن باره با آنچه از گل تغییر می‌یابد و به جنس دیگر تبدیل می‌شود دلیل آورده و گفته است: «أ أنتم اشدّ خلقا ام السّماء بناها» تا گفتار خدای- تعالی-: وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها «9»
__________________________________________________
(6)- دیوان او، صفحه 341، ملاحظه شود.
(7)- سورة السجده (32) آیه 10.
(8)- در تفسیر الکشاف، ج 3، ص 402 نقل شده که: «حسن (رض) صللنا را از «صلّ اللّحم و اصلّ (: گوشت بو گرفت)» گرفته است، و گفته شده معنای صللنا: صرنا من جنس الصلة (: از جنس زمین شدیم) است. (رک: لسان العرب، ریشه «صلّ»).
(9)- سورة النازعات (79) آیه 27- 32.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 300
و کلمه (جبال)، بنا بر یکی از دو وجه قراءت (نصب) عطف بر گفتار خدا «ماءها و مرعاها» می‌باشد، و بنا بر این، معنی در گفتار خدا: لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ «10» می‌شود: «لنرسل علیهم حجارة منتقلة من طین (: ... تا بفرستیم بر ایشان سنگی که دگرگون شده از گل است)». و در خبر است که آن سنگ (مذکور در آیه) سنگی است که بر هر قطعه آن نام صاحب سنگی که آن سنگ بر او فرود می‌آید نوشته شده است، و آن است معنای گفتار خدا: «مسوّمة»، و به همین معنی گروهی در تفسیر، «سجّیل» معتقد شده‌اند، جز این که کلمه «سجّیل» معرّب است و اصل آن در فارسی «سنگ گل» «11» می‌باشد.
و وجه دیگر بنا بر قرائت (نصب) در گفتار خدا: «وَ الْجِبالَ أَرْساها» با تقدیر فعل «ارسی» است و آن را فعل مذکور پس از «الجبال» تفسیر می‌کند، و شاعر رجزسرا در گفتارش اشاره به وجه اول معنای آیه کرده، و گفته است: [از بحر رجز]
858 تسألنی عن السّنین کم لی فقلت لو عمّرت عمر الحسل
859 او عمر نوح زمن الفطحل و الصخر مبتلّ کطین الوحل
«12» اما در مورد گفتار خدای- تعالی-: «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ» شأن نزول آیه به این شرح است که: هیأتی از نصارای نجران نزد پیامبر (ص) آمدند، و «و سیّد و عاقب» در میان ایشان بودند و آن دو تن در آن روزگار، سرور اهل نجران بودند. آن هیأت گفتند: «ای محمد، برای چه به سالار ما ناسزا می‌گویی و گمان می‌بری که وی بنده است!؟» پس پیامبر (ع) گفت: «بلی؛ او بنده خدا و آیت اوست
__________________________________________________
(10)- سورة الذاریات (51) آیه 33.
(11)- تفسیر غریب القرآن، تالیف «ابن قتیبة»، ص 539، و کتاب المعرب، ص 181 و ترجمان القرآن، تألیف میر سید شریف جرجانی، ص 51 ملاحظه شود.
(12)- آن دو بیت از آن رؤبة است. (لسان العرب، ریشه فطحل)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 301
که بر مریم القا کرد» گفتند: «اگر راست می‌گویی بنده‌ای را به ما بنما که مردگان را زنده کند و نابینایان و پیسگان را شفا بخشد و از گل، صورت پرنده بسازد، و در آن بدمد و در نتیجه با رخصت پروردگار پرنده شود!؟ بلکه عیسی خداست» پیامبر (ع) خاموش ماند، تا اینکه خدای- تعالی- این آیه فرو فرستاد: إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ «13» چون شب را به صبح رسانیدند باز آمدند، پس پیامبر آن آیات را برایشان برخواند، گفتند: «آنچه می‌گویی نمی‌شناسیم»، چون از قبول آن سرباز زدند، پیامبر برایشان پیشنهاد ملاعنه (مباهله) کرد. پیامبر (ص) با ایشان وعده گذاشت، عاقب و سید بازگشتند تا صبحگاهان به نزد وی آیند، گذرشان بر مردی از خودشان که ناشناخته بود افتاد، داستان را برای او بازگفتند، آن مرد گفت: «شما کاری انجام ندادید، به خدای سوگند اگر پیامبر باشد، خدای او را در حق شما خشمگین نمی‌سازد، و اگر پادشاه باشد قوم عرب شما را به بردگی خود خواهد گرفت.» گفتند:
«رای و نظر صحیح چیست؟» گفت: «در موعد مقرر نزد او آیید و چون ملاعنه بر شما عرضه کند بگوئید: «نعوذ باللّه (: پناه می‌بریم به خدا)» پس پیامبر صبحگاهان به همراهی فاطمه، حسن و حسین بیرون شد، پس گفت: «آیا بر سر وعده خود هستید؟» گفتند: «نعوذ باللّه» گفت: «پس اسلام بیاورید» سرباز زدند، گفت: «جزیه دهید» جزیه را پذیرفتند، و دست از ملاعنه برداشتند «14».
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ
__________________________________________________
(13)- سورة آل عمران (3) آیه 59- 62.
(14)- تفسیر الکشاف، ج 1، ص 282 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 302
کَالْأَعْلامِ «15»:.
«الجواری»: السّفن (جمع سفینه: کشتی)، وقف کلمه الجواری با ابقاء «یا» است و از آن جهت در حالت وصل، حذف شده که ساکن است، و وقف بر آن بدون «یا» با وجودیکه دور از صحت می‌باشد، جایز است و ناچار باید آن را به جانب کسره اماله دهیم، تا دلالت بر حذف «یاء» کند. «المنشأت»: المرفوعات الشرع (: کشتیهای بادبان برافراشته). و آن کلمه به کسر «شین» المنشأت به معنای دربردارنده و بالا برنده بادبانها، نیز قراءت می‌شود، و لیکن با فتحه «شین» نیکوتر است. و «الاعلام»: کوههاست؛ شاعر گفته است: [از بحر رجز] 860 اذا قطعنا «16» علما بدا علم «17» و همانا از آنجهت خدای- تعالی- کشتیهای دریا را به اعلام (کوهها یا کوههای بزرگ) تشبیه کرده، که مقصود وی کشتیهای بزرگی است که دریا را در می‌نوردد، و کشتیهای بزرگ شبیه‌ترین چیز به کوههاست، و دلیل بر جایگاه نیک این تشبیه، و صحّتش این است که عکس آن و تغییر مشبّه به مشبّه به جایز است؛ چنانکه صحیح است خاصّه‌ای «18» که در تعریف منطقی بر محور خود می‌گردد و از کسانیکه این تشبیه را بعکس آورده‌اند «ذو الرمة» است؛ وی شعری گفته و از مسیر کاروانی در بیابانی بی‌نام و نشان یاد کرده است: [از بحر طویل
861 بارض تری فیها الحباری کانّها قلوص اضلّتها بعکمین عیرها __________________________________________________
(15)- سورة الرحمن (55) آیه 24.
(16)- در دیوان جریر و لسان العرب «قطعن» بجای «قطعنا» ضبط شده است. با توجّه به ابیات قبل، «قطعن» صحیحتر است. رک: دیوان جریر، چاپ بیروت، ص 424.- م.
(17)- دیوان جریر، ص 520 و لسان العرب، ریشه «علم» ملاحظه شود.
(18)- شاید مقصود مؤلّف از عبارت «کما تصحّ الخاصّة ...» این باشد که مشبّه و مشبّه به در اطلاق هر یک بر دیگری مساویند. و مقصود از خاصّه عرض خاصّ است. رک: منطق نوین، ص 209.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 303
862 یظلّ القنان الصوّ فیها کانّها قراقر موج غصّ بالسّاج قیرها
«19»
863 ملجّحة فی الماء یعلو حبابه جآجئها السّفلی و تطفو شطورها
«20» و نظیر تشبیه در آن آیه، تشبیه در سوره عسق (شوری) و من آیاته الجواری فی البحر کالاعلام «21» است و «یاء» الجواری در این آیه در دو حالت وقف و وصل ثابت است.
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان گفتار خدای- تعالی): فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ «22».
الانشقاق: از هم گسیختن چیزی است که در نهایت پیوستگی باشد، پس آسمان از هم شکافته می‌شود و سرخ می‌گردد همچون گل سرخ، و درباره گفتار خدا «فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ» گفته شده: یعنی آسمان سرخ می‌شود همانند «الفرس الورد (: اسب سرخگون)»- و کمیت به معنای اسب سرخ مویی است که رنگارنگ می‌شود و رنگ آن در زمستان با رنگ آن در تابستان اختلاف دارد «23»- «الدهان جمع الدهن» مانند «قرط (گوشواره) و قراط» است. و معنای کالدهان این است که آسمان از شدت آن وحشت اعظم رنگ برنگ می‌شود چون روغنهای الوان؛ دلیل بر آن معنی، گفتار خدای- تعالی- است: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ «24» یعنی آسمان همانند روغن
__________________________________________________
(19)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان ذی الرمه به این عبارت نقل شده:
تظل الوحاف الصدء فیها کانّها قراقیر موج غصّ بالساج قیرها
(20)- در نسخه اصل چنین است امّا در دیوان، ص 308 (به جای جآجئها) حیازیمها ضبط شده است.
(21)- سورة الشوری (42) آیه 32 قاریان کوفه و ابن عامر بحذف یاء «الجواری» قراءت کرده‌اند.
رک: مجمع البیان، ج 9، ص 31.
(22)- سورة الرحمن (55) آیه 37.
(23)- برای توضیح بیشتر رک: مجمع البیان، ج 9، ص 205.
(24)- سورة المعارج (70) آیه 8.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 304
گداخته می‌شود و عرب در سختی و شدت امور و در حالاتی از حالاتشان که با آن آشنایی دارند- از قبیل خشکسالی و جنگ و مانند آن- سخن از دگرگونی آسمان به میان می‌آورند. شاعر گفته است: [از بحر طویل
864 و محمرّة الاعطاف مغبرّة الحشا خفاف روایاها بطاء عهودها
(مقصود شاعر از محمرة الاعطاف) سال خشکسالی است که آفاق آسمانها در آن سال سرخ رنگ، و زمین گردآلود است. «روایاها» یعنی سحابها: (ابرهای آن).
«العهود»: بارانهای نخستین (باران بهاری) است. و نیز یکی از اعراب که سخن از خشکسالی به میان آورده، گفته است: [از بحر متقارب
865 و جاءتک بالهفّ لا أری فیه و قد سوّد الشّمس فیه القتر
866 کانّ النّجوم عیون الکلا ب تنهض فی الافق او تنحدر
(و معنای سوّد الشمس) این است که غبار جلو آن را گرفته و رنگهایش را تیره ساخته است، چنانکه ذو الرمّه گفته است: [از بحر طویل
867 و حیران ملتجّ کانّ نجومه وراء القتام الاغبر الاعین الخزر
«25»
868 تعسّفته بالرّکب حتّی تکشّفت عن الصهب و الفتیان أوراقه الخضر
«26» اما الزام مخاطبان به اقرار به نعمت در گفتار خدا فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ «27» در حالی که در شکافته شدن آسمان نعمتی که اقراری نسبت به آن تحقق یابد، وجود ندارد- این تقریر از جهت بازداشتن و هشدار دادن به سبب حادثه شکافته شدن آسمان است؛ پس تقریر به نعمت (در این آیه) تقریر به سبب آن می‌باشد، و همانا هشدار و بیم با ضرر محض تحقق می‌یابد، نه با آنچه توأم با نفع است، و لیکن تقریر به نعمت در این آیه تقریر به سبب نعمت است و آن سبب هشدار به انشقاق آسمان
__________________________________________________
(25)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 214 (بجای الاغبر) العاصب ضبط شده است.
(26)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای اوراقه) ارواقه ضبط شده است [دیوان ذی الرّمه، ج 1، ص 581- 582]
(27)- سورة الرحمن (55) آیه 38.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 305
در سرای دنیاست.
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ «28» یعنی آن زنان با حیا در پاکی و پاکیزگی همچون یاقوت و مرجانند و گروهی گفته‌اند: «مرجان همان مرواریدهای کوچک است و آنچه گفته‌اند [صحیح نیست زیرا مرجان جنس دیگری است، و آن سرخ فام است، و در ته دریا به شکل درخت تکوین می‌یابد، و با قلابها بیرون آورده می‌شود. خدای- تعالی- گفته است: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ «29» و اگر چنان بود که آن گروه گفته‌اند، در عطف المرجان به اللّؤلؤ فایده‌ای تحقق نمی‌یافت.
و نکته آوردن تشبیه به مرجان بعد از یاقوت، این است که این تشبیه دلالت کند بر تشبیه آن زنان به یاقوت سرخ که از بهترین انواع یاقوت است، و به تحقیق بشّار گفته است: [از بحر طویل
869 هجان علیها حمرة فی بیاضها تروق بها العینین و الحسن احمر
«30» و بهترین تشبیه رنگ سرخ، تشبیه به یاقوت است، چنان که ابو نواس در تشبیه باده هنگامی که رنگ آن را وصف می‌کند گفته است: [از بحر بسیط]
870 کأس اذا انحدرت فی حلق شاربها أحذته حمرتها فی العین و الخد
«31»
871 فالخمر یاقوتة و الکأس لؤلؤة من کفّ جاریة ممشوقة القدّ
«32»
__________________________________________________
(28)- سورة الرحمن (55) آیه 58.
(29)- سورة الرحمن (55) آیه 22.
(30)- دیوان بشار، ج 3، ص 260.
(31)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان ابی نواس، ص 27 به این عبارت نقل شده است:
کأسا اذا انحدرت فی حلق شاربها اجدته حمرتها فی العین و الخد
(32)- در نسخه اصل معشوقة ذکر شده و وجه مضبوط در متن مطابق دیوان ابی نواس تصحیح شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 306
و بتحقیق عرب زنان را در زیبائیشان به یاقوت تشبیه کرده و ایشان را به نام یاقوت نامیده‌اند، و خلیل بن احمد نیز قراءت کرده است: [از بحر سریع
872 انّما الذلفاء یاقوتة أخرجت من کیس دهقان
«33» و بتحقیق محمد بن علی بن المهتدی، از قول محمد بن المأمون، از قول محمد بن القاسم، از شعر عبد اللّه بن عبد اللّه بن طاهر، برایم قراءت کرد، در حالی که وی در آن شعر به نص قرآن تکیه داشته و گفته است: [از بحر خفیف
873 هی کالدرة المصونة حسنا فی صفاء الیاقوت و المرجان
و عرب زنان را به یاقوته نامیده‌اند همانگونه که ایشان را به لؤلؤه و مرجانه نامیده‌اند، چنان که آن نامها را در وصف زیورشان یاد کرده‌اند؛ همانند گفتار نابغة:
[از بحر کامل
874 بالدر و الیاقوت زیّن نحرها و مفصّل من لؤلؤ و زبرجد
«34» و برخی از شامیان بیتی که دارای ترکیبی عجیب است، از یکی از شاعران «محدث»، برایم خواند: [از بحر مجتث
875 یاقوت یاقوت روحی روحی براح براح
شاعر از (یاقوت) یاقوته را در نظر گرفته و آن اسم را مرخم ساخته و چنان که می‌بینی میان تمام کلمات بیت مماثلت برقرار ساخته است.
__________________________________________________
(33)- لسان العرب، ریشه «ذلف».
(34)- آن بیت از ابیات قصیده‌ای است که با این مطلع شروع می‌شود «من آل میّة رائح او مغتدی».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 307

[تشبیه در سوره واقعه

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ «1».
«حور عین» به جرّ (حور عین) و به رفع (حور عین) قراءت شده است. کسی که به رفع قراءت کرده از قراءت جرّ کراهت دارد؛ زیرا آنرا عطف بر گفتار خدا «باکواب» در یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ «2» دانسته و گفته است (بنابر مجرور شدن حور و عطف بر باکواب): «حور» چیزی نیست که [همانند اکواب دور مجلس گردانیده شود و ممکن است جرّ «حور» بر وجهی جز آن وجهی باشد که کراهت دارنده وجه جرّ، معتقد شده است زیرا معنای «یطوف علیهم ولدان ...» این است که: یطوف علیهم ولدان باکواب ینعّمون بها و کذلک ینعّمون بلحم طیر و کذلک ینعّمون بحور عین. و کودکانی جاویدان گردیده، برایشان ساغرهایی می‌گردانند که به آنها التذاذ می‌یابند چنانکه با گوشت پرندگان لذت می‌برند، و همانگونه که به وجود حوریان فراخ چشم تمتّع می‌برند).
و کسی که به رفع «حور» قراءت می‌کند، قراءت او نیکوترین وجه از میان دو وجه رفع و جرّ می‌باشد؛ زیرا معنای «یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بهذه الاشیاء (کودکان جاویدان گردیده، با این چیزها- اکواب، اباریق، کأس و لحم طیر-
__________________________________________________
(1)- سورة الواقعة (56) آیه 22 و 23.
(2)- سورة الواقعة (56) آیه 17 و 18.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 308
بر ایشان طواف می‌کنند)» این است که: این چیزها برای ایشان است. پس گویی خدا گفته است: «و لهم حور عین» و مثل این آیه از مواردی که (معطوف علیه) حمل بر معنی «3» شده گفتار شاعر است: [از بحر کامل
876 بادت و غیّر آیهنّ ید البلی الّا رواکد حمرهنّ هباء
877 و مشجّج امّا سواد قذاله فبدا، و غیّر ساره المعزاء
«4» زیرا معنای «الّا رواکد» گویی «بها رواکد» است، پس رفع «مشجج» از باب عطف بر معنی می‌باشد. و به تحقیق آیه «حور عین» به نصب (حورا عینا) بنا بر حمل بر معنی نیز، قراءت شده است؛ زیرا معنا چنین است: «یعطون هذه الاشیاء و یعطون حورا عینا (این چیزها [نعمتهای مذکور در آیات قبل به آنها داده می‌شود و به آنان حوریان فراخ چشم نیز بخشیده می‌شود)»؛ جز اینکه این قراءت با قراءت «مصحف امام» «5» مخالف است.
و معنای «حور»، زنان سیمین تن است، و معنای «عین» زنانی با چشمان درشت و زیباست، و معنای «کامثال اللؤلؤ المکنون» این است که آن زنان همانند درّی هستند که از صدف و مخفیگاهش بیرون آورده می‌شود، و گذشت روزگار و حالات گوناگون بکارگیری، آن را دگرگون نساخته است، و همانا خدا با گفتارش «کامثال اللّؤلؤ» این معنی را اراده نموده که پاکیزگی و درخشندگی آن زنان همانند پاکیزگی و درخشندگی درّ است، شاعران نیز (زنان) را به درّ تشبیه کرده‌اند؛ و لیکن این وصف تشبیهی را با این اختصار نیاورده‌اند، از جمله آن تشبیهات گفتار نابغه
__________________________________________________
(3)- مقصود از حمل بر معنی همان عطف بر توهم است که احیانا عطف بر معنی نیز نامیده می‌شود و آن این است که برای معطوف علیه اعرابی قابل تحقق فرض شود و معطوف را، آن اعراب متوهّم و مفروض معطوف علیه دهیم. مغنی اللبیب، الباب الرابع، ص 619.- م.
(4)- لسان العرب، ریشه «شجج».
(5)- نام قرآن و مصحفی است که به نام عثمان معروف است، و آن به خطّ عثمان نیست، بلکه به خطّ زید بن ثابت نوشته شده بوده است. لغت نامه دهخدا، حرف میم.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 309
است: [از بحر کامل
878 کمضیئة صدفیّة غوّاصها بهج متی یرها یهلّ و یسجد
«6» و سوید بن ابی کاهل «7» سروده و او نیز سخن از وصف زن به میان آورده است:
[از بحر رمل
879 کالتّؤامیّة إن باشرتها قرّت العین و طاب المضطجع
«8» «التؤام»: ساحلی در عمان است، و نوعی از درّ، به آن ساحل منسوب می‌گردد، و شاعر دیگری که او نیز زنی را وصف می‌کند، گفته است: [از بحر طویل
880 فجاءت کما جاءت و نیّة تاجر و هی سلکها و ارفضّ منها الطّوائف
«9» و اعشی گفته است: [از بحر سریع
881 و قد اراها بین أترابها فی الحیّ ذی البهجة و السّامر
«10»
882 اذهی مثل الغصن میّالة تروق عینی ذی الحجی الزّائر
«11»
883 کدمیة صوّر محرابها بمذهب فی مرمر مائر __________________________________________________
(6)- در نسخه اصل چنین است، امّا در دیوان او، ص 52 بجای کمضیئة «او درّة» ضبط شده است.
(7)- او سوید بن ابی کاهل از قبیله بنی یشکر است، وی شاعری جاهلی- اسلامی است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 326 و المفضّلیّات، ص 190)
(8)- المفضّلیات، ص 190 ملاحظه شود.
(9)- در نسخه اصل چنین است امّا در دیوان اوس بن حجر، ص 66 به این عبارت منقول است:
کان ونیّ خانت به من نظامها معاقد فارفضّت بهنّ الطوائف
و در معجم مقاییس اللغة و لسان العرب و تاج العروس:
و حطت کما حطّت وئیّة تاجر و هی عقدها فارفضّ منها الطّوائف
و در لسان العرب و تاج العروس، ریشه «ونی»:
فحطّت کما حطّت و نیّة تاجر و هی نظمها فارفضّ منها الطّوائف
(10)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 139 به جای (بین) وسط ضبط شده است.
(11)- در دیوان نقل نشده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 310
884 او بیضة فی الدعص مکنونة او درّة سیقت الی تاجر
«12»
885 لو اسندت میتا الی نحرها عاش و لم ینقل الی قابر
و فرزدق شعری گفته و در آن بر گردن تکلّف نشسته (راه تکلّف پیموده) و رشته سخن را به درازا کشانده و گفته است: [از بحر طویل
886 کدرّة غوّاص رمی فی مهیبة باجرامه و النّفس یخشی ضمیرها
887 موکّلة بالدر خرساء قد بکی الیه من الغوّاص قدما نذیرها
«13»
888 و قال الاقی الموت او ادرک الغنی لنفسی و الاجال جاء دهورها
889 رآها و ناباها حوالی یتیمة هی الموت او دنیا مناد بشیرها
«14»
890 و لمّا رأت ما دونها خاطرت به علی الموت نفس لا ینام فقیرها
«15»
891 لوت بذراعیه المنیّة اذ دنا بعضّة انیاب سریع سؤورها
«16»
892 فحرّک اعلی حبلهم بحشاشة و من فوقه خضراء طام بحورها
«17»
893 فما جاء حتّی مجّ و الماء دونه من الموت الوانا عبیطا نحیرها
«18»
894 فلمّا اروها امّه هان وجدها رجاء الغنی لمّا اضاء منیرها
895 و ظلّت تغالیها التّجار و لا یری لهاسیمة الّا قلیلا کثیرها
«19»
__________________________________________________
(12)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان به جای (سیقت الی) شیفت لدی ضبط شده است.
(13)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان فرزدق، ج 1، ص 364 بجای (قدما) منها ضبط شده است.
(14)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان (بجای رأها) فاهوی و بجای (مناد) ینادی ضبط شده است.
(15)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان (بجای و لمارأت مادونها) و لما رای ما دفعها، ضبط شده است.
(16)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان (بجای لوت بذراعیه) فالقت بکفیه ضبط شده است.
(17)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای حبلهم) حبله ضبط شده است.
(18)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای من الموت) من النفس ضبط شده است.
(19)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای تغالیها) تغالاها ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 311
و همانا فرزدق در این سخن‌سرایی، روش اعشی را پیش گرفته در این گفتارش: [از بحر کامل
896 کجمانة البحریّ جاء بها غوّاصها من لجّة البحر
«20»
897 صلب الفؤاد رئیس اربعة متخالفی الالوان و النّجر
898 فتنازعوا حتّی اذا اجتمعوا القوا الیه مقالد الامر
899 حتّی اذا ما ساء ظنّهم و مضی بهم شهرا الی شهر
900 القی مراسیه بتهلکة ثبتت رواسیها فما تجری
901 قتلت اباه فقال: أتبعه او استفید رغیبة الدهر
902 نصف النّهار الماء غامره و شریکه بالغیب ما یدری
«21»
903 فاصاب منیته فجاء بها صدفیّة کمضیئة الجمر
904 یعطی بها ثمنا فیمنعها و یقول صاحبه الا تشری؟
905 و یری الصراری یسجدون له و یضمّها بیدیه للنّحر
906 أفتلک شبه المالکیّة اذ خرجت ببهجتها من الخدر
و از سخنان نمکین و برگزیده گفتار جریر است: [از بحر بسیط]
907 ما استوصف النّاس من شی‌ء یروقهم الّا اری امّ نوح فوق ما وصفوا
«22»
908 کانّها مزنة غرّاء لائحة و درّة ما یواری ضوءها الصدف
«23» و بتحقیق شاعران «محدث» در این معنای تشبیهی انواع عجیبی آورده‌اند، و الفاظ و معانی آن را از یکدیگر اقتباس کرده‌اند؛ ابو نواس گفته است: [از بحر
__________________________________________________
(20)- در دیوان او به آن بیت دست نیافتیم و سیوطی در «شرح شواهد المغنی»، ص 878 آنرا به مسیب بن علس دائی اعشی نسبت داده است.
(21)- در نسخه اصل چنین است اما در مغنی اللبیب، ج 2، ص 505 بجای (شریکه) رفیقه ضبط شده است.
(22)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 386 (بجای امّ نوح) ام عمرو ضبط شده است.
(23)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، (بجای لائحة) واضحة ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 312
مجزوء کامل
909 ظبی کانّ اللّه ال بسه قشور الدر جلدا
910 و تری علی و جناته فی ایّ حین شئت وردا
«24» و همانا وی معنای آن شعر را از گفتار بشار گرفته است: [از بحر بسیط]
911 کانّما خلقت من قشر لؤلؤة فی کل اکنافها حسن بمرصاد
«25» و شاعر دیگری گفته است: [از بحر بسیط]
912 کانّما افرغت فی قشر لؤلؤة و کلّ جارحة من جسمها قمر
و ابراهیم بن العبّاس گفته است: [از بحر خفیف
913 درّة حیثما ادیرت اضاءت و مشمّ من حیثما شمّ فاحا
«26» و شاعر دیگری نیز در وصف زنی گفته است: [از بحر طویل
914 هی الدر منثورا اذا ما تکلّمت و کالدر مجموعا اذا لم تکلّم
و بحتری گفته است: [از بحر بسیط]
915 اذا نضون شفوف الرّیط آونة قشرن عن لؤلؤ البحرین اصدافا
«27» و ابن الرومی گفته و بر آن معنی افزوده است: [از بحر بسیط]
916 تواضع الدر اذ البسن فاخره فکنّ درّا و کان الدر اصدافا
«28»
__________________________________________________
(24)- ابن ابی عون آن دو بیت را در کتاب التشبیهات، ص 85 یاد کرده و مصحح کتاب در حاشیه گفته است: «از شعر ابی نواس است که حمزه اصفهانی آن را گرد آورده است» نسخه خطی کتابخانه وزارة الهند (لندن)، زیر شماره 3867، برگ 181.
(25)- در حاشیه نسخه اصل (بجای حسن) وجه ضبط شده است. (دیوان بشار، ج 2، ص 318 ملاحظه شود.)
(26)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او (الطرائف، ص 142) (بجای مشم) مشما ضبط شده است.
(27)- دیوان البحتری، ج 1، ص 381 ملاحظه شود.
(28)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 125 به این عبارت نقل شده است:
شبهن بالدر اذ لبسن فاخره بل کن درا و کان الدر اصدافا
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 313
و بتحقیق شاعران موضوعات بسیاری را در وصف حال زنان و جز ایشان، به درّ تشبیه کرده‌اند که در این باب داخل نمی‌شود.
و نظیر تشبیه در آن آیه، گفتار خدای- تعالی- در جای دیگر است: وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ «29» و نیز گفتار او: وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً «30».
و امیر ابو محمد- رحمه اللّه- برای من نقل کرد؛ گفت: «حلیس»، کنیز جعفر بن یحیی، کودکان برمکیان را در حالی که مشغول بازی بودند می‌نگریست، گفت: [از بحر بسیط]
917 کانّهم و بنی الغوغاء حولهم درّ و مخشلب فی الارض منثورا
«31» و گویی ابن المعتزّ توجه به این عبارت داشته که گفته است: [از بحر بسیط]
918 ظلّت جآذره صرعی مفرّقة کانّها لؤلؤ فی الارض منثور
«32» چنان که در همان معنی توجه به گفتار شاعر اول داشته و گاو وحشی را وصف می‌کند: [از بحر کامل
919 و تضی‌ء فی وجه الظّلام منیرة کجمانة البحریّ سلّ نظامها
«33» تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عز و جل-: فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ «34».
__________________________________________________
(29)- سورة الطور (52) آیه 24.
(30)- سورة الانسان (76) آیه 19.
(31)- در نسخه اصل چنین است لیکن در التشبیهات، ص 407 (بجای کانهم ... حولهم) کانّهم و بنی الغوغاء فی عدد، ضبط شده است.
(32)- در نسخه اصل چنین است اما در التشبیهات، ص 407، و در اشعار اولاد الخلفاء و اخبارهم، ص 274 (بجای صرعی مفرقة) غرقی مصرعة ضبط شده است.
(33)- آن بیت از آن لبید و از اشعار قصیده معلقه اوست. دیوان او، ص 309 ملاحظه شود.
(34)- سورة الواقعة (56) آیه 55.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 314
خدا دوزخیان را به این معنی وصف می‌کند که خوراکشان از درخت «زقوم» و نوشیدنی ایشان از «حمیم» ای است که نوشنده‌اش را سیراب نمی‌کند.
الهیم: شتران تشنه‌ای هستند که به سبب خوردن گیاه «حمض «35»» به مرض «هیام» دچار می‌شوند. و هیام تشنگی سخت است. ذو الرمّة گفته است: [از بحر بسیط]
920 کانّنی من هوی خرقاء مطّرف دامی الاظلّ بعید الشأو مهیوم
«36» (مقصود از مطرف دامی الاظل ...) شتری است که به مرض هیام مبتلا شده و از وطنش دور مانده است و عرب شتر را، به سبب رنج تشنگی، و دور بودن او از آبشخوارها، به حرص و ولع بر نوشیدن هنگام نزدیکی به آبشخوار، و به سرعت نوشیدن آب و طول مدت و تکرار آن وصف می‌کنند. شاعر رجزسرای در حالی که شتری را وصف می‌کند که وارد آبشخوارش ساخته می‌گوید: [از بحر رجز]
921 کان صوت جرعه فی المنهل جندلة دهدهتها فی جندل
و شاعر دیگری- در حالیکه متوجه شتر خود شده تا آن را به آبشخوار وارد کند شعری سروده، و با آن، شتر را به جایگزین کردن (دیار دیگر) بجای دیار خودش فرا می‌خواند- گفته است: [از بحر رجز]
922 هذا مقامی لک حتّی تنضحی ریّا و تجتازی بلاد الابطح
و یکی از شاعران «محدث» در وصف بسیاری اشک و فراوانی آن راه مبالغه را پیموده و بیان داشته که اشک، شتران تشنه را سیراب می‌کند، و در ضمن ابیاتی که مرزبانی آنها را قراءت کرده گفته است: [از بحر بسیط]
923 و یا أخا الذود قد طال الهیام بها لا تعرف الرّی من جذب و اقفار
924 رد بالعطاش علی عینی و محجرها ترو العطاش بدمع واکف جار __________________________________________________
(35)- حمض: آنچه تلخ و شورمزه باشد از نبات خلاف خلّه، و آن بمنزله فواکه است شتران را.
رک: منتهی الارب. ریشه «حمض».- م.
(36)- دیوان ذی الرمة، ص 569 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 315
عرب در وصف تشنگی، به شتران تشنه مثالها می‌زند و از آن جهت شتران، و نه جز آنها را به صفت تشنگی اختصاص می‌دهد که شتران چه بسا در چراگاه از آب دور می‌شوند تا جائی که تشنگی ده و بیست روز را پشت سر می‌گذارند، و سوزش جگر و صدای خشکی اندرونشان، آنها را به یاد خوابگاههایشان می‌اندازد و مشتاق وطنهایشان می‌گرداند، پس اشتیاق خود را اعلان می‌کنند، و به ناله لب بسته خود آرام می‌گیرند، و در شب نزدیک شدنشان به سیر طولانی و به پیش رانده شدن شدید، از آنچه آنها را به حرکت (طاقت فرسا «37») وامی‌دارد، و به زحمت و سختیشان در می‌افکند رنج می‌برند، پس سوزش تشنگی آنها بالا می‌گیرد، و عطش و تشنگیشان شدت می‌یابد، تا وقتی که به آبشخوارهایشان مانوس می‌شوند، و به نوشیدنگاههایشان نزدیک می‌گردند، در آن هنگام، آن دسته از شتران که آب نوشیده‌اند به حد سیر آبی ننوشیده و از ورود برخی دیگر به آبشخوار جلوگیری می‌شود و محل تراکم آبشخوار را ترک می‌کنند و شتران تشنه کام اطراف آبشخوار می‌گردند، و لب تشنگان آنها همچنان لب تشنه‌اند و زمان دست یابی به آبشخوار فرا نمی‌رسد.
جمیل بن عبد اللّه بن معمر در حالی که تشنگی آن شتران را وصف می‌کند، از باب تشبیه به تشنه کامی و سوزش درون، و از جهت تمثیل به اشتیاق و سوزش فراق خود گفته است: [از بحر طویل
925 فما حائمات حمن یوما و لیلة علی الماء یغشین العصیّ حوانی
«38»
926 لوائب لا یصدرن عنه لوجهة و لا هنّ من برد الحیاض دوانی
«39»
__________________________________________________
(37)- عبارت متن الجمان یجدّها بود، و چون فعل مذکور لازم است به نظر می‌رسد محرّف از یجهدها باشد. و همین وجه محتمل ترجمه شد.- م.
(38)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان جمیل، ص 78 (بجای حائمات) صادیات ضبط شده است.
(39)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای لوائب) لواغب ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 316
927 یرین حباب الماء و الموت دونه فهنّ لاصوات السّقاة روانی
928 باوجد منّی غلّ صدر و لوعة علیک و لکنّ العدوّ عدانی
«40» و عجلی «41» گفته است: [از بحر طویل
929 أقول لراعی الذود لمّا تحدّرت علی أثلات القاع منتشرات
930 اذا سامها غیطان حوضی تذکّرت بقایا نطاف بالحمی خصرات
931 ترفّق بها یا راعی الذود انّها تذاد عن الاوطان مقتسرات
پس شاعر از دوری آن شتران از وطن در چراگاههایشان و از اشتیاق آنها به ته مانده‌های آب در گودالها- هنگامی که آب را در میان آن درختان انبوه نمی‌یابند- یاد کرده است، و حال شتران در بیشتر روزگار زندگیشان و آنچه از وضع آنها دانسته شده چنین است. و همانا شتران، هر روزه، یا یک روز در میان، و یا صبح و بعد از ظهر و همانند آن احوال به سیراب شدن می‌رسند، و از نعمت ورود به آبشخوار بهره‌مند می‌شوند و این در حالی است که چراگاه نزدیک، و امکان دسترسی به آن فراهم باشد، آنگاه بر حسب موقعیت آبشخوار از دسترسی به آن دور می‌شوند و تشنگیشان به طول می‌انجامد. و آیه یاد شده از این سوره درباره «ابیّ بن خلف» و همراهانش نازل شده است، و (مقصود از نزل در) گفتار خدای- تعالی-: هذا نُزُلُهُمْ «42» روزی و پاداش ایشان است، و اصل نزل عبارت است از آنچه برای فرود آمدن در میان قومی مهیا شده است. و معنای آیه این است که: پاداش ایشان همانند پاداش اهل بهشت است.
__________________________________________________
(40)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان به این عبارت نقل شده است:
باکثر منی غلة و صبابة الیک و لکن العدو عدانی
(41)- دو شاعر ملقّب به «العجلی» اند: یکی الاغلب از شاعران مخضرم و دیگری ابو دلف. از شاعران عصر عباسی. رک: الاغلام زرکلی، ج 1، ص 339 و ج 6، ص 13.- م.
(42)- سورة الواقعة (56) آیه 56.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 317

[تشبیه در سوره حشر]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ: إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِنْکَ، إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ «1» مقصود خدا این است که شیطان در حالت تحریک و تشویق، آدمی را به این معنی فرا می‌خواند که بگوید: من به یکتاپرستی کافرم، چونکه حقیقت ندارد، و به پیامبری کافرم، که نیرنگ و حماقت است، و داستان منافقان در فریب دادن یهود «بنی النضیر» و اینکه به ایشان می‌گفتند: لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ «2» چنین است. (پس کمثل الشیطان) به این معنی است که: داستان آن منافقان همانند داستان شیطان در آن زمانی است که به آدمی گفت: «کفر بورز» و گفتار خدای- تعالی-:
وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِنْکُمْ «3». بر آن تقدیر (تقدیر مثلهم) دلالت دارد. و (چنان که شیطان به آدم پس از کفر ورزیدنش چنان گفت) همچنان منافقان، چون بر سر بنی النضیر آمد آنچه آمد، از ایشان بیزاری جستند، و بتحقیق عمر بن ابی ربیعة المخزومی در شعری که در آن
__________________________________________________
(1)- سورة الحشر (59) آیه 16.
(2)- سورة الحشر (59) آیه 11.
(3)- سورة الانفال (8) آیه 48.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 318
«ابن ابی عتیق» را مورد خطاب قرار داده- و این وقتی است که وی زنی را از خانواده‌اش برای عمر بن ابی ربیعه وصف کرد و آن موجب تعشق عمر نسبت به آن زن شد و در شعرش اشاره‌ای به آن زن نمود و در نتیجه ابن ابی عتیق وی را مورد سرزنش قرار داد- (عمر بن ابی ربیعه در آن شعر عبارت قرآن را به نظم آورده و گفته است: [از بحر خفیف
932 لا تلمنی عتیق حسبی الّذی بی انّ بی‌یا عتیق ما قد کفانی
933 لا تلمنی و انت زیّنتها لی انت مثل الشّیطان للانسان
«4» اما داستان یهود بنی النضیر، از این قرار است که: چون پیامبر (ص) به مدینه وارد شد ایشان با وی پیمان بستند که نه ضدّ او و نه طرفدارش باشند، پس چون روز جنگ «احد» پیش آمد، و مشرکان بر مسلمانان پیروز شدند، بنی النضیر پیمان بشکستند، و رئیس ایشان؛ «کعب بن الاشرف «5»» با شصت نفر بسوی مکه بیرون شدند و با مشرکان، ضد پیامبر (ص) هم پیمان گشتند، خدا پیامبرش را بر آن امر آگاه ساخت، پس چون پیامبر (ص) بسوی مدینه شد، محمد بن مسلمه برادر همشیر کعب بن الاشرف را با گروهی (به جانب وی) گسیل داشت، و محمد بن مسلمه از او خواست که از جایگاهش خارج شود، و به او وانمود که مورد حمله‌اش قرار داده تا از او صدقه بستاند، پس چون از جایگاهش فرود آمد پیشانیش را گرفت و تکبیر گفت، پس همراهان محمد بن مسلمه بر او خروج کردند و کعب را کشتند و پیامبر (ص) با بنی النضیر به جنگ پرداخت، و مؤمنان خانه‌های بنی النضیر را ویران می‌کردند تا جایگاههایی برای نبرد باشد، و بنی النضیر خانه‌های خویش را خراب می‌کردند تا با آنها مدخلهای کوچه‌هایشان را ببندند و تا بسود مومنان برجای نماند، و حساب خود را به این شرط با پیامبر (ص) تسویه کردند که جلای وطن اختیار کنند، و آنچه از
__________________________________________________
(4)- دیوان عمر بن ابی ربیعه، ص 282 ملاحظه شود.
(5)- او کعب بن الاشرف از طائفه بنی طیّ و شاعری جاهلی است که در سال 3 ه وفات یافت.
(الروض الانف، ج 2، ص 123 و الکامل ابن الاثیر، ج 2، ص 53).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 319
لوازم منزل که شترانشان طاقت حملش را دارند بجز طلا و نقره با خود ببرند، پس بارهایشان را بسوی شام کوچ دادند و این اردو نخستین اردویی بود که در شام تجمّع کردند، سپس روز قیامت، مردم در سرزمین شام گردآوری می‌شوند، و از آن جهت است که خدا گفت: لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ... «6».
__________________________________________________
(6)- سورة الحشر (59) آیه 2.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 320

[تشبیه در سوره صفّ

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ «1».
«بنیان مرصوص»: یعنی بنایی که اجزای آن به هم چسبیده و همدیگر را رها نمی‌کند، پس خدا (با آن تشبیه) آگاه ساخت که: او کسی را که ثابت و استوار همانند استواری بنای محکم، بر جای خود بماند، دوست می‌دارد؛ و چون مومنان گفتند: «اگر می‌دانستیم که محبوبترین کارها نزد خدای- تعالی- چیست آن کار را به چنگ می‌آوردیم، هر چند آن کار موجب از بین رفتن جان ما باشد، پس خدای- تعالی- این آیه را فرو فرستاد: هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تا آنجا که می‌گوید: ... وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ... «2» و چون روز جنگ احد فرا رسید و از پیامبر (ص) روی گردانید آن که روی گردانید، تا جایی که دندان رباعی «3» او شکسته و صورتش شکافته شد، پس خدای- عزّ و جلّ- آیه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ «4» را فرو فرستاد.
__________________________________________________
(1)- سورة الصف (61) آیه 4.
(2)- سورة الصف (61) آیه 10 و 11.
(3)- رباعیات: چهار دندانی است که میان دندانهای ثنایا و انیاب واقع شده است. رک:
منتهی الارب، ریشه (ربع).- م.
(4)- سورة الصف (61) آیه 2 و 3.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 321
(بیان) گفتار خدای- تعالی-: «لِمَ تَقُولُونَ»؛ اصل «لم» لما بوده و به سبب اینکه «لام» و «ما» همانند یک چیز (یک کلمه) است، الف حذف گردیده، و استعمال «ما» با «ل» در مورد استفهام، بسیار است، و از این رو هرگاه بر کلمه «ما» وقف کنی، می‌گویی: «لمه» و لیکن در قرآن کریم به «ها» وقف نمی‌شود تا مبادا با رسم الخط مصحف (قرآن) ناهماهنگ باشد.
«ان تقولوا» در محل رفع است و «مقتا» منصوب است بنابر اینکه تمیز باشد.
و معنی چنین است: «کبر قولکم ما لا تفعلون مقتا عند اللّه (: بزرگ دشمنیی [یا خشمی است نزد خدا که بگویید آنچه بجا نمی‌آورید)» و تشبیه در آیه با وجود اختصار و ظرافت گفتار و جذّابیت بیان، دربردارنده همه شرایط و اوصاف آرایش رزمی است توضیح مطلب از این قرار است که: اجزای اصلی آرایش رزمی سه چیز است: قلب لشکر که «جمهور» نامیده می‌شود. و میمنه و میسره که «الجنبتین (دو پهلو)» نامیده می‌شود، و دو طرف هر جزئی از این اجزاء سه گانه «جناحان (: دو بال)» نام دارد. پس در مجموع آن صفّی که آراسته و موزون باشد، محکمترین و مقاومترین و پایدارترین صفّ رویارویی است. و خدای- عزّ و جلّ- با مفهوم و مدلول تشبیه و با این بیان که نظم و اعتدال در صف مومنان همانند بنیان محکم است، همان صف آراسته و منظم را اراده نموده است. سپس خدا با تبیین صفت و حالت بناء، به صفتی که صف مومنان دارد، اشاره کرد. و اما «صف تالی «5»» که داخل در صدر لشکر است، برای قلب لشکر محکمتر و برای جناحین ضعیفتر می‌باشد و در آن صورت کنار هر بالی (جناحی) از دو بال لشکر را با دسته بزرگی از سپاهیان همراه می‌سازند تا حافظ و نگهبان آن بال باشد. و «صف معطوف» که «ناهد» نامیده می‌شود و داخل در دو جناح و بیرون از «صدر» است، آن صفی مطلوب نیست و جز
__________________________________________________
(5)- نخستین و چهارمین اسب را در مسابقه اسب دوانی «تالی» نامند. رک: المعجم الوسیط، حرف التاء، و شاید به همین مناسبت، صف چهارم را «تالی» نامیده‌اند.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 322
در موارد ضروری تعبیه نمی‌شود و آن موجب سستی قلب لشکر و نیرو بخش دو جناح است، و در چنان حالتی دلیران و دلاوران را همراه میمنه و میسره می‌گردانند تا موقعیت قلب لشکر را محکمتر سازد و یا اینکه قلب را با دو دسته بزرگ لشکر پشتیبانی و تقویت می‌کنند، و آن دو دسته کمی جلوتر از دو طرف قلب قرار می‌گیرد و در هنگام آرایش جنگی در صورتی که میدان جنگ صاف و هموار باشد، فشردگی و بهم پیوستگی صفوف امری مطلوب است؛ چنانچه خدای- عز و جل- بیان کرده است. و حکایت شده که عمرو بن العاص «6» روزی به معاویة بن ابی سفیان «7» گفت: «تو را در جنگ صفین دیدم که هرگاه چشم بر موضعی از میدان جنگ می‌دوختی، کجی آن راست و رخنه‌های آن پر می‌شد» معاویه گفت: «آن از پایداری رای و به کارگیری تدبیر است، و مرا بر ضد علی [ع گفتار ابن الاطنابه «8» تحریک کرد: [از بحر وافر]
934 ابت لی عزّتی و ابی بلائی و اخذی الحمد بالثّمن الرّبیح
«9»
935 و اعطائی علی المکروه مالی و ضربی هامة البطل المشیح
«10»
936 و قولی کلّما جشأت و جاشت مکانک تحمدی او تستریحی
937 لا دفع عن مآثر صالحات و احمی بعد عن عرض صحیح
«11»
__________________________________________________
(6)- سال 43 ه در گذشت (الاصابة، ج 2، ص 501).
(7)- در سال 60 ه درگذشت.
(8)- او عمرو بن العامر شاعری جاهلی و از دلیران است و برخی از راویان وی را از پادشاهان عرب در روزگاران جاهلی می‌شمارند. (معجم الشعراء، ص 8 و الاغانی، ج 11، ص 121، چاپ دار الکتب و تاج العروس، ریشه طنب).
(9)- در نسخه اصل چنین است اما در حاشیه آن (بجای عزتی) غضبتی و در معجم الشعراء، ص 9 و در الحماسة البصریة، ج 1، ص 3 عفّتی ضبط شده است.
(10)- در نسخه اصل چنین است اما در معجم الشعراء (بجای مصراع اول) و اکراهی علی المکروه نفسی، و در الحماسة البصریة، ج 1، ص 4 و اقدامی علی المکروه نفسی، ضبط شده است.
(11)- در نسخه اصل و معجم الشعراء چنین است اما در الحماسة البصریة (بجای مصراع اول) لا کسبها مآثر صالحات ذکر شده است. (عیون الاخبار، ج 1، ص 126 و تخریج الابیات فی الحماسة البصریة، ج 1، ص 3 [حاشیه آن صفحه ملاحظه شود.)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 323
و خالد بن الولید «12» در میان مردم می‌گشت و می‌گفت: «ای مسلمانان بدرستی که بردباری عزّت، و شکست ناتوانی، و بدرستی که همراه بردباری پیروزی است» و عبد اللّه بن ربیعه روز جنگ بدر به همراهانش گفت: «آیا ایشان [مقصودش همراهان پیامبر (ص) است را نمی‌بینید که بر روی دو زانوی خود تکیه زده و خاموشند و همانند مارها زبان از دهان بیرون می‌آورند؟!» و پدرم- رحمه اللّه- برایم نقل کرد؛ گفت: «چون قتیبة بن مسلم «13» به رویارویی با ترکان برخاست، و وضع ایشان وی را به وحشت انداخت سراغ محمّد بن واسع را گرفت؛ که چه می‌کند؟ گفته شد: «وی در انتهای صف میمنه است، و بر سر کمانش تکیه زده، و انگشتش را به طرف آسمان حرکت می‌دهد» قتیبة بن مسلم گفت: «آن انگشت تک و تنها، نزد من از صد هزار شمشیر آهیخته، و نیزه برنده محبوبتر است.» پس چون خدا ایشان را پیروز ساخت، قتیبه به او گفت:
«چه کردی؟» گفت: «من سر چهار راهها را می‌گرفتم» گفت: «ابو بکر هنگامیکه خالد بن الولید را برای رویارویی با مرتدان گسیل داشت، به او گفت: «بر مرگ، حریص باش تا به تو زندگی بخشیده شود.» و در آن باره است که خنساء می‌گوید:
[از بحر متقارب
938 نهین النّفوس و هون النّفو س عند الکریهة اوقی لها
«14» و عمر- رحمه اللّه- با دست راستش گوش چپش را می‌گرفت، سپس بدن خود را جمع و جور می‌کرد و بسوی اسب خیز می‌گرفت و گویی خدا او را بر پشت اسب آفریده است.
و علی [ع در روز جنگ صفین گفت: «عضّوا علی النّواجذ من الاضراس فانّه
__________________________________________________
(12)- سال 21 ه در گذشت. (الاصابة، ج 1، ص 413)
(13)- سال 96 ه. کشته شد. (وفیات الاعیان، ج 1، ص 428 و الکامل ابن الاثیر، ج 5، ص 4)
(14)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 121 (بجای اوقی) ابقی ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 324
انبی للسّیوف عن الهام «15» (: بر دندانهای نیش فشار آورید که آن کار، شمشیرها را از سر دورتر نگه می‌دارد)» و به فرزندش حسن گفت: «لا تدعونّ احدا الی البراز و لا یدعونّک احد الیه الّا اجبته فانّه بغی «16» (: کسی را به مبارزه فرا مخوان و کسی تو را به مبارزه فرا نخواند جز در حالی که وی را پاسخ گویی که او ستمکار است)».
و محمد بن علی بن المهتدی، از محمد بن المأمون، از محمد بن القاسم، از پدرش نقل کرد؛ گفت: «احمد بن عبید برای ما نقل کرد؛ گفت: محمد بن عمر الواقدی برایمان نقل کرد؛ گفت: برای من نقل شده: صعصعة بن صوحان گفته است: در روز جنگ صفین یکی از همراهان معاویه که به او کریب بن الصباح الحمیری گفته می‌شود بیرون شد، و در میدان جنگ صفین ایستاد و گفت: «چه کسی به مبارزه من می‌آید؟» مردی از همراهان علی به مبارزه او بیرون شد، کریب او را کشت، و بر جنازه او ایستاد و سپس گفت: «چه کسی به مبارزه می‌آید؟» مرد دیگری بسوی او بیرون شد، او را کشت و بر جسد اولی انداخت، سپس گفت: «چه کسی به مبارزه می‌آید؟» مرد دیگری بسوی او بیرون شد، او را کشت و بر روی کشته شدگان دیگر انداخت و گفت: «چه کسی به مبارزه می‌آید؟» پس مردم از رویارویی با او خودداری کردند، و آنکه در صف اول بود آرزو کرد که در صف آخر باشد، پس علی سواره بر استر پیامبر (ص) بیرون شد، و صفها را شکافت، و چون از صفوف جدا شد، از استر به زیر آمد و به نزد کریب شتافت و او را کشت و گفت:
«چه کسی به مبارزه می‌آید؟» مردی بسوی او بیرون شد، علی وی را کشت، و بر روی
__________________________________________________
(15)- در نهج البلاغه، ج 1، ص 110 آمده است: «کان یقول لاصحابه فی بعض ایام صفین: معاشر المسلمین استشعروا الخشیة و تجلببوا السکینة و عضّو علی النواجذ فانه انبی للسیوف عن الهام.»
(16)- در نهج البلاغه، ج 2، ص 1180، با ترجمه فیض الاسلام به این عبارت منقول است:
«لا تدعون الی مبارزة و ان دعیت الیها فاجب، فان الداعی باغ و الباغی مصروع».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 325
اوّلی نهاد، سپس گفت: «چه کسی به مبارزه می‌آید؟» مردی بسوی او بیرون شد، او را کشت و بر روی کشته شدگان دیگر نهاد، سپس گفت: «چه کسی به مبارزه می‌آید؟» مردی بسوی او بیرون شد، او را کشت و بر روی سه کشته دیگر نهاد، سپس گفت:
«ای مردم، خدای- عزّ و جلّ- می‌گوید: الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ «17» و اگر نخست به این مبارزه فرا خوانده نمی‌شدیم، ما به آن آغاز نمی‌کردیم» سپس به جای خود برگشت.»
و در برخی از تالیفات اهل هند است که: «با ستم پیروزیی، و با پرخوری سلامتی، و با تکبر ستایشی، و با خدعه و غش راستیی، و با بی‌ادبی شرافتی، و با اصرار و پافشاری [در گناه عذری، و با حسد راحتی، و با انتقام سیادتی نیست.»
و ابو موسی به همراهان خود گفت: «بر دلهایتان حالت دلیری و جرأت بر دشمنانتان را بپوشانید که آن موجب پیروزی است، و کینه‌ها را بسیار به یاد آورید که بر پا نهادن در صحنه جنگ بر می‌انگیزد و فرمانبرداری را پیشه خود کنید که آن حصن میدانهای نبرد است.»
و اکثم بن صیفی قومی را در جنگ با قومی دیگر که قصد ایشان کرده بودند، سفارش کرد که: «از مخالفت با امیرانتان بکاهید، و بدانید که داد و فریاد در جنگ از موجبات شکست است، و آدمی بناچار درمانده می‌شود» و عایشه صدای تکبیرشان را در جنگ شنید، پس گفت: «در اینجا تکبیر نگویید که تکبیر بسیار در جنگ، موجب شکست است.» و عمر- رحمه اللّه- به عمرو بن معدی کرب «18» گفت:
«درباره جنگ مرا مطلع گردان» گفت: «جنگ چنان است که شاعر گفته: [از بحر کامل
__________________________________________________
(17)- سورة البقرة (2) آیه 194.
(18)- او عمرو بن معدی کرب بن ربیعة بن عبد اللّه الزبیدی دلیر یمن و دارای سوابق حمله‌هاست.
در سال 21 ه در گذشت. (الاصابة، ت 5972)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 326
939 الحرب اوّل ما تکون فتیّة تسعی بزینتها لکلّ جهول
«19»
940 حتّی اذا استعرت و شبّ ضرامها عادت عجوزا غیر ذات حلیل
941 شمطاء جزّت راسها و تنکّرت مکروهة للضّمّ و التقبیل
«20» و نیز به او گفت: «مرا از وضع اسلحه آگاه ساز» گفت: «بپرس» گفت:
«درباره نیزه بگو» گفت: «آن برادر تو است و ممکن است به تو خیانت کند» گفت:
«درباره تیر بگو» گفت: «تیر همچون مرگهاست که گاهی به خطا می‌رود، و گاهی به هدف می‌رسد» گفت: «از سپر مرا مطلع ساز» گفت: «و آن محل استتار و پوشش است، و چرخهای مصیبت و مرگ بر آن می‌چرخد» گفت: «مرا از زره مطلع گردان» گفت: «باز دارنده اسب سوار و خسته کننده پیاده و قلعه‌ای محکم است» گفت:
«درباره شمشیر مرا مطلع گردان» گفت: «ای امیر مومنان! در مقام رویارویی با شمشیر است که مادرت تو را از ماتم و عزا باز داشته است» گفت: «بلکه مادرت» گفت: «تب است که مرا در برابر تو ناتوان کرده است» «21» و گفته می‌شود: «هیچ بزرگواریی شتابنده‌تر از بزرگواری شمشیر نیست.
و در حدیث است که: مردی که با دشمن می‌جنگید نزد پیامبر (ص) آمد و از او شمشیری خواست، به او گفت: «شاید اگر شمشیری به تو دهم در میان صفوف آخر جای گزینی» گفت: «نه؛ به خدا سوگند» پیامبر شمشیری به او داد وی با آن، به جنگ مشغول شد و رجز می‌خواند: [از بحر رجز]
__________________________________________________
(19)- در شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 368، و 408، «فتیّة» بجای «فتیّة» و «ببزّتها» بجای «بزینتها» ضبط شده است. اعراب «اوّل» و «فتیّة» به چهار وجه جایز است. رک: کتاب سیبویه، ج 1، ص 233.- م.
(20)- آن بیتها از آن عمرو بن معدی کرب است (شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 252، 368، 408 و شروح سقط الزند، ص 1678 ملاحظه شود)
(21)- مقصود وی این است که اسلام دست وی را بسته است، و گرنه عمر نمی‌توانست با وی چنین سخن گوید. رک: عقد الفرید، ج 1، ص 179.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 327
942 انّی امرؤ عاهدنی خلیلی الا اقوم الدهر فی الکیول
«22» ابو عبید گفته است: «کیول عبارت از بخشهای انتهایی صفهاست و این لفظ را جز در حدیث نشنیده‌ام» ابن المقفّع «23» گفته است: «الجبن مقتلة و الحرص محرمة فانظر فیما رأیت و سمعت أمّن قتل فی الحرب مقبلا اکثر ام من قتل مدبرا؟
و انظر من یطلب الیک بالاجمال و التکرّم احق ان تسخو نفسک له بالعطیّة أمّن یطلب ذلک بالشّدّة و الحرص؟» برخی از گذشتگان گفته‌اند: «خدای- تعالی- دستورات جنگ را در گفتارش: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ «24» تا آخر آیات، گرد آورده است.»
__________________________________________________
(22)- النهایة، تالیف ابن الاثیر، ج 4، ص 219 و لسان العرب، ریشه «کیل» ملاحظه شود.
(23)- او عبد اللّه بن المقفع از پیشوایان نویسندگان است. وی به سال 142 ه به قتل رسید. (لسان المیزان، ج 3، ص 366 و امالی المرتضی، ج 1، ص 94)
(24)- سورة الانفال (8) آیه 45 و 46.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 328

[تشبیه در سوره جمعه

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً «1».
ابو عمرو کلمه حمار را با تمایل الف به کسره قراءت کرده، و این اماله به سبب کسره «راء» بعد از «الف» در کلام عرب بسیار است.
«الاسفار» جمع «سفر» و آن به معنای کتاب است.
گفتار خدای- تعالی- «لَمْ یَحْمِلُوها» به این معنی است که ایشان به آن اسفار تجاهل ورزیده و از حدود و امر و نهی آن اعراض کرده‌اند تا جایی که همانند خری شده‌اند که اسفار (کتابهایی) بر پشت خود حمل می‌کند و از آن اطلاعی ندارد.
و مروان بن سلیمان بن یحیی «2» این تشبیه را، در نکوهش گروهی از راویان شعر که اطلاعی از مضامین شعر ندارند و با وجود آن شعر بسیار نقل می‌کنند، به نظم آورده است: [از بحر طویل
943 زوامل للاشعار لا علم عندهم بجیّدها الّا کعلم الا باعر
944 لعمرک ما یدری البعیر اذا غدا باثقاله اوراح ما فی الغرائر
«3»
__________________________________________________
(1)- سورة الجمعة (62) آیه 5.
(2)- او مروان بن سلیمان بن یحیی بن ابی حفصه است و در سال 182 ه در گذشت. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 649 و معجم الشعراء، ص 317 و الموشح، ص 390 و طبقات الشعراء، تألیف ابن المعتز، ص 42).
(3)- در نسخه اصل چنین است اما در الکامل مبرّد، ج 3، ص 858 و اسرار البلاغة، تصحیح ریتر، ص 103 (بجای باثقاله) با وساقه ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 329
و تشبیه در آن آیه، در مورد تلاوت کننده خود قرآن نیز در صورتی که معنای آنرا نفهمد صادق است، مگر اینکه در مقام فهم قرآن باشد و از پیش به قراءت و حفظ آن پرداخته تا راهی برای دریافت و فهم مطالب آن باشد، پس اگر از فهم مطالب قرآن همچون کسی که نیازی به آن ندارد، روی گردانید، آن تشبیه بر او صادق می‌آید، و مثل حمار به او ملحق می‌شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 330

[تشبیه در سوره منافقین

(بیان) گفتار خدای- عز و جل-: کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ «1».
خدا منافقان را با گفتارش: وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ به کمال صورتها، و حسن تعبیر و کلام، وصف نموده و سپس آگاه ساخته که ایشان در کمی بینش همانند چوبهایند و در این باره گفته است: «کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ» و در مثل چنان حالتی شاعر گفته است: [از بحر طویل
945 تروقک من سعد بن زید جسومها و تزهد فیها حین تقتلها خبرا
و نظیر آن بیت است، گفتار حسان بن ثابت: [از بحر بسیط]
946 لا بأس بالقوم من طول و من عظم خلق البغال و احلام العصافیر
«2» و شبیه به مصراع دوم این بیت است گفتار یکی از شاعران عرب- در حالی که فرزند خویش را مورد سرزنش و توبیخ قرار می‌دهد و او را می‌راند-: [از بحر مجزوء کامل
947 عقله عقل طائر و هو فی صورة الجمل
و گفته شده: «خدای- تعالی- ایشان را به چوبهای پوسیده و فرو خورده شده و پوک (که از خود قوامی ندارد) جز اینکه به چیزی متکی شده است و کسی که
__________________________________________________
(1)- سورة المنافقین (63) آیه 4.
(2)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 122 (بجای خلق) جسم ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 331
آن چوبها را می‌بیند سالم می‌پندارد (- ایشان را به چنان چوبهایی) تشبیه نموده است.»
و از بیتهایی که در مثل چنان معنایی مثل شده، گفتار شاعر اول است: [از بحر هزج
948 تری الفتیان کالنّخل و لا تعلم بالدخل
و هنگامی که کار کسی به تباهی گراید گفته می‌شود: «دخل امره».
و از سخنان مشهور عرب در ترک تأمّل و بینش است: «کانّه بهیمة (: گویی چارپاست)» و، کانّه صنم (: گویی بت است)، و «کانّه حجر (: گویی سنگ است)».
و گفتار ابو سفیان- هنگامی که از پیامبر (ص) اجازه خواست، و پیامبر نخست مانع شد، سپس اجازه داد-: «ما کدت تأذن لی حتّی تأذن لی الجلهمتان «3» (: ما را اجازه نمی‌دهی مگر آنکه به سنگ دو طرف (دو لبه) وادی اجازه دهی)» (- آن گفتار (حتی تأذن ...) از باب تشبیه و اراده فرد پست و فرومایه از افراد مردم است.
پس پیامبر (ص) گفت: «تو چنانی که گفته شده: کلّ الصید فی جوف الفرا (: همه صید در دل گورخر است)» و با آن کلام از او دلجویی نمود وی از افراد «المؤلفة قلوبهم» «4» بود. یعنی تو در میان مردم همانند گورخری که در میان صیدهای دیگر است یعنی همه مردم پایین‌تر از اویند.
و کلمه خشب در خشب مسندة به سکون «شین» مانند بدنه و بدن قراءت شده است و قراءت خشب مسنّدة مانند شجر و شجره نیز جایز است.
__________________________________________________
(3)- نص حدیث در النهایة، ج 1، ص 290 چنین است «ما کدت ان تاذن لی حتی تاذن لحجارة الجلهمتین قبلی».- م.
(4)- المولفة قلوبهم کسانی می‌باشند که جذبشان به اسلام با احسان و انفاق دنبال می‌شود. رک:
المفردات فی غریب القرآن، ریشه (الف).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 332

[تشبیه در سوره ن

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ «1».
«ها» در (علیها) به «الجنة» که به معنای بوستان است بر می‌گردد و آنان (کسانی که در آیه وصف شده‌اند) مردمی از سرزمین یمن بودند، و پدری داشتند که از این بهشتش به مستمندان صدقه می‌داد، روزی گفت: «ما گروهی هستیم و اگر از آن باغ صدقه دهیم، کار بر ما سخت می‌شود»، پس سوگند یاد کردند که محصولاتشان را در تاریکی شب بچینند و خدای (درباره آنها خبر داده) و گفته است: وَ لا یَسْتَثْنُونَ «2» (برای آن سوگند استثنایی نمی‌آورند) یعنی «ان شاء اللّه» نگفتند، و چون موعد مقرری که صبح زود آمیخته با تاریکی بود، فرا رسید، بر سر بوستانشان شدند؛ تا محصولاتشان رای بچینند، و بامدادان بیرون شدند. وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ «3»:
علی حرد یعنی «علی جدّ من امرهم (: بر تصمیم خود قاطع بودند)» و گفته شده:
« [معنای غدوا علی حرد] یعنی علی منع قادرین (: بر جلوگیری از احسان به مستمندان قادر بودند)» و در این صورت کلمه «حرد» از قول عرب: «حاردت السّنة»
__________________________________________________
(1)- سورة القلم (68) آیه 19 و 20.
(2)- سورة القلم (68) آیه 18.
(3)- سورة القلم (68) آیه 25.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 333
گرفته شده است و زمانی آن کلام به کار می‌رود که سال، خیر و برکات خود رای منع کند. و گفته شده: «علی حرد، یعنی علی غضب (: ایشان با خشم بر مستمندان، بیرون شدند)» و گفته شده: «علی حرد، یعنی علی قصد (: ایشان بیرون شدند در حالی که به گمان خود می‌توانستند عزیمت بوستان خود کنند و آفت و بلایی مانع میان ایشان و بوستان نبود. و در مورد «حرد» ی که به معنای قصد است این شعر قراءت شده است: [از بحر رجز] 949 أقبل سیل جاء من امر اللّه* یحرد حرد الجنّة المغلّة «4» (بیان) گفتار خدای- تعالی-: «فَطافَ عَلَیْها ...».
«الطائف» به معنای وارد شونده هنگام شب است، و هرگاه گفته شود «اطاف به» می‌تواند به معنای وارد شدن در شب یا روز باشد، فراء قراءت کرده است: [از بحر وافر]
950 أطفت بها نهارا غیر لیل و الهی ربّها طلب الدخال
«5» (بیان) گفتار خدای- تعالی-: «فَطافَ عَلَیْها ...» یعنی خدای- تعالی- بر آن بوستان آفتی از آسمان فرستاد و در نتیجه همه آن بوستان آتش گرفت؛ فاصبحت کالصریم: همانند صریم شد؛ یعنی همانند شب سیاه گردید و شب از آن جهت صریم است که کار و فعالیت در هنگام شب قطع می‌شود شاعر گفته است: [از بحر وافر]
951 تطاول لیلک الجون البهیم فما ینجاب عن صبح صریم
952 اذا ما قلت اقشع او تناهی جرت من کلّ ناحیة غیوم
و ابو عمرو بن العلاء قراءت کرده است: [از بحر وافر]
953 الا بکرت و عاذلتی تلوم تهجّدنی
«6» و ما انکسف الصریم «7»
__________________________________________________
(4)- در نسخه اصل چنین است اما در لسان العرب، ریشه «حرد» مصراع اول چنین است: «و جاء سیل کان من امر اللّه».
(5)- در تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 336 بجای «الدخال» الرخال ضبط شده است.- م.
(6)- در تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 336 تجهّلنی بجای «تهجّدنی» ضبط شده است.- م.
(7)- در حاشیه نسخه اصل (بجای تهجدنی) تهجننی ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 334
و به صبح نیز همانند شب، صریم اطلاق شده است زیرا هر یک از آنها از همراهش جدا می‌شود و صریمة به معنای قطع رابطه دوستی، از آن معنی است. و معنای گفتار خدای- تعالی-: فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ «8» این است که: اغدوا علی صرام النّخل (: بامدادان بیرون شوید برای چیدن میوه نخل) و معنای «فانطلقوا و هم یتخافتون» این است که: فانطلقوا و هم یسرّون کلامهم (: سخن خود را پوشیده می‌داشتند) سخنشان این بود که: «ان لا یدخلنّها الیوم علیکم مسکین (: امروز در این باغ، مسکینی بر شما وارد نشود)» پس چون بوستان را آتش گرفته دیدند، گفتند: «انّا لضالّون» یعنی: انّا ضللنا طریق جنّتنا (: بدرستی که ما راه بوستانمان را گم کرده‌ایم) سپس دانستند که آن وضع بوستان، کیفر است، پس گفتند: «بل نحن محرومون» یعنی حرمنا ثمرها بمنعنا المساکین (: یعنی به سبب جلوگیری مستمندان از بوستان، از میوه آن محروم شدیم). اوسط آنها گفت (قال اوسطهم) و معنای اوسط، اعدل (عادلتر) است و از گفتار خدا:
وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً «9» (: یعنی امّة عدلا: امتی عادل) گرفته شده است. و معنای گفتار خدا: لَوْ لا تُسَبِّحُونَ «10»، لو لا تستثنون است. یعنی چرا کلام خود رای مقیّد نمی‌کنید و نمی‌گویید: «ان شاء اللّه (و از آن روی ان شاء اللّه گفتن تسبیح است که) هر چه در لغت موجب به عظمت یاد کردن حق باشد تسبیح است. اما بیان معنای گفتار خدای تعالی: إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ «11» این است که: ما اهل مکه را آزمودیم چنانکه مالکان آن بوستان را، و آن هنگامی بود که پیامبر (ص) برایشان نفرین کرد و گفت: «اللّهم اشدد و طأتک علیهم و اجعلها سنین کسنی یوسف «12» (: خدایا فشارت
__________________________________________________
(8)- سورة القلم (68) آیه 21 و 22.
(9)- سورة البقرة (2) آیه 143.
(10)- سورة القلم (68) آیه 28.
(11)- سورة القلم (68) آیه 17.
(12)- در النهایة، ج 5، ص 200 چنین ضبط شده است: «اللهم اشدد وطأتک علی مضر».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 335
را بر ایشان قوت بخش، و سالهایشان را مانند سالهای (قحطی زمان) یوسف مقرر بدار)». پس خدای ایشان را به خشکسالی و از بین رفتن روزیها مبتلا ساخت، چنانکه مالکان آن بوستان را با سوزاندن آن و از بین بردن روزیهایشان از آن بوستان، مبتلا ساخت و اعشی در سخنی که دارد، مثل چنین بوستانی را وصف کرده و گفته است: [از بحر خفیف
954 جار فیه باقی العقاب فاضحی بائد النّخل یفضح الجرّاما
«13»
955 فتراها کالحبش تسفعها النی ... ... ران سودا مصرّعا و قیاما
«14» و در معنای صریم در (گفتار خدای فاصبحت کالصّریم) گفته شده: «صریم به معنای مصروم (: مقطوع)» است یعنی هر چه میوه در آن بوستان بوده از بین رفته و گویی قطع شده است و وجه اول (از معانی صریم) در تاویل آیه روبراه‌تر است.
__________________________________________________
(13)- در دیوان اعشی (بجای باقی العقاب) نافی العقاب ضبط شده است.
(14)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او (بجای کالحبش تسفعها) کالخشن تسفحها ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 336

[تشبیه در سوره سأل سائل

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ «1» سخن درباره تشبیه آیه اول با نظیر آن در سوره «الرحمن» گذشت. و تشبیه در گفتار خدای: «وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ» را دو وجه است.
یکی از آن دو وجه سرعت حرکت کوههاست که آن وجه را در سوره «النمل» در بیان معنای تشبیه نظیر این تشبیه توضیح دادیم.
وجه دوم این است که کوهها بریده می‌شود تا جایی که همانند «عهن» می‌گردد. و آن پشم رنگارنگ است؛ این وجه منقول از ابی عبیده می‌باشد. زهیر گفته است: [از بحر طویل
956 کانّ فتات العهن فی کلّ منزل نزلن به حبّ الفنالم یحطّم
«2» بنا بر این مقصود این است که در آن روز کوهها از خوف خدای- تعالی- و وحشت آنچه از امر خدا نمایان شده، رانده می‌شود و به سبب تواضع در برابر عظمت خدا، و خشوع در برابر قدرت غالب او به یکدیگر برخورد می‌کند، چنان که خدای- عز و جل- گفته است: فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا «3» و چنان
__________________________________________________
(1)- سورة المعارج (70) آیه 8 و 9.
(2)- دیوان زهیر، ص 12 و شرح المعلقات السبع، ص 96.
(3)- سورة الاعراف (7) آیه 143.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 337
که (در آیه دیگر) گفته است: یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا «4» و چنان که خدای- جلّ اسمه- (در آیه دیگر) گفته است: کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا «5».
و بتحقیق شاعران نظیر چنین حالی را در وصف حرکت سپاه و به زمین خوردن سمهای اسبان، بر سبیل مبالغت؛ نه بر سبیل حقیقت، یاد کرده‌اند، چنان که ایاس بن مالک الطائی «6» گفته است: [از بحر طویل
957 بجمع تظلّ الأکم ساجدة له و اعلام سلمی و الهضاب النّوادر
«7» و شاعر تغلبی گفته است: [از بحر وافر]
958 برأس من بنی جشم بن بکر ندقّ به السّهولة و الحزونا
و شاعر دیگری سروده و سخن از اسبان به میان آورده است: [از بحر متقارب
959 اذا ما علون فروع الاکام جعلن الاکام هباء مثارا
و بشار به شعر ابان بن عبده «8»: [از بحر طویل
960 اذا نحن سرنا بین شرق و مغرب تحرّک یقظان التّراب و نائمه
«9» (- بشار به آن شعر) نظر داشته، پس شعری سروده و معنای دیگری به آن افزوده؛ جز این که وی در مبالغه زیاده‌روی کرده و گفته است: [از بحر طویل
961 اذا ما غضبنا غضبة مضریّة هتکنا حجاب الشّمس او قطرت دما
«10»
__________________________________________________
(4)- سورة المزمل (73) آیه 14.
(5)- سورة الفجر (89) آیه 21.
(6)- او ایاس بن مالک بن عبد اللّه الطائی از شاعران صدر اسلام است. شرح دیوان الحماسة، ج 2، ص 596 ملاحظه شود.
(7)- شرح دیوان الحماسة، ج 2، ص 596 ملاحظه شود.
(8)- او ابان بن عبدة العیار بن مسعود بن جابر بن عمرو بن جزء است. شرح دیوان الحماسة، ج 2، ص 634.
(9)- شرح دیوان الحماسة، ج 2، ص 634.
(10)- در کتاب الشعر و الشعراء، ج 2، ص 646 آمده است: «و از آنچه بر سبیل افراط گفته، گفتار او است «اذا ما غضبنا ......».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 338
یعنی زمین را از مردان و سواران پر کردیم، و اثری در زمین بجای گذاشتیم که بمنزله دریدن آن است، وی از (حجاب الشمس) در گفتارش «هتکنا حجاب الشمس» زمین را اراده کرده است؛ زیرا زمین پرده خورشید است، و دلیل اینکه مراد وی از حجاب شمس زمین می‌باشد، گفتار او «او قطرت دما» است و مقصود وی «قطرت السّماء (: آسمان خون بارید)» است پس وی میان آسمان و زمین را (در آن معنی) گرد آورده است، و بیشتر معانیی که در این باب می‌آید، حمل بر مبالغه و افراط و غلو و اغراق می‌گردد. و میان سخنان بی‌پایه آرایش یافته، و حقایق کلام آسمانی فرق بسیار است.
تشبیه دیگری در این سوره:
(بیان) گفتار خدای- عزّ و جل-: یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ «11» کلمه (نصب) به فتح «نون» و سکون «صاد» و به ضم هر دوی آنها نیز قراءت شده است. «الی نصب» به معنای «الی اصنام لهم ... (: به سوی بتهایی که دارند ...)» است؛ چنان که خدای- تعالی- گفته است: وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ «12» شاعر گفته است: [از بحر طویل 962 و ذا النصب المنصوب لا تنسکنّه* و لا تعبد الشّیطان و اللّه فاعبدا «13» و تشبیه در آن آیه، در بهترین جای خود و در ارزشمندترین موضع خود جای گرفته است. و عبارت آن تشبیه با شکوه است و بلاغتی که دارد دال بر اعجاز قرآن است. و به تحقیق شاعران به بیان آن معنی رهسپار شده، و راه آن وصف را پیموده‌اند، و کجا رسد آنها رای بلاغت قرآن، و درستی این تشبیه و تمثیل! عنتره گفته
__________________________________________________
(11)- سورة المعارج (70) آیه 43.
(12)- سورة المائدة (5) آیه 3.
(13)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان الاعشی، ص 137 (بجای الشیطان) الاوثان ضبط شده است. و آن بیت از قصیده‌ای در مدح سرور ما پیامبر (ص) است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 339
است: [از بحر وافر] 963 ترکت بنی الهجیم لهم دوار* اذا تمضی جماعتهم تعود «14» شاعر می‌گوید که ایشان رای رها کردم در حالی که به سوی حاکمی از حاکمانشان رهسپار می‌شدند و گویی اطراف بتی می‌چرخیدند، و «دوار» نوعی عبادت در عصر جاهلی بوده است، و امرؤ القیس گفته است: [از بحر طویل 964 فعنّ لنا سرب کانّ نعاجه* عذاری دوار فی ملا مذیّل «15» و «یوفضون» به معنای «یسارعون (می‌شتابند)» است. شاعر گفته است: [از بحر رجز] 965 لا نعتن نعامة مفیاضا* خرجاء تغدو تطلب الاضاضا «16» «المفیاض» به معنای شتابان است و مقصودش از «الاضاض» جایگاهی است که به آن پناه می‌برد. گفته می‌شود: «اضّتنی الیک الجاجة (: نیاز مرا به تو ملتجی ساخت)».
__________________________________________________
(14)- دیوان عنتره، ص 41 ملاحظه شود.
(15)- در نسخه اصل و شرح المعلقات سبع، ص 41 چنین است اما در دیوان، ص 22، فی الملا المذیل ضبط شده است.
(16)- در نسخه اصل میفاضا ضبط شده و بالای آن مفیاضا.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 340

[تشبیه در سوره مدّثّر]

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ «1»:
«مستنفرة» به فتح «فاء» [نیز قراءت شده است . شاعر گفته است: [از بحر کامل
966 امسک حمارک انّه مستنفر فی اثر احمرة عمدن لغرّب
«2» «فرّت من قسورة»: مقصود خدا از قسوره شیر است، و نیز گفته شده است:
«قسوره به معنای تیر اندازانی است که شیر را شکار می‌کنند» و اصل معنای آن «الاخذ الشدید (: سخت گرفتن)» و از ریشه قسره قسرا (: مجبور ساخت او را مجبور ساختنی) است. و آن کلام مانند گفتار تو: «قهره قهرا و اقتسره اقتسارا» می‌باشد.
شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
967 قد یخطم الفحل قسرا بعد غرّته و قد یردّ علی مکروهه الاسد
«3» و به مقتضای تشبیه واقع در آن آیه، در اینجا بخشی از اوصافی که برای دسته‌های حیوانات وحشی در هنگام رمیدن از ترس صیاد و شیر و در حالات دیگری از این قبیل، در اشعار عرب وارد شده- تا از آن اوصاف به اوصاف شتران در مثل
__________________________________________________
(1)- سورة المدثر (74) آیه 49 و 50.
(2)- در نسخه اصل چنین است اما در لسان العرب، ریشه (نفر) (بجای امسک) اربط ضبط شده و سراینده آن را یاد نکرده است.
(3)- لسان العرب، ریشه «کره» ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 341
چنان حالاتی منتقل شوند- (در اینجا بخشی از آن اوصاف) را یاد می‌کنیم تا اطاله واقع در آن اشعار، بر فضیلت این اختصار (اختصار وصف تشبیهی آیه) دلالت کند.
و از جمله کسانی که آن حالتی را که بیان داشتیم وصف کرده، و معانی و الفاظ بدیعی آورده، غیلان بن عقبه (ملقب به) ذو الرمه است. وی- در حالی که سخن از دسته‌ای از گورخران در جستجوی آبشخوار و مواجه شدن با صیاد و گریز از صیاد به میان می‌آورد- اشعاری سروده که آن شعرها را جوهری از رمّانی، از ازدی، از ابی حاتم، از اصمعی، از ابی عمرو بن العلاء، از ذی الرمة «4» قراءت کرده است: [از بحر بسیط]
968 فغلّست و عمود الصبح منصدع عنها
«5» و سائره باللّیل محتجب
969 عینا مطحلبة الارجاء طامیة فیها الضّفادع و الحیتان تصطخب
970 یستلّها جدول کالسّیف منصلت بین الآشاء تسامی حوله العشب
«6»
971 و بالشّمائل من جلّان مقتنص رذل الثّیاب خفیّ الشّخص منزرب
972 معدّ زرق هدت قضبا مصدّرة ملس المتون حداها الرّیش و العقب
«7»
973 کانت اذا ودقت امثالهنّ له فبعضهنّ عن الألّاف منشعب
«8»
974 حتّی اذا الوحش فی اهضام موردها تغیّبت رابها من خیفة ریب
975 فعرّضت طلقا اعناقها فرقا ثمّ اطّباها الیه الماء ینکسب
«9»
976 فاقبل الحقب و الأکباد ناشزة فوق الشّراسیف فی احشائها تجب __________________________________________________
(4)- آن ابیات از قصیده‌ای است با این مطلع ما بال عینک ... دیوان او، ص 1 و بعد از آن ملاحظه شود.
(5)- در دیوان ذی الرّمه، ص 62، چاپ دمشق بجای «عنها» عنه ضبط شده است.- م.
(6)- در دیوان ذی الرّمة (بجای العشب) العسب ضبط شده است.
(7)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 5 (بجای المتون) البطون ضبط شده است.
(8)- در دیوان ذی الرّمة، ص 67، چاپ دمشق بجای «منشعب» «مشتعب» ضبط شده است.- م.
(9)- در نسخه اصل چنین است و در حاشیه آن (بجای الیه الماء ینسکب) خریر الماء ینشعب و در دیوان خریر الماء ینسکب ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 342
977 حتّی اذا زلجت عن کلّ حنجرة الی الغلیل و لم یقصعنه نغب
978 رمی فاخطا و الاقدار غالبة فانصعن و الویل هجّیراه و الحرب
979 یقعن بالسّفح ممّا قد رأین به وقعا یکاد حصی المعزاء یلتهب
و نیز ذو الرمه در مثل چنان وصفی درباره دسته گورخران گفته است: [از بحر بسیط]
980 فما اتجلی الصبح حتی بیّتت غللا وسط الاشاء جرت فیه العلاجیم
«10»
981 و قد تهیّأ رام عن شمائلها مجرّب من بنی جلّان معلوم
982 کانّه حین یدنو وردها طمعا بالصید من خشیة الا خطاء محموم
983 حتّی اذا اختلطت بالماء اکرعها هوی لها طلع بالصّید محروم
984 و فی الشّمال من الشّریان مطعمة کبداء فی عودها عطف و ترنیم
«11»
985 یؤود من متنها متن و یجذبه کانّه فی نیاط القوس حلقوم
986 فانصاعت الحقب لم تقصع صرائرها و قد نشحن فلاریّ و لا هیم
987 و قام یلهف ممّا قد اصیب به و الحقب یرفضّ منهنّ الاضامیم
«12» و اعشی در همان معنی سروده و سخن از ناقه به میان آورده و آنرا به گاو وحشی رمیده تشبیه کرده است: [از بحر بسیط]
988 کانّها بعد ما افضی النّجاء بها بالشّیّطین مهاة تبتغی ذرعا
«13»
989 اهوی لها ضابی‌ء فی الارض مفتحص للصّید قدما خفیّ الشّخص قد خشعا
«14»
__________________________________________________
(10)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 586 (بجای وسط) بین ضبط شده است.
(11)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 587 (بجای فی عودها) فی عسجها ضبط شده است.
(12)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 589 (بجای وقام یلهف) و بات یلهف ضبط شده است.
(13)- دیوان الاعشی، ص 107.
(14)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای للصید) للّحم ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 343
990 فظلّ یخدعها عن نفس واحدها و مثله مثلها عن واحد خدعا
«15»
991 حتّی اذا غفلت عنه و ما شعرت انّ المنیّة یوما ارسلت سبعا
«16»
992 فظلّ یأکل منه و هی لاهیة رأد النّهار تراعی ثیرة رتعا
«17»
993 فانصرفت والها تکلی علی عجل کلّ دهاها و کل عندها اجتمعا
«18»
994 و بات قطر و شفّان یصفّقها من ذا لهذا و قلب الشّاة قد صقعا
«19»
995 حتّی اذا ذرّ قرن الشّمس صبّحها ذؤال نبهان یبغی صحبة المتعا
996 بأکلب کسواء النّبل ضاریة تری من القدّ فی اعناقها قطعا
997 فتلک لم تتّرک من خلفها شبها الّا الدوابر و الاظلاف و الزّمعا
و لبید بن ربیعه درباره گاو وحشی در مثل چنان حالتی گفته است: [از بحر کامل
998 خنساء ضیّعت الغریر فلم یرم عرض الشّقائق طوفها و بغامها
«20»
999 لمعفّر قهد تنازع شلوه غبس کواسب ما یمنّ طعامها
1000 صادفن منها غرّة فاصبنها انّ المنایا لا تطیش سهامها
«21»
1001 باتت و اسبل واکف من دیمة یروی الخمائل دائما تسجامها __________________________________________________
(15)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای مصراع دوم چنین آمده است) فی أرض فی‌ء بفعل مثله خدعا.
(16)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای مصراع اول چنین آمده است) و ذاک ان غفلت عنه و ما شعرت.
(17)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای رأد النهار) حدّ النهار ضبط شده است.
(18)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای مصراع اول) فانصرفت فاقدا ثکلی علی حزن ضبط شده است.
(19)- در نسخه اصل چنین است و آن از دیوان افتاده و جز جمله و قلب الشاة قد صقعا باقی نمانده است.
(20)- دیوان او، ص 297 و شرح المعلقات السّبع، ص 113.
(21)- و (بجای منها) منه نیز روایت شده و در کتاب سیبویه، ج 1، حاشیه ص 456، مصراع اول به این عبارت نقل شده است: «و لقد علمت لتأتینّ منیّتی».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 344
1002 تجتاب اصلا قالصا متنبّذا بعجوب انقاء یمیل هیامها
«22» 1003 یعلو طریقة متنها متواترا «23»* فی لیلة کفر النجوم غمامها
1004 و تضی‌ء فی وجه الظّلام منیرة کجمانة البحریّ سلّ نظامها
1005 حتّی اذا انحسر الظّلام و اسفرت بکرت تزلّ عن الثّری ازلامها
1006 علهت تبلّد فی نهاء صعائد سبعا تؤاما کاملا ایّامها
«24»
1007 حتّی اذا یئست و اسحق حالق لم یبله ارضاعها و فطامها
1008 و تسمّعت رزّ الانیس فراعها عن ظهر غیب و الانیس سقامها
«25»
1009 فغدت کلا الفرجین تحسب انّه مولی المخافة خلفها و امامها
«26» و سوید بن ابی کاهل سروده و سخن از ناقه به میان آورده و رشته سخن را در وصف گورخر به پایان برده است: [از بحر رمل
1010 فکانّی اذ جری الآل ضحیّ فوق ذیّال بخدّیه سفع
1011 لفّ خدّیه علی دیباجة و علی المتنین لون قد نصع
«27»
1012 راعه من طیّ‌ء ذو اسهم و ضراء کنّ یبدین السّرع
«28»
1013 فرآهنّ و لمّا یستبن و کلاب الصید فیهنّ جشع
1014 ثمّ ولیّ و جنابان له من غبار اکدریّ و اتّدع __________________________________________________
(22)- در نسخه اصل چنین است و نیز در لسان العرب و تاج العروس، ریشه (جوب) اما در دیوان، ص 309 و شرح المعلقات السبع، ص 133 (بجای تجتاب) تجتاف ضبط شده است.
(23)- ظاهرا وجه اعراب صحیح آن رفع است «متواتر».- م.
(24)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان و شرح المعلقات السبع (بجای تبلّد) تردد ضبط شده است.
(25)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان و شرح المعلقات السبع (بجای تسمّعت) توجست ضبط شده است. و (بجای رزالانیس) رکز الانیس نیز روایت شده است.
(26)- در نسخه اصل و دیوان او و شرح المعلقات السبع چنین است.
(27)- در نسخه اصل چنین است اما در المفضلیات، ص 196 (بجای لف خدیه) کف خداه (و بجای قد نصع) قد سطع ضبط شده است.
(28)- در نسخه اصل چنین است اما در المفضلیات (بجای السرع) الشرع ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 345
1015 فتراهنّ علی مهد له یختلین الارض و الشّاة یلع
«29»
1016 دانیات ما تلبّسن به واثقات بدماء ان رجع
1017 یلهب الشّدّ اذا أرهقنه و اذا برّز منهنّ رتع
«30»
1018 ساکن القفر اخو دویّة فاذا ما انس الصوت مصع
و قطامی در تشبیه ناقه خود به گاو وحشی فراری گفته است: [از بحر وافر]
1019 کانّ نسوع رحلی حین ضمّت حوالب غرّزا و معا جیاعا
1020 علی وحشیّة خرجت خلوجا و کان لها طلا طفلا فضاعا
«31»
1021 فکرّت عند فیقتها الیه فألفت عند مرتعه السّباعا
«32»
1022 لعبن به فلم یترکن الّا اهابا قد تمزّق او کراعا
1023 فسافته قلیلا ثمّ ولّت لها لهب تثیر به النّقاعا
1024 اجدّبها النّجاء فاصحبتها قوائم قلّما اشتکت الظّلاعا
و در این باب شعر فراوان وجود دارد، و به پایان نمی‌رسد جز این که به آن پایان داده شود.
و سبب تشبیه در آن آیه- طبق روایتی که از ابن عباس درباره گفتار خدای- عز و جل-: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ «33» نقل شده که: «عن التذکرة معرضین» یعنی:
«معرضین عمّا وعظوا به من القرآن (: اعراض کننده‌اند از موعظه قرآن»)- این است
__________________________________________________
(29)- در نسخه اصل چنین است اما در المفضلیات (بجای مهدلة) مهلته ضبط شده است.
(30)- در نسخه اصل چنین است اما در المفضلیات، ص 197 (بجای یلهب) یرهب ضبط شده است.
(31)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان القطامی، ص 41 (بجای خرجت خلوجا) خذلت خلوج ضبط شده است.
(32)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان (بجای مرتعه) مربضه ضبط شده و در کتاب سیبویه، ج 1، ص 143 به این عبارت نقل شده است:
فکرت تبتغیه فوافقته علی دمه و مصرعه السّباعا
(33)- سورة المدثر (74) آیه 49.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 346
که هرگاه پیامبر (ص) وحی الهی را بر ایشان (کافران) می‌خواند، از آن می‌رمیدند، و از شنیدن و گوش دادن به آن می‌گریختند و دور می‌شدند، پس خدای- تعالی- با بیان این تشبیه، برای ایشان مثل زد پس گفت: «کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ» پس چنان که خران از تیراندازان و شیران گریختند، همچنان کافران مکه هنگامی که پیامبر (ص) قرآن را بر ایشان می‌خواند، از او گریختند.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 347

[تشبیه در سوره انسان

(بیان) گفتار خدای- عز و جل-: وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوابٍ کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِیراً «1».
مقصود خدا این است که آن ظرفها با وجودی که از جنس نقره می‌باشد، در جلا و شفافیت و ظرافتشان، همچون شیشه‌هاست. این عبارت بر اسلوب تشبیه بیان شده، هر چند ادات تشبیه در آن یاد نشده است، چنان که شاعر گفته است: [از بحر رجز]
1025 عیرانة زیّافة صفوف تخلط بین و بر وصوف
«2» یعنی گویی آن شتر در سرعت حرکت همانند دو دستی است که موی را به پشم در می‌آمیزد.
و از این باب است گفتار نابغه در حالی که زره‌ها را وصف می‌کند: [از بحر طویل
1026 علین بکدیون و اشعرن کرّة فهنّ اضاء ضافیات الغلائل
«3» «4»
__________________________________________________
(1)- سورة الانسان (76) آیه 15 و 16.
(2)- در نسخه اصل چنین است اما در لسان العرب، ریشه (صوف) (بجای عیرانة زیافة) حلبانة رکبانة ضبط شده است.
(3)- روایت آن بیت در لسان العرب، ریشه «کدن» چنین است:
«علین بکدیون و أبطنّ کرّة فهنّ وضاء صافیات الغلائل».- م.
(4)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 132 (بجای اشعرن) ابطن ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 348
و همانا به سبب مبالغه در اتصاف مشبه (به صفت مشبه به) ادات تشبیه را حذف می‌کنند، و آن اسلوب در مثل گفتار عرب در مدح مرد: «هو البحر جودا، و الدهر بأسا، و السّیف لسانا» و در مثل گفتار ایشان در وصف زن: «ریقها الخمر و ثغرها الدرّ و کلامها السّحر و ریحها المسک»- (در مثل چنان اقوالی آن اسلوب) تحقق یافته است.
و مردی اعرابی کلامی گفته، و از زنی سخن به میان آورده است: «کلامها الوبل علی المحل و العذب البارد علی الظّمأ» و شاعر گفته است: [از بحر طویل
1027 و تبسم عن سمطی لال فصولها شوابیر یاقوت یقارنها خمر
«5» و عبد اللّه بن عجلان النّهدی «6» گفته است: [از بحر طویل
1028 و حقّة مسک من نساء لبستها شبابی و کأس باکرتنی شمولها
شاعر (در مصراع اول) زنی را در نظر داشته و وی را در بوی خوشش به مشکدانی تشبیه کرده است.
و شاعر دیگر گفته است: [از بحر سریع
1029 النّشر مسک و الوجوه دنا ... نیر و اطراف الاکفّ عنم
«7» و تنوخی از شعر عبد اللّه بن المعتز برایم خواند: [از بحر مجتث
1030 بدر و لیل و غصن وجه و شعر و قدّ
1031 خمر و ورد و درّ ریق و ثغر و خدّ
و تشبیه بر این اسلوب، در شعر و نثر کلام عرب فراوان است.
و گفتار خدای- عزّ و جلّ- در وصف «رحیق (: باده صاف و بی‌درد)»: خِتامُهُ
__________________________________________________
(5)- در التشبیهات، ص 108 (بجای شوابیر) شوائب ضبط شده است.
(6)- او عبد اللّه بن عجلان النهدی، شاعری از عصر جاهلی و از عشق پیشه‌گان عرب است. الشعر و الشعراء، ج 2، ص 604 و الاغانی، ج 19، ص 211، چاپ بیروت.
(7)- در نسخه اصل و التشبیهات، ص 84 چنین است اما در المفضّلیات، ص 238 (بجای الاکف) البنان ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 349
مِسْکٌ «8» نیز بر وجه تشبیه می‌باشد؛ یعنی آن باده، در خوش بویی همانند مشک است، و آن آیه همانند گفتار خدای- تعالی-: کانَ مِزاجُها کافُوراً «9» است. و از حسن، درباره گفتار خدای- تعالی-: «خِتامُهُ مِسْکٌ»، روایت شده که گفته است: « (ختامه مسک) یعنی پایان جرعه‌اش بوی مشک دارد» و ابو عبیدة در تفسیر آیه، به رای وی معتقد شده و از شعر ابن مقبل قراءت کرده است: [از بحر بسیط]
1032 ممّا یعتّق فی الحانوت قاطفها بالفلفل الجون و الرّمّان مختوم
«10» پس وی، به دلیل گفتار خدا: وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ «11» ختام رای به عاقبت تفسیر کرده، و از ختم به معنای مهر نشمرده است.
و خدای- تعالی- گفته است: یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ «12» و گفته است: یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ «13»، و کلام خدا (در این آیه) «بیضاء» همانند کلام او «قواریر» در آیه «قواریر من فضّة» است.
و امّا کلام خدا: کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلًا «14»، پس آن کلام دالّ بر لذتبخش بودن جرعه پایانی است؛ زیرا زنجبیل زبان رای می‌گزد و آن گزندگی، از بهترین اوصاف باده نزد عرب است. اعشی گفته است: [از بحر متقارب 1033 معتّقة قهوة مزّة* لها زبد بین کوب و دنّ «15»
__________________________________________________
(8)- سورة المطففین (83) آیه 26.
(9)- سورة الانسان (76) آیه 5.
(10)- بجای قاطفها مقطعها نوشته شده و بر آن خط کشیده شده است. و در دیوان ابن مقبل، ص 268 (بجای مصراع اول چنین نقل شده است) «صرف ترقرق فی الناجود ناطلها».
(11)- سورة محمّد (47) آیه 15.
(12)- سورة الواقعة (56) آیه 17 و 18.
(13)- سورة الصافات (37) آیه 45 و 46.
(14)- سورة الانسان (76) آیه 17.
(15)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 17 مصرع اول به این صورت ضبط شده است. «صلیفیه طیّبا طعمها»
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 350
و از آن روی خدای- عز و جل- ظرفها و جامها رای وصف نموده که آن وصف منتهی به مدح می (داخل در آن ظرفها) می‌شود و بر ارزشمند و عالی بودن آن دلالت می‌کند، و بتحقیق شاعران روشهایی از سخن را، در وصف ظرفهای می اتخاذ کرده‌اند و در آن روشها، شتران راهوار فکر رای به کار گرفته و در آن وصف، هر شعر نیکویی رای سروده‌اند، با وجود آن بهترین وصفی که درباره این حالت (حالت جامهای می) آورده شده، تشبیهی است که در مدح جامها و ظرفها، و در آن آیه آمده است؛ زیرا در این وصف میان این جنس (شیشه) و آب که در نهایت شفافی و رقّت است، مناسبت تحقّق دارد، چنانچه شاعر عباسی گفته است: [از بحر متقارب 1034 هواء و لکنّه راکد* و ماء و لکنّه غیر جار و خدای- جلّ اسمه- در داستان بلقیس گفته است: قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ «16» و گفته می‌شود که از آن روز برای سلیمان (ع) ظرفهای شیشه‌ای ساختند تا بر نوشیدنیش در آن ظرفها، بنگرد، و چیزی میان او و آن نوشیدنی حاجب نشود، پس برای وی کاسه‌های بزرگ و نازک ساخته شد، و آن نوع کاسه‌ها بهترین ظرفهای نوشیدنی است که در اشعار عرب وصف شده است. عنتره گفته است: [از بحر کامل 1035 و لقد شربت من المدامة بعد ما* رکد الهواجر بالمشوف المعلم 1036 بزجاجة صفراء ذات اسرّة* قرنت بازهر فی الشّمال مفدّم «17» مقصود شاعر از ابیض «ابریق ابیض» است.
و شبرمة بن الطفیل «18» در تشبیه کوزه‌ها گفته است: [از بحر طویل 1037 کأنّ اباریق الشّمول عشیّة* اوزّ باعلی الطّفّ عوج الحناجر
__________________________________________________
(16)- سورة النمل (27) آیه 44.
(17)- دیوان عنترة، ص 125 و شرح المعلقات السبع، ص 186 ملاحظه شود.
(18)- شرح دیوان الحماسة، ج 2، ص 703 و ج 3، ص 1269 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 351
و ابو الهندی «19» این تشبیه رای گرفته و گفته است: [از بحر طویل 1038 مفدّمة قزّا کانّ رقابها* رقاب بنات الماء افزعها الرّعد «20» و ابن المعتز گفتار علقمة بن عبده «21» [از بحر بسیط]:
1039 کانّ ابریقهم ظبی علی شرف «22» را گرفته و گفته است: [از بحر کامل 1040 و کانّ ابریق المدامة بیننا* ظبی علی شرف اناف مدلّها «23» 1041 لمّا استحثّته السّقاة جثالها* فبکی علی قدح الندیم و قهقها «24» و از معانی نیکویی که شفافی و لطافت جام با آن وصف شده، گفتار عکوّک «25» است: [از بحر وافر] 1042 و صافیة لها فی الکاس لین* و لکن فی العقول لها شماس 1043 کانّ ید النّدیم تدیر منها* شعاعا ما تحیط علیه کأس «26»
__________________________________________________
(19)- او عبد المومن بن عبد القدوس است. وی عصر اموی و عباسی رای درک کرد. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 572 و طبقات الشعراء، ص 136 و الاغانی، ج 21، ص 409، چاپ بیروت).
(20)- در نسخه اصل و التشبیهات، ص 188 چنین است اما در طبقات ابن المعتز، ص 139 (بجای افزعها الرعد) افزعن بالرعد و در الاغانی، ج 21، ص 410 تفزع للرعد ضبط شده است.
(21)- او علقمة الفحل شاعری از روزگار جاهلیت است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 145).
(22)- مصراع دوم آن چنین است: «مفدم بسبا الکتّان ملثوم» التشبیهات، ص 187، و دیوان علقمه، ص 8 ملاحظه شود.
(23)- در نسخه اصل و دیوان ابن المعتز، ص 72 چنین است اما در التشبیهات، ص 188 (بجای بیننا) بینهم ضبط شده است.
(24)- در نسخه اصل و التشبیهات، چنین است اما در دیوان، ص 72 (بجای جثالها) حنی لها ضبط شده است.
(25)- او علی بن جبلة متوفی در سال 213 ه است. (الشعر و الشعراء، ج 2، ص 742 و طبقات الشعراء ابن المعتز، ص 171 و الاغانی، ج 18، ص 235 و نکت الهمیان، ص 209).
(26)- آن دو بیت در التشبیهات، ص 173 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 352
و شاعر دیگر گفته است: [از بحر کامل 1044 صبّت فاحدق نورها بزجاجها* فکانّما جعلت اناا انائها 1045 و تکاد ان مزجت لرقّة لونها* تمتاز عند مزاجها من مائها و ابو نواس رای در وصف جامها و کاسه‌های می روش منحصر به خود است، همانند گفتار او: [از بحر طویل 1046 تدور علینا الرّاح فی عسجدیّة* حبتها بانواع التّصاویر فارس «27» 1047 قرارتها کسری و فی جنباتها* مها تدّریها بالقسی الفوارس 1048 فللخمر ما زرّت علیه جیوبها* و للماء ما دارت علیه القلانس و نیز مانند گفتار او در همین روش: [از بحر طویل 1049 بنینا علی کسر سماء مدامة* جوانبها محفوفة بنجوم «28» 1050 فلو ردّ فی کسری بن ساسان روحه* اذن لا صطفانی دون کلّ ندیم و نیز مانند گفتار او: [از بحر وافر] 1051 رجال الفرس حول رکاب کسری* باعمدة و اقبیة قصار «29» و چون باده نزد عرب با ارزشترین چیزهاست، و در جانشان محبوبترین و با زندگیشان سازگارترین و کاملترین موجب لذت و خوشی ایشان است، و با هم پیمانی با بارهای می و بر بالا بردن بهایش، و آشکار ساختن بیرقهای تجارت آن، و پیشی جستن بر ملامتگران بر نوشیدنش افتخار و سرافرازی می‌کردند؛ تا جایی که اوصافی به آن بخشیدند که عاری از حقیقت است، و جامه مدحی به آن پوشاندند که
__________________________________________________
(27)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 37 (بجای تدور) تدار ضبط شده است.
(28)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 448 (بجای مصراع دوم) چنین ضبط شده است: «مکلة حافاتها بنجوم».
(29)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان، ص 77 (بجای مصراع اول) چنین ضبط شده است: «و جلّ الجند تحت رکاب کسری».
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 353
خالی از آن است، و این همه به سبب اشتیاق مفرطی است که به آن دارند و زیاده‌رویی است که در تعظیم شأنش می‌کنند (- چون نظر عرب نسبت به باده چنان بود) خدا آگاهشان ساخت که باده بهشت بر آن باده دنیا برتری و تفوق، و با برتری و اثر نیکویش بر باده دنیا غلبه دارد، و برای نوشندگانش لذت محض است؛ نه موجب سردرد و مستی و از دست دادن عقل. و همانا آمیزش آن باده پاک با آب «چشمه تسنیم» «30» است و جرعه پایانیش بوی مشک دارد، و آن می در گوارایی و سردی و خنکی و خوشمزگی و طعمش همانند کافور و زنجبیل است، و در آن بیهودگی و گناهکاری وجود ندارد، و سرچشمه‌اش جاری است و جویبارهایش نمی‌خشکد و خمره‌هایش خالی نمی‌شود. پس آنچه ایشان در وصف می دنیا بمجاز گفته‌اند و باطل پرداخته‌اند، خدای در وصف باده بهشتی بحقیقت و درستی بیان داشته؛ تا ایشان رای به آنچه برای معتقدان به اسلام در دار السلام (بهشت) آماده ساخته، ترغیب و تشویق نماید، همچنان که ظرفها و جامها و کوزه‌ها رای به وصفی منحصر به فرد، وصف کرده؛ چنان که سخن از آن رای در آغاز این باب بیان داشتیم.
اما گفتار خدای- تعالی-: «کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا» پس «قواریر» به اعراب غیر منصرف قراءت شده و وجه مختار در این جمع همین است، و آن که «قواریرا» قراءت کرده، «قواریر» اول را از آن جهت منصرف دانسته که راس آیه است و آن که «قواریر» دوم را منصرف شمرده، به سبب آن است که تلفظ «قواریر» دوم را تابع «قواریر» اول قرار داده است؛ و عرب گاهی اعراب کلمه‌ای را مقلوب می‌سازد، تا لفظی را تابع قرار دهد، همانند گفتار ایشان: «جحر ضبّ خرب» «31» و مانند گفتار امرئ القیس: [از بحر طویل
__________________________________________________
(30)- تسنیم نام چشمه‌ای در بهشت است. رک: مجمع البیان، ج 10، ص 456.- م.
(31)- حاشیه ابن جنّی بر آن کلام در کتاب الخصائص، ج 1، ص 191 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 354
1052 کانّ ثبیرا فی عرانین وبله کبیر أناس فی بجاد مزّمل
«32» (پس حال که عرب اعراب اسم را مقلوب می‌کند) پس چگونه اسم غیر منصرف را منصرف (نکند) «33» در حالی که منصرف ساختن اسم غیر منصرف نزد اهل مدینه، و در ضرورت شعر نزد همگان جایز است.
و گفتار خدا: «قَدَّرُوها تَقْدِیراً» به این معنی است که ظرفها و جامها به اندازه و قالبی که نیاز دارند ساخته شده، و نه از سیرآب کردن ایشان عاجز و نه بیشتر از حد نیاز است. و نیز درباره گفتار خدا: «قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ» گفته شده: «چون جنس شیشه‌ها از شن است [لذا خدا اشاره کرد] که جنس این شیشه‌ها از نقره است و آن نوعی است که آنچه در درونش می‌باشد از خارج نمایان است. و گفتار و رأی نخست در قیاس با معنای تشبیه، نیکوتر و جالبتر است و همان وجه اول، روایت شده و مشهور است.
__________________________________________________
(32)- در نسخه اصل و شرح المعلّقات السبع، ص 48 چنین است، اما در دیوان او، ص 25 (بجای مصراع اول چنین ضبط شده است) «کان ابانا فی افانین ودقه».
(33)- عبارت اصل متن الجمان، ص 372 «فکیف یصرف» است و لیکن با توجه به سیاق فکیف لا یصرف صحیحتر به نظر می‌رسد. از این رو در متن ترجمه، عبارت اخیر مورد نظر قرار گرفت.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 355

[تشبیه در سوره مرسلات

(بیان) گفتار خدای- عزّ و جلّ-: إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ «1» در تفسیر آمده است که (قصر) مفرد «قصور» است، و گفته شده: «قصر جمع قصرة و آن درخت ستبر است» و «جمالات» در گفتار خدا «کانّه جمالات صفر»- به کسر جیم- جمع «جمال» است چنان که می‌گویی: «بیوت و بیوتات» و آن جمع الجمع است، و «جمالات» قراءت ابن کثیر و نافع و ابو بکر از قول عاصم و ابو عمرو و ابن عامر است.
و جمع «جمال» با «الف و تاء» بر وجه جمع مونث سالم است، چنان که در قول عرب «جمائل» بر وجه مکسر، جمع بسته شده است. و ذو الرمة گفته است: [از بحر طویل
1053 و قرّ بن بالزرق الجمائل بعد ما تقوّب عن غربان اوراکها الخطر
«2» و به شتر سیاهی که مایل به زردی است «ابل صفر» اطلاق می‌شود، اعشی گفته است: [از بحر خفیف
1054 تلک خیلی منه و تلک رکابی هنّ صفر اولادها کالزّبیب
«الشرر» پاره‌ای از آتش است که در اطراف می‌جهد و اصل معنای آن ظهور است، و آن از گفتار تو: «شررت الثّوب» است و (هنگامی این کلام را می‌گویی) که
__________________________________________________
(1)- سورة المرسلات (77) آیه 32 و 33.
(2)- دیوان ذی الرمة، ص 209 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 356
جامه را در برابر خورشید قرار دهی، و خدا جرقه آتش را در بزرگی به قصر تشبیه کرده، سپس گفته: «کانّه جمالات صفر» یعنی گویی آن جرقه مانند شتران سیاه است، پس آن جرقه را در رنگ و بزرگی به شتران تشبیه کرده است، و عرب شتران را به منظور مبالغه در کمال خلقت و حسن صورت به قصرها تشبیه می‌کند، اخطل گفته است: [از بحر بسیط]
1055 کانّه برج رومیّ یشیّده لزّ بجصّ و آجرّ و احجار
«3» و عنتره نیز گفته است: [از بحر کامل
1056 فوقفت فیها ناقتی و کانّها فدن لا قضی حاجة المتلوّم
«4» و همانا تشبیه درباره شرر را مضاعف گردانیده تا بیم دادن از آتشی که شررها به اطراف پراکنده می‌سازد، موکّد گرداند، و شأن آن را عظیم شمارد، و کافران را از هیبت و سطوتش بیم دهد. و تشبیه به این اسلوب، و بدون حرف عطف صفت موصوف را بیشتر موکد می‌سازد، و بیان آن رساتر از نعت تشبیهی با حرف عطف است، طرفة گفته است: [از بحر طویل
1057 و فی الحیّ احوی ینفض المرد شادن مظاهر سمطی لؤلؤ و زبرجد
1058 خذولا تراعی ربربا بخمیلة تناول اطراف البریر و ترتدی
«5» و این تعبیر، تشبیه گردن زن به آهو و تشبیه نیکویی چشمانش به گاو وحشی است.
چنانکه می‌گویی: «هی شمس، هی قمر (: او خورشید است، او ماه است)».
اما تاویل «قصر»: قصر عبارت از درخت ستبر است، و این وجه نیز در تشبیه نیکوست. زیرا آن کلمه از نظایر «جذی» جمع «جذوة» می‌باشد، و «جذوة» چوب
__________________________________________________
(3)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان اخطل، ص 113 (بجای کانه) کانها ضبط شده است.
(4)- دیوان عنتره، ص 122 و شرح المعلقات السبع، ص 174 ملاحظه شود.
(5)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان طرفه، ص 31 و شرح المعلّقات السبع، ص 56 (بجای خذولا) خذول ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 357
ستبر است، خدای- تعالی- گفته است: أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ «6» یعنی قطعه‌ای (همچون چوب ستبر) از آتش، شاعر گفته است: [از بحر بسیط]
1059 باتت حواطب لیلی یحتطبن لها جزل الجذی غیر خوّار و لا دعر
و بتحقیق آتش در شعله‌وری، و منشعب شدن شراره‌هایش، به درخت تشبیه شده است، چنانکه شاعر عباسی «7» یا دیگری گفته است: [از بحر رجز]
1060 و موقدات بتن یضر من اللّهب یوسعنه من سلم و من غرب
یرفعن اشجارا لنا من الذهب و در این بیتها عنایتی به گفتار سعید بن سلیمان المساحقی در وصف آتش وجود دارد؛ شعر وی را زبیر بن بکار قراءت کرده است: [از بحر منسرح
1061 لفّعها بالضّرام فانتصبت ثمّ سمت للسّماء باللّهب
1062 حمراء زهراء لا یحشّ لها کانّ فیها صفائح الذهب
شاعر عباسی در این تشبیه، به گفتار شاعر دیگر نگریسته است: [از بحر بسیط]
1063 کانّ نیرانهم فی کلّ منزلة مصبّغات علی ارسان قصّار
«8» پس شاعر عباسی (بر منوال آن شعر) سروده و بر آن افزوده است: [از بحر خفیف
1064 فوق نار شبعی من الحطب الجز ... ... ل اذا ما التظت رمت بالشّرار
1065 فهی تعلو الیفاع کالرّایة الحم ... ... راء تفری الدجی الی کلّ سار
«9»
__________________________________________________
(6)- سورة القصص (28) آیه 29.
(7)- او ابن المعتز است.
(8)- در نسخه اصل چنین است اما در التشبیهات، ص 205 بجای مصرع اول چنین ضبط شده است «کان نیراننا فی جنب قلعتهم» معجم البلدان کلمه «هرقلة» و دیوان المعانی، ج 1، ص 287 ملاحظه شود.
(9)- دیوان ابن المعتز، ص 39 و التشبیهات، ص 205 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 358
و شاعر طایی (ابو تمام) در آتش زدن افشین گفته است: [از بحر کامل
1066 ما زال سرّ الکفر بین ضلوعه حتّی اصطلی سرّ الزّناد الواری
1067 نارا یساور جسمه من حرّها لهبا کما عصفرت شقّ ازار
1068 طارت له شعل یهدّم لفحها ارکانه هدما بغیر غبار
1069 مشبوبة رفعت لاعظم مشرک ما کان یرفع ضوؤها للسّاری
1070 صلّی لها حیّا و کان وقودها میتا و یدخلها مع الفجّار
«10» و برخی از قاریان «انّها ترمی بشرر کالقصر»- به فتحه صاد جمع «قصرة» خوانده‌اند یعنی آن آتش جرقه‌ای بر می‌افکند که مانند گردنهای شتران است و آن نیز تشبیه نیکویی است؛ زیرا عرب گردن شتران را برای وصف آتش استعاره می‌آورد و می‌گوید: «برزت اعناق النّیران (: گردنهای آتشها آشکار شد)» چنان که می‌گوید:
«برزت ذوائبها و السنتها (: گیسوان و زبانهای آتش آشکار شد)». و آن تعبیر نیز بر اسلوب استعاره است. و بر طبق آنچه کلبی روایت کرده، درباره آتش حرّة الحدثان «11» در سرزمین غطفان گفته‌اند که از آن آتش گردنی خارج می‌شد، و مسافت سه تا چهار شب را می‌پیمود، و به چیزی نمی‌رسید جز این که آن را می‌سوزاند. و خالد بن سنان بن غیث بن مریطة بن مخزوم بن غالب بن قطیعة، از هر ایلی از بنی عبس، مردی را گرفت، و با ایشان بسوی آتش رهسپار شد و او را تازیانه‌ای بود، تا به کنار آتش رسید و از آن گردنی همانند گردن شتر خارج شده بود، و آن گردن آتش، ایشان را احاطه کرد، پس گفتند: «به خدا سوگند بزرگان بنی عبس برای همیشه از بین رفتند» خالد گفت: «نه، هرگز، و شروع کرد با تازیانه بر گردن
__________________________________________________
(10)- دیوان ابو تمام، ص 113 و التشبیهات، ص 205 ملاحظه شود.
(11)- «الحدثان یکی از برادران سلمی است که به سرزمین سنگلاخی (الحرّة) رسید، و آن سرزمین سنگلاخ به نام او نامیده شد. رک: معجم البلدان، ج 3، ص 230، و ص 482.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 359
آتش بنوازد و بگوید: «بدّا بدّا کلّ هدی للّه مودّی انا عبد اللّه بن سنان (: چاره چاره، هر قربانی برای خدا گزارده می‌شود من بنده خدا و فرزند سنانم)». پس بر گردن آتش نواخت تا از راه خود بازگشت و خالد باتّفاق قوم همراهیش کرد و گویی آن آتش اژدهایی بود که از لابلای سنگلاخهای حرّة الحدثان عبور می‌کرد، تا به چاهی رسید و خالد در آن چاه شتابان در شد، و زمانی دراز توقف کرد، پسر عمویی داشت که عروة بن سنة بن غیث نامیده می‌شد، گفت: «نمی‌بینم که خالد هرگز بسوی شما بیرون شود» پس خالد از چاه بیرون شد و عرق از او جاری بود، و می‌گفت: «فرزند بزچران گمان برد که من دیگر از چاه بیرون نمی‌شوم» پس به خانواده پسر عموی خالد «بنوراعیة المعزی» اطلاق شد و آن کنیه بر ایشان باقی مانده است.
و حکایت شده که دختر خالد هنگامی که پیامبر (ص) به مدینه مهاجرت کرد، نزد او برپا خاست، پیامبر گفت: «آفرین به دختر آخرین پیامبری که قومش قدر او را نشناختند» «12». و قراءت کرده‌اند: [از بحر وافر]
1071 کنار الحرّتین لها زفیر یصمّ مسامع الرّجل السّمیع
و میان تفسیر «قصر» به سکون صاد و اینکه مقصود از آن، درخت ستبر است و میان تفسیر «قصر» به فتحه صاد، مناسبتی است که به سبب آن، تشبیه ذو الرمه تحقق می‌یابد: [از بحر طویل
1072 و هاد کجذع السّاج سام یقوده معرّق احناء الصبیّین اشدق
«13» و شاعر دیگر گفته است: [از بحر رجز]
1073 کانّ اعناق المطیّ البزل بین حلیمات و بین الجبل
من آخر اللّیل جذوع النّخل «14»
__________________________________________________
(12)- الاصابة، ج 1، ص 458 ملاحظه شود و در آن کتاب اخبار مربوط به خالد بن سنان مذکور است.
(13)- دیوان ذی الرمة، ص 389 ملاحظه شود.
(14)- در نسخه اصل و لسان العرب، ریشه (حلم) چنین است اما در معجم البلدان، ذیل کلمه (حلیمات) (بجای المطی) الجمال ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 360
و یعقوب «کانّه جمالات صفر» به ضمه جیم قراءت کرده است، و آن جمع (جمالة) می‌باشد، و گفته‌اند: «جمالة» به معنای «قلس» و آن مفرد «قلوس سفن البحر (طنابهای کشتیهای دریا)» است. و ابن عباس درباره گفتار خدای- تعالی-:
«إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ» گفته است: کالقصر، یعنی آن آتش همانند بن درختان بزرگی است که بر شانه‌های سیه بختان فرو می‌افتد، سپس آن جرقه آتش را به شتران سیاه تشبیه کرده است، و آن وجه تشبیه را جویبر، از ضحاک روایت کرده است.
و چون شتر به سبب بردباریش در خطرها و تحمل بارهای سنگین در نظر عرب از بزرگترین چیزهاست، و در بیشتر حالات، به شتران مثلها می‌زدند و آن را به پریان تشبیه می‌کردند؛ چنان که شاعر رجزسرا گفته است: [از بحر رجز]
1074 یرفعن باللّیل اذا ما اسدفا اعناق جنّان و هاما رجّفا
«15» و شاعر دیگر اشاره کنان به صفت سختی و شدت، در تشبیه به شتران گفته است: [از بحر بسیط]
1075 یبکی علینا و لا نبکی علی احد لنحن اغلظ اکبادا من الابل
«16» و ابو خراش هذلی گفته است: [از بحر وافر]
1076 لعلّک نافعی یا عرو یوما اذا جاورت من تحت القبور
1077 اذا راحوا سوای و اسلمونی لخشناء الحجارة کالبعیر
«17» (- چون شتر در نزد عرب چنان است که بیان شد) همان گونه خدای- تعالی- جرقه آتش دوزخ را به سبب بیان عظمت و هیبت و سطوت و به منظور
__________________________________________________
(15)- بیت از آن خطفی نیای جریر است. الحیوان، ج 6، ص 173 و لسان العرب، ریشه (جن) ملاحظه شود.
(16)- ابن قتیبه در عیون الاخبار، ج 2، ص 192 آن را به المخبّل نسبت داده است.
(17)- این دو بیت در الاغانی، ج 21، ص 95 و دیوان الهذلیین، ج 2، ص 136 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 361
ترسانیدن و بیم دادن از آن، به شتر تشبیه کرده است. و بتحقیق برخی از شاعران، بنابر عادتشان در انتقال به یاد شتر در بیشتر اوصاف، آتش را از فاصله دور به دل و جگر شتر سالخورده تشبیه کرده‌اند، یکی از ایشان گفته است: [از بحر طویل
1078 و نار کسحر العود ترفع ضوءها مع اللّیل هیّات الرّیاح الصوارد
و شاعران آتشها را به برخی از حیوانات تشبیه می‌کنند، چنان که شاعر نخست گفته است: [از بحر طویل
1079 لمن ضوء نار بالبطاح کانّها من الوحش بیضاء اللّبان شبوب
1080 اذا صدّ عنها الرّیح بان بضوئها من الاثل فرع یابس و رطیب
و راعی در حالی که گرگ را وصف می‌کند گفته است: [از بحر کامل
1081 متوضّح الاقراب فیه شهبة نهس الیدین تخاله مشکولا
«18»
1082 کدخان مرتجل باعلی تلعة غرثان ضرّم عرفجا مبلولا
و از بهترین شعرهایی که در وصف آتش، از آغاز اشتعال آن تا حالت اشتداد و بالاگرفتن شعله آن، سروده شده، گفتار ذو الرمه است: [از بحر طویل
1083 و سقط کعین الدیّک نازعت صحبتی اباها و هیّأنا لموضعها و کرا
«19»
1084 مشهّرة لا یذکر الفحل امّها إذا هی لم تمسک باطرافها قسرا
1085 اخوها ابوها و الضّوی لا یضیرها و ساق ابیها امّها عقرت عقرا
1086 فلمّا بدت کفّنتها و هی طفلة بطلساء لم تکمل ذراعا و لا شبرا
1087 و قلت له ارفعها الیک و احیها بروحک و اقتته لها قیتة قدرا
1088 و ظاهر لها من یابس الشّخت و استعن علیها الصبا و اجعل یدیک لها سترا __________________________________________________
(18)- در نسخه اصل و الحیوان، ج 5، ص 65 چنین است اما در شعر الراعی، ص 139 آن بیت چنین ضبط شده است:
متوشح الاقراب فیه بهمة نهش الیدین تخاله مشکولا
(19)- در نسخه اصل چنین است اما در دیوان او، ص 175 (بجای نازعت) عاورت ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 362
1089 فلمّا جرت فی الجزل جریا کانّه سنا الفجر احدثنا لخالقنا شکرا
1090 و لمّا تنمّت تأکل الرّمّ لم تدع ذوابل ممّا یجمعون و لا خضرا
و حمزه و کسائی و حفص از عاصم «جمالة صفر» قراءت کرده‌اند، و گویی تاء مربوطه (مدوّر) به آخر جمال افزوده شده تا دلیل بر تأنیث مجازی جمع باشد؛ چنان که در «فحل» و «فحالة» و «ذکر» و «ذکارة» افزوده شده، و چنان که تاء در وزن «فعالة» ملحق شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 363

[تشبیه در سوره فیل «1»]

[از بحر کامل
1091 هل اسوة لک فی رجال صرّعوا بتلاع تریم هامهم لم یقبر
«2» 1092 و اخو الاباءة «3»
اذ رای خلّانه تلیّ شفاعا حوله کالاذخر
«4» مقصود شاعر از «کالاذخر» کشته شدگانی است که در کثرت مانند «اذخر» می‌باشند، زیرا «اذخر» گیاهی است که یک بوته آن بتنهایی یافته نمی‌شود، بلکه زمین از آن فرا پوشیده می‌شود و نزدیک به معنای آن شعر است گفتار عبادی که سخن از آن ضمن ابیاتی از پیش گذشت: [از بحر خفیف
1093 ثمّ اضحوا کانّهم ورق جف ف فالوت به الصبا و الدبور
«5» و تشبیهی که در قرآن آمده، در بهترین جایگاه خویش قرار دارد؛ زیرا «عصف» عبارت از برگی است که از میوه یا خوشه شکفته می‌شود، خدای- تعالی- گفته است: وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ «6» یعنی «ذو الورق و الرّزق (: دانه برگ‌دار
__________________________________________________
(1)- در نسخه اصل افتادگی و نقصانی بر سر سخن از این سوره وجود دارد.
(2)- آن دو بیت از ابو کبیر الهذلی است (دیوان الهذلیین، ج 2، ص 100).
(3)- در لسان العرب، ریشه «تلّ» بجای «الاباءة» الانابة ضبط شده است.- م.
(4)- لسان العرب، ریشه (ذخر).
(5)- دیوان عدی، ص 90 ملاحظه شود.
(6)- سورة الرحمن (55) آیه 12.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 364
و روزی دار)» و عرب می‌گوید: «سبحان اللّه و ریحانه» یعنی «سبحان اللّه و استرزاقه «7» (: خدای را تنزیه می‌کنم و از او روزی می‌خواهم)» نمر بن تولب «8» گفته است: [از بحر متقارب 1094
سلام الا له و ریحانه و رحمته و سماء درر
«9» و کسی که «الرّیحان» قراءت کرده آنرا عطف به «الحبّ» نموده است، پس در این جا «الریحان» به معنای ریحانی است که بوییده می‌شود، و نیز به معنای رزق است.
و مفرد «عصف» «عصیف» می‌باشد، علقمة بن عبدة گفته است: [از بحر بسیط] 1095
تسقی مذانب قد مالت عصیفتها حدورها باتیّ السّیل مطموم
«10» در خبر است که سنگ به سر یکی از اصحاب فیل اصابت می‌کرد و آن را می‌شکافت تا از نشیمنگاه او خارج شود و درونهایشان تهی شده بود پس خدا ایشان را به برگ چریده شده از آن جهت که خالی از میوه است، تشبیه کرد. و گفته شده «عصف» نی کشت و زرع است. و تشبیه به آن نیز، در وصف حالت و وضع (اصحاب فیل) است.
و شمه‌ای از داستان اصحاب فیل از این قرار است که: عده‌ای از قریش در برابر خانه‌ای که نمازخانه نصرانیان و همراهان نجاشی بود فرود آمدند، پس برای برخی از کارهای خود، آتش روشن کردند، سپس کوچیدند، و آتش را به حال خود
__________________________________________________
(7)- لسان العرب، ریشه (روح) ملاحظه شود.
(8)- او شاعر نیکوسرا در روزگار جاهلیت است و عصر اسلامی را نیز درک کرده است. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 227 و الاغانی، ج 19، ص 338).
(9)- لسان العرب، ریشه «روح» ملاحظه شود و بیت بعد از آن چنین است:
غمام ینزل رزق العباد فاحیا البلاد و طاب الشجر
(10)- در نسخه اصل چنین است، اما در المفضّلیات، ص 398 و در لسان العرب، ریشه (عصف) (بجای قد مالت) قد زالت ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 365
وا گذاشتند، باد آن را جابجا کرد، و خانه‌ای را که نمازخانه و محل اجتماع نجاشی و همراهانش بود به آتش کشید، پس نجاشی بیم داد که خانه آنها را که بتهایشان در آن قرار دارد به آتش می‌کشد، و آن امر هفتاد روز پیش از تولّد پیامبر (ص) اتفاق افتاد، نجاشی ابرهة بن الصباح را با دوازده هزار نفر همراه با منجنیق و فیلی که نامش «محمود» بود فرستاد، چون ابرهه به نزد حرم کعبه رسید فیل زانو زد و هرگاه فیل را رهسپار بسوی یمن می‌کردند می‌دوید، و هرگاه می‌خواستند به جانب حرم آید می‌ایستاد، و آن معنی گفتار امیة بن ابی الصلت «11» است: [از بحر خفیف 1096
انّ آیات ربّنا بیّنات لا یماری بهنّ الّا الکفور 1097 حبس الفیل بالمغمّس حتّی
ظلّ یمشی کانّه معقور سپس خدا بر ایشان پرنده ابابیل را فرستاد، و «ابابیل» دسته‌هایی از پرنده بود که از هر سوی گسیل شده بودند، و هر یک سه قطعه سنگ؛ یکی در منقار و دو تای دیگر در پا همراه داشتند، و یکی از آن سنگها بر سر مردی فرود می‌آمد، و از نشیمنگاهش خارج می‌شد، و راهنمای ابرهه حبشی فیل دار، هنگامی که به جنگ خانه خدا آمد، نفیل بن حبیب اکلبی از فرزندان اکلب بن ربیعه بن نزار بود.
پس چون خدا «طیر ابابیل» بر ایشان فرستاد، «نفیل» به کوهستان گریخت، وی را تعقیب کردند و به او دست نیافتند، پس وی در آن باره شعری سروده، و از فرار خود، هنگامی که دید پرندگان بسویشان گسیل شده‌اند، سخن به میان آورده است:
[از بحر وافر] 1098
حمدت اللّه اذ ابصرت طیرا و ریحا عاصفا تسفی علینا 1099 أکلّ القوم یسأل عن نفیل
کانّ علیّ للحبشان دینا
__________________________________________________
(11)- او امیة بن ابی الصلت بن ابی ربیعه است و چون خبر ظهور پیامبر خدا (ص) و داستان رسالت وی به او رسید، از روی حسد به رسالت آن حضرت کفر ورزید. (الشعر و الشعراء، ج 1، ص 369، و الاغانی، ج 4، ص 120، چاپ دار الکتب، و ج 16، ص 137، چاپ بیروت، و خزانة الادب، ج 1، ص 118).
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 366
و گفتار خدای- تعالی- «مِنْ سِجِّیلٍ» به معنای «من شدید عذابه (: از نوع عذاب سختش)» است، و عرب هرگاه امر ناخوشی را به «سجیل» وصف می‌کند، از آن وصف، سختی و شدت را در نظر می‌گیرد، و جز امر ناپسند را به «سجیل» متصف نمی‌گرداند. شاعر گفته است: [از بحر بسیط] 1100
و رجلة یضربون الهام ضاحیة ضربا تواصت به الابطال سجّیلا
«12» ابابیل: ابو عبیدة گفته است: «آن کلمه را مفردی نیست، و جز او گفته است:
«مفرد آن (ابالة)» می‌باشد و گفته شده: «ابّول «13»» است.
و در تفسیر آمده است: «خدا بر ایشان سیلی را فرستاد و به دریایشان کشید».
این است کتابی که تواناییم به تهیّه و تألیف آن انجامید؛ با وجودی که حافظه‌ام فرسوده و تفکّرم پراکنده و التفات و توجّهم ضعیف شده، و به سبب رویارویی با پیشامدهای روزگار و درگیری با سختیهای دوران، مجال اندیشه و به کارگیری فکر باقی نمانده است؛ هر چند در آشکار ساختن راز آن کتاب و گشودن پرده‌اش و چیدن میوه‌اش، بر ما پیشی گرفته نشده است. و با وجود کثرت کتابهایی که پیشینیان درباره انواع علوم قرآنی نگاشته‌اند، به این نوع کتابی را اختصاص نداده و بابی را برای گفتار در آن نگشوده‌اند.
و توجّه ما به درگاه خدای- عزّ و جلّ- مصروف رستگاری نزد او، و تقرّب پیش
__________________________________________________
(12)- در نسخه اصل چنین است، اما در دیوان ابن مقبل، ص 333 و لسان العرب، ریشه (سجل) بیت فوق، چنین ضبط شده است:
و رجلة یضربون البیض عن عوض ضربا تواصت به الابطال سجینا
و در مجاز القرآن، ج 2، ص 312 (بجای تواصت) تواصی ضبط شده است و گفته شده «سجین» و «سجّیل» به یک معنی است.
(13)- در المفردات، راغب، ص 18 آمده است: «و أرسل علیهم طیرا ابابیل» یعنی فرستاد بر ایشان پرندگانی دسته دسته همانند دسته‌های شتران. مفرد آن «ابیل» است. مجاز القرآن، ج 2، ص 312 ملاحظه شود.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 367
اوست، و درود بر سرور ما محمّد و آل او باد، و خدا با احسان و بخشش و رأفت و رحمتش دوستدار توجّه به اوست، و خدای ما را کافی است، و او نیکو صاحب اختیاری است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 369

ملحقات‌

اشاره

ملحقات
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 370
1 ترجمه آیاتی از قرآن کریم که در کتاب الجمان نقل شده است سوره بقره: خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ: خدا بر دلهایشان مهر نهاد و بر گوششان. (آیه 7) مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ. کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ ... قَدِیرٌ»: داستان ایشان (منافقان) داستان کسی است که آتشی برافروخت پس چون اطرافش را روشن ساخت، خدا روشناییشان را بگرفت و ایشان را در حالی که نمی‌بینند، در تاریکیها رها ساخت.
(ایشان) کرند و گنگند و کورند پس باز نمی‌گردند. یا (حکایت منافقان) حکایت (مبتلایان به) بارانی است از آسمان که در آن تاریکیها و رعد و برق است و ایشان انگشتان خود را از ترس مرگ به سبب صاعقه‌ها در گوشهایشان می‌نهند و خدا بر کافران احاطه دارد. نزدیک است برق چشمانشان را بر باید و هرگاه بر ایشان پرتو افکند در پرتو آن حرکت می‌کنند و هرگاه بر ایشان تاریک شود می‌ایستند و اگر خدا خواهد شنوایی و بیناییشان را بگیرد، بدرستی که خدای بر هر چیز تواناست. (آیه 17- 20) یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ: ای مردم پروردگار خویش را که شما را و کسانی که پیش از شما بوده‌اند، آفرید، عبادت کنید باشد که پرهیزکاری کنید. (آیه 21) فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا ... وَ الْحِجارَةُ ...: پس اگر انجام نمی‌دهید (مثل قرآن را نمی‌آورید) و هرگز انجام نمی‌دهید، از آتشی که هیزمش مردم و سنگ است. بپرهیزید ... (آیه 24)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 371
ثُمَّ قَسَتْ ... تَعْمَلُونَ: سپس دلهایتان سخت شد؛ پس آن دلها از نظر قساوت همانند سنگ یا سخت‌تر است و بدرستی که برخی از سنگها همانا از آنها جویها می‌جوشد و برخی از آنها می‌شکافد پس آب از آن بیرون می‌شود و بدرستی که برخی از آنها از ترس خدا فرو می‌ریزد و خدای از آنچه می‌کنید غافل نیست. (آیه 74) ... وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ ...: ... و دلهایشان از دوستی گوساله سیراب شد ... (آیه 93) وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً ...: (چنان که شما را به راه راست هدایت کردیم) شما را امتی معتدل قرار دادیم ... (آیه 143) وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا ... لا یَعْقِلُونَ: و حکایت (دعوت کننده) کسانی که کفر ورزیدند مانند حکایت کسی است که بانک بر چیزی (حیوانی) زند که جز آوازی و بانگی نشنوند، کرند، گنگند، کورند، پس ایشان خردمندی نمی‌کنند. (آیه 171) وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ ...: و شما را در قصاص زندگانیی است ... (آیه 179) الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ ...: ماه حرام در برابر ماه حرام است و شکستن حرمتها را قصاصی است ... (آیه 194) أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ ... قَدِیرٌ: آیا به آن که با ابراهیم درباره پروردگارش ستیهید توجه نکردی، که خدای او را پادشاهی داد؛ هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگار من آن کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند. گفت: من زنده می‌کنم و می‌میرانم. ابراهیم گفت: پس خدای خورشید را از مشرق می‌آورد پس از سوی باخترش بیاور، پس آن که کفر ورزید مبهوت شد و خدای گروه ستمکار را راهنمایی نمی‌کند. (و آیا توجه نکردی) به مانند کسی که به آبادیی گذشت که با وجود بناها که داشت خالی بود (یا بر سقفهایش فرو ریخته بود) گفت: چگونه خدای اهل این آبادی را پس از مرگشان، زنده می‌گرداند، پس خدای او را صد سال میراند، و سپس برانگیختش، گفت: چقدر درنگ کردی گفت: روزی یا پاره‌ای از روز، گفت: بلکه صد سال درنگ کردی پس به خوردنی و نوشیدنیت نگاه کن که سالزده نشده است. و خر خویش بنگر تا تو را حجتی بر مردم (برای حقانیت بعث و نشور) قرار دهیم. و استخوانها را بنگر که چگونه بلندشان می‌کنیم.
سپس گوشت بر آن می‌پوشانیم. پس چون برای وی (حقیقت امر) آشکار شد گفت: می‌دانم که خدای بر هر چیز تواناست. (آیه 258- 259) مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ ... سَبْعَ سَنابِلَ ...: و مثل کسانی که داراییهایشان را در راه خدا انفاق می‌کنند، همانند مثل خوشه‌ای است که هفت خوشه می‌رویاند. (آیه 261)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 372
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا ... عَلَیْهِ تُرابٌ ...: ای کسانی که ایمان آورده‌اید صدقه‌های خود را با منت نهادن و آزار رساندن باطل نکنید، همانند کسی که مالش را از روی خودنمایی انفاق می‌کند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد، پس مثل او همانند مثل سنگ نرم و صافی است که بر آن خاک باشد. (آیه 264) سوره آل عمران:
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ ... شَدِیدُ الْعِقابِ: (عادت آن کافران در تکذیب پیامبر) همانند عادت آل فرعون و کسانی است که قبل از ایشان بوده‌اند، آیات خدا را دروغ شمردند، پس خدای به گناهانشان گرفت و خدای سخت عقوبت است. (آیه 11) فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ ...: پس پروردگارش پذیرفت پذیرشی نیکو ... (آیه 37) وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا ...: در گهواره و در هنگام پیری با مردم سخن می‌گوید ... (آیه 46) إِنَّ مَثَلَ عِیسی ... لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ: بدرستی که داستان (خلقت) عیسی نزد خدا همانند داستان آدم است که او را از خاک آفرید، سپس به او گفت: باش، پس می‌باشد. حق از پروردگار تو است پس از شک کنندگان مباش. پس هر که درباره او (عیسی) بعد از آن دانش که تو را رسید مجادله کند، بگو بیایید پسران و زنان و نفوس خویش را بخوانیم، سپس تضرع کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
بدرستی که این داستان، هر آینه آن داستان حق است و نیست خدایی جز خدا، و بدرستی که خدا، هم او توانای چیره و فرزانه است. (آیه 59- 62) سوره نساء:
... وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ ...: (هر کجا باشید مرگ شما را فرا می‌رسد) هر چند در برجهای استوار برافراشته باشید ... (آیه 78) ... وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً ...: ... و خدا آمرزنده و بخشاینده است. (آیه 100) سوره مائده:
... وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ ...: ... و آنچه برای بتها ذبح شده است ... (آیه 3) ... قد جاءکم من اللّه نور و کتاب مبین: ... به تحقیق شما را از سوی خدا نور و کتابی روشن آمد. (آیه 15)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 373
سوره انعام:
قُلْ أَ نَدْعُوا ... لِرَبِّ الْعالَمِینَ: بگو (ای پیامبر) آیا جز خدا چیزی را بخوانیم که ما را نه سود رساند و نه زیان، و از آن پس که خدای هدایتمان کرد بر پاشنه‌های پایمان برگردانیده شویم، همانند کسی که شیاطین او را برده و در زمین سرگردانش بیفکنده‌اند، و وی را همراهانی است که به هدایتش فرا می‌خوانند (و به او می‌گویند) سوی ما بیا، بگو بدرستی که هدایت الهی، آن است هدایت، و مامور شده‌ایم که به (امر) پروردگار جهانیان گردن نهیم. (آیه 71) مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ: (... و بیرون آوردیم با آن آب زیتون و انار را) ماننده به یکدیگر و ناماننده.
(آیه 99) یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ...: ای گروه جن و انس، آیا نیامد شما را فرستادگانی از شما ... (آیه 130) سوره اعراف:
... کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ ... چنان که نخست شما را بیافرید، بازگردید. (آیه 29) ... إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ: ... بدرستی که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. (آیه 56) وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ ... لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ: اوست کسی که بادها را پیشاپیش رحمتش (باران) در حالی که مژده دهنده‌اند می‌فرستد، تا هنگامی که ابرهای سنگین را بر می‌دارد، آن ابرها را به سرزمین مرده می‌رانیم، و به آن آب فرو می‌فرستیم، و آنچنان مردگان را بیرون می‌آوریم، باشد که شما پند گیرید. (آیه 57) فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ: پس عصایش را افکند و آن ناگهان اژدهایی آشکار شد. (آیه 107) وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی ... یَأْفِکُونَ: و به موسی وحی فرستادیم که عصایت را بیفکن، پس در دم هر چه را ساخته بودند بلعید. (آیه 117) ... فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً ...: ... پس چون پروردگارش برای کوه جلوه‌گر شد آنرا ریزه ریزه کرد و موسی بیهوش بر زمین افتاد ... (آیه 143) وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی ... لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ: و بر ایشان بخوان داستان کسی (بلعم بن باعوراء) که
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 374
برهانهای خود را به او دادیم پس از آن برهانها بیرون شد و شیطان در پی او افتاد، تا از گمراهان گردید. و اگر می‌خواستیم او را به سبب آن برهانها بالا می‌بردیم و لیکن او میل به زمین یافت و از هوس خود پیروی کرد، پس داستان او، داستان سگ است که اگر بر او خیز گیری، زبان با دم تند بیرون آورد و اگر آنرا رها سازی، زبان با دم تند بیرون آورد. آن است داستان قومی که نشانه‌های ما را دروغ شمردند، پس آن داستان بر ایشان بر خوان تا اندیشه کنند. (آیه 175- 176) ... أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ: ... ایشان (بسیاری از جن و انس) همانند چارپایانند، بلکه گمراهتر، آنان، هم ایشانند بی‌خبران. (آیه 179) سوره انفال:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ ... إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید هرگاه با گروهی مواجه شوید، پس بر جای باشید و خدای را بسیار یاد کنید شاید که رستگار شوید و خدای و پیامبرش را پیروی کنید و با یکدیگر ستیزه نکنید تا در نتیجه شکست بخورید و شوکت شما برود و صابر باشید که خدا با صابران است. (آیه 45- 46) وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ... إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِنْکُمْ ...: و هنگامی که شیطان اعمال ایشان را برایشان آراست و گفت: امروز از این مردم کسی بر شما غالب نیست و بدرستی که من پناه دهنده شمایم، و چون دو گروه با یکدیگر روبرو شدند، بر دو پاشنه پایش برگشت و گفت: من از شما بیزارم ... (آیه 48) کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا ... ظالِمِینَ: (عادت ایشان در کفر ورزیدن به پیامبر) همانند عادت آل فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بوده‌اند. به آیه‌های خدا کفر ورزیدند پس خدای ایشان را به گناهانشان گرفت، بدرستی که خدا نیرومند سخت عقوبت است. (آن کیفر و عقوبت) به سبب این است که خدای دگرگون کننده نعمتی نبود که بر قومی ارزانی داشت جز آن که ایشان حالتی که در خود داشتند، دگرگون کنند، و بدرستی که خدای شنوا و داناست. (عادت ایشان در تکذیب پیامبر) همانند عادت آل فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بودند. نشانه‌های پروردگارشان را دروغ شمردند، پس ایشان را به سبب گناهانشان هلاک ساختیم و آل فرعون را غرق کردیم و همه ایشان ستمکار بودند. (آیه 52- 54) سوره یونس:
إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ ... بِالْأَمْسِ ...: همانا داستان زندگی دنیا همانند آبی است که از آسمان
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 375
فرو فرستادیم پس گیاه زمین، از آن نوع که مردم و چارپایان می‌خورند با آن بیامیخت، تا وقتی که زمین آرایش خود را گرفت و آراسته شد و اهل زمین گمان بردند که ایشان بر آن توانایی دارند (در آن هنگام) حکم ما بر آن زمین، شب یا روز وارد شد، پس آنرا زمین درو شده قرار دادیم که گویی دیروز بر چنان حالت بر پا نبوده است. (کشت و زرعش نروییده است) (آیه 24) ... کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً ...: ... گویی چهره‌هایشان با تکه‌هایی از شب تار فرا پوشیده شده است ... (آیه 27) سوره هود:
وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ ...: و آن کشتی ایشان را در میان موجی همچون کوهها می‌برد.
(آیه 42) ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ ... وَ حَصِیدٌ: آن از داستانهای آبادیهاست که برای تو باز می‌گوییم، برخی از آنها برپایند و برخی درویده. (آیه 100) سوره یوسف:
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً ...: (یوسف گفت): هفت سال پیوسته می‌کارید ... (آیه 47) سوره رعد:
لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ ... فِی ضَلالٍ: و مر او (خدا) راست دعوت درست، و کسانی را که جز خدا فرا می‌خوانند، ایشان را به چیزی اجابت نکنند مگر همانند (اجابت) گسترانیده دو کف دست خویش به سوی آب تا برسد به دهانش و آن آب به وی رسنده نشود، و نیایش کافران جز در گمراهی نیست. (آیه 14) سوره ابراهیم:
... وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ: ... و از شوخابه (چرک و خون) نوشانیده می‌شوند. (آیه 16) مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا ... الْبَعِیدُ: مثل کسانی که به پروردگارشان کفر ورزیدند، اعمالشان همانند خاکستری است که باد در روزی طوفانی به سختی بر آن بوزد؛ بر چیزی از آنچه به دست آورده‌اند توانا نیستند، و آن است گمراهیی دور (از هدایت). (آیه 18)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 376
أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ ... یَتَذَکَّرُونَ: آیا ندیدی که چگونه خدای مثل زد (آن مثل) کلمه پاکیزه است که همانند درخت پاکیزه است که ریشه آن پابرجا و شاخه آن سربرافراشته در آسمان است که با اجازه پروردگارش میوه خود را هر زمان می‌دهد و خدای برای مردم مثلها می‌زند، باشد که پند گیرند. (آیه 24- 25) وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ ... مِنْ قَرارٍ: و مثل کلمه پلید همانند درخت پلیدی است که از روی زمین کنده شده باشد و آنرا استقراری نباشد. (آیه 26) سوره حجر:
وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ ... لِلنَّاظِرِینَ: و هر آینه بتحقیق در آسمان برجها قرار دادیم و آنرا برای بینندگان آراستیم. (آیه 16) وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ: و هر آینه بتحقیق آدمی را از گل خشک صدادار، از گل بویناک (لجن) ریخته شده آفریدیم. (آیه 26) سوره نحل:
إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‌ءٍ ... فَیَکُونُ: همانا گفتار ما به چیزی که اراده وجودش را کردیم این است که می‌گوییم: باش، پس می‌باشد. (آیه 40) وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... قَدِیرٌ: و مر خدای راست نهان آسمانها و زمین و نیست امر قیامت مگر همچون چشم برهم زدنی یا از آن نزدیکتر، بدرستی که خدا بر هر چیز تواناست. (آیه 77) وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی ... تَخْتَلِفُونَ: و چون آن زنی مباشید که رشته خود را پس از تابیدن و اتابیده کرد، در حالی که سوگندهای خود را (از ترس این که) امتی از امت دیگر فزونترند دست آویز فریب و فساد قرار می‌دهید. بدرستی که خدا شما را به آن می‌آزماید و هر آینه روز قیامت آنچه را که در آن اختلاف می‌کردید، آشکار می‌سازد. (آیه 92) وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ ... بَعْدَ ثُبُوتِها ...: و سوگندهای خود را دست آویز فریب و فساد قرار مدهید، و در نتیجه گامی پس از استواریش بلغزد. (آیه 94) وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ: و هر آینه بتحقیق می‌دانیم که ایشان (کافران) می‌گویند: همانا او (پیامبر) را بشری می‌آموزد، زبان کسی که
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 377
(تعلیم قرآن را کافران) به وی نسبت می‌دهند زبانی ناگویاست، و این (قرآن) زبان عربی فصیح است. (آیه 103) وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً ...: و خدای مثلی زد (مثل) آبادیی که امن و آرام بود ... (آیه 112) سوره اسراء:
... فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ ...: ... پس (کافران) می‌گویند: چه کسی ما را باز می‌گرداند، بگو آنکه نخستین بار شما را آفرید ... (آیه 51) ... وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا ... فِی الْقُرْآنِ ...: ... و آن خوابی که بر تو نمایاندیم و آن درخت لعنت شده در قرآن را، جز وسیله آزمایش مردم قرار ندادیم ... (آیه 60) وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ ...: و هرگاه شما را در دریا گزندی برسد هر که را جز او (خدا) بخوانید، گم شود ... (آیه 67) قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ ... ظَهِیراً: بگو اگر آدمیان و پریان گرد آیند تا همانند این قرآن بیاورند، مانند آنرا نمی‌آورند، هر چند برخی پشتیبان برخی دیگر باشند. (آیه 88) سوره کهف:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی ... قَیِّماً ...: سپاس مر خدای را که بر بنده‌اش، کتاب (قرآن) را فرستاد، و مر آنرا هیچ کجیی ننهاد و آن کتابی سربراست است. (آیه 1- 2) ... إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ... کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً: ... بدرستی که ما برای ستمکاران آتشی که سراپرده‌های آن بر ایشان احاطه دارد آماده کردیم. و اگر فریاد خواهی کنند، با آبی که همچون ته مانده روغن است کمک رسانیده شوند که چهره‌ها را بریان می‌کند. چه بد شربتی و چه بد جای آسایشی است. (آیه 29) وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ... مُقْتَدِراً: و برای ایشان مثل زندگانی دنیا را بزن (زندگانی دنیا) همانند آبی است که از آسمان فرو فرستادیم و به سبب آن گیاه زمین در آمیخت، سپس گیاه خشک شده‌ای گردید که باد آنرا پراکنده می‌سازد، و خدای بر هر چیز تواناست. (آیه 45) ... إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا: ... بدرستی که ما دوزخ را برای کافران (همانند) مهمانسرایی
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 378
آماده ساختیم. (آیه 102) سوره مریم:
یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ ...: ای خواهر هارون، پدرت مرد کار بد نبود ... (آیه 28) سوره طه:
... وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی ... و آدم از فرمان پروردگارش لغزید، حال و روزگارش بر او برگشت.
(آیه 121) سوره انبیاء:
وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ: او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید و هر یک (از خورشید و ماه) در فلکی شناور شد. (آیه 33) یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ ...: روزی که در می‌پیچیم آسمان را همانند در پیچیدن طومار، نوشته‌ها را. (آیه 104) سوره حج:
... وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ: ... بدرستی که روزی که در نزد خداست همانند هزار سال از سالهایی است که بر می‌شمارید. (آیه 47) سوره نور:
اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... عَلی نُورٍ ...: خدا نور آسمانها و زمین است. حکایت نور وی چون چراغدانی است که در آن چراغی باشد و آن چراغ در شیشه‌ای، و آن شیشه گویی ستاره‌ای درخشان باشد از (روغن) درخت زیتون، درختی با برکت که نه خاوری است و نه باختری، افروخته می‌شود. نزدیک است روغن آن روشنی بخشد، هر چند آتش به آن نرسد، نوری بالای نوری است. (آیه 35) وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ ... فَما لَهُ مِنْ نُورٍ: و کسانی که کفر ورزیدند، اعمالشان چون سرابی در بیابانی است که شخص تشنه آنرا آب پندارد، و چون نزدش رسد آنرا چیزی نیابد (و کافر) خدا را نزد آن
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 379
یابد پس حساب او را بکمال پردازد. (و یا مثل کافران) همانند تاریکیهایی در دریایی ژرف است که موجی آن را فرا گیرد که بالای آن موجی است، موج که بالای آن ابرهاست، و تاریکیهایی است که برخی بالای برخی دیگر است و هرگاه (آن شخص مبتلا به ظلمات دریا) دستش را بیرون آرد نزدیک نیست که ببیندش. و کسی را که خدا برایش نوری قرار ندهد، نوری نیست. (آیه 39- 40) سوره فرقان:
أَمْ تَحْسَبُ ... أَضَلُّ سَبِیلًا: آیا گمان می‌بری که بیشترشان شنوا باشند یا صواب شناسند، نیستند ایشان مگر همچون چارپایانی بلکه ایشان گمراهترند. (آیه 44) سوره شعراء:
فَأَوْحَیْنا إِلی مُوسی ... کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ: پس به موسی وحی کردیم که با چوبدستیت به دریا بزن، پس دریا شکافته شد و هر پاره‌ای چون کوه بزرگ بود. (آیه 63) سوره نمل:
وَ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها ... الْمُرْسَلُونَ: و چوبدستیت را بیفکن، پس چون آنرا دید که می‌جنبید گویی ماری، گریزان روی بگردانید و باز پس ننگریست. ای موسی بیم مدار که پیامبران در پیشگاه من بیم ندارند.
(آیه 10) ... أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ ...: ... من آن تخت نزد تو آورم پیش از آنکه نگاهت به سوی تو بازگردد ... (آیه 40) قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ ... مِنْ قَوارِیرَ ...: به او (بلقیس) گفته شد: داخل قصر شو، پس چون آنرا دید، انگاشتش موجی و ساقش (ساق پایش) را برهنه ساخت، گفت: آن قصری پاک و صاف و از جنس شیشه‌هاست ... (آیه 44) إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ ...: بدرستی که تو مردگان را شنوا نسازی و ندا را به کران نرسانی ... (آیه 80) وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ ...: و کوهها را ساکن گمان می‌بری در حالی که همانند ابرها حرکت می‌کند ... (آیه 88)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 380
سوره قصص:
... أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ ...: ... (یا بیاورم برای شما خبری) یا تکه‌ای از آتش ... (آیه 29) سوره عنکبوت:
مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ... لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ: داستان کسانی که جز خدا دوستانی گزیدند همانند داستان عنکبوت است که خانه‌ای برگزید، و بدرستی که سست‌ترین خانه‌ها، خانه عنکبوت است، اگر می‌دانستند. (سست‌ترین خانه‌ها خانه عنکبوت است) (آیه 41) سوره روم:
فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ ... قَدِیرٌ: پس آثار رحمت خدای را بنگر که چگونه زمین را پس از مرده بودنش، زنده می‌گرداند. بدرستی که هم آن کس، مردگان را زنده می‌کند و او بر هر چیزی تواناست. (آیه 50) سوره لقمان:
ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ ... سَمِیعٌ بَصِیرٌ: آفریده شدن و برانگیخته شدن شما جز همانند آفرینش و برانگیخته شدن یک نفس نیست، بدرستی که خدا شنوا و بیناست. (آیه 28) وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ ...: و هرگاه ایشان را موجی همانند سایه بانها فرا گیرد ... (آیه 32) سوره سجده:
وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا ... کافِرُونَ: و گفتند: هرگاه در زمین گم شویم آیا در آفرینش تازه‌ای در می‌آییم، بدرستی که به ملاقات پروردگارشان کفر ورزیده‌اند. (آیه 10) سوره احزاب:
قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ ...: بتحقیق خدا باز دارندگان شما را می‌شناسد ... (آیه 18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ ... یَسِیراً: (منافقان) بر شما بخیلند، پس هرگاه خوف (جنگ) فرا
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 381
رسد، ایشان را می‌بینی که چشمهایشان می‌چرخد، همانند کسی که به حالت مرگ بیهوش در افتاده است. پس هرگاه خوف (جنگ و درگیری) برطرف شود، با زبانهای تیز شما را بیازارند. بر کار خیر بخیلند.
ایشان ایمان نیاورده‌اند و خدای اعمالشان را باطل گردانید، و آن بر خدای آسان است. (آیه 19) ... وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیماً: و خدا به هر چیز داناست. (آیه 40) سوره سبأ:
یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ ... راسِیاتٍ ...: آنچه می‌خواست از قصرها و مجسمه‌ها و کاسه‌هایی به اندازه حوضها، و دیکهای پا برجای بزرگ، برای او می‌ساختند. (آیه 13) سوره یس:
وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ ...: و شب برای ایشان آیتی است که روز را از آن جدا می‌سازیم ...
(آیه 37) وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ: و ماه را برایش جایگاهها معین کردیم تا آن هنگام که همانند بن خوشه خرمای دیرینه بازگردد. (آیه 39) وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ ... رَمِیمٌ: و برای ما مثلی زد و آفرینش خود را فراموش کرد. گفت: چه کسی استخوانها را زنده می‌کند و حال آنکه پوسیده است. (آیه 78) سوره صافات:
... إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ: ... بدرستی که ما ایشان را از گلی چسبناک آفریدیم. (آیه 11) یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ: و جامی از (می) روان که سفید وش است و لذت بخش نوشندگان، بر ایشان گردانیده می‌شود. (جامی که) نه در آن مایه هلاکت است و نه (از نوشیدن) آن عقلهایشان گرفته می‌شود. و نزد ایشان است دیده فروهشته‌گان درشت چشم گویی ایشان تخمهای پوشیده‌اند. (آیه 45- 49) إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ ... الْبُطُونَ: بدرستی که آن (درخت زقوم) درختی است که در بن دوزخ بیرون می‌آید و میوه آن گویی سرهای شیطانهاست. پس بدرستی که ایشان هر آینه از آن خورده‌اند و
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 382
شکمها را از آن پر کننده. (آیه 64- 66) سوره ص:
فَقالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ: پس (سلیمان) گفت: بدرستی که من دوستی مال بسیار را بر یاد پروردگارم (نماز) برگزیدم، تا وقتی که (خورشید) در پرده (غروب) پنهان شد.
(آیه 32) سوره زمر:
وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ: و کسی که راستی آورد و آن را تصدیق کند، ایشان خودشان پرهیزگارانند. (آیه 33) سوره فصلت:
وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ ... وَلِیٌّ حَمِیمٌ: نیکی و بدی یکسان نیست. (بدی) را با نیکوترین وجه بران، پس در دم آن کسی که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی صمیمی است. (آیه 34) سوره شوری:
وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ: و از نشانه‌های اوست کشتیهای روان در دریا همچون کوهها.
(آیه 32) سوره زخرف:
وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ... تُخْرَجُونَ: و آن کسی که آب را از آسمان به اندازه فرو فرستاد، پس با آن باران سرزمین مرده را به حرکت در آوردیم، شما به همان گونه بیرون آورده می‌شوید. (آیه 11) سوره دخان:
إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ: بدرستی که درخت زقوم خوراک گناهکار است و مانند ته مانده روغن در شکمها می‌جوشد، همانند جوشیدن آب جوشان. (آیه 43- 46)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 383
سوره احقاف:
أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا ...: (و روزی که کافران بر آتش عرضه شوند پس به آنها گفته می‌شود) لذائذتان را در زندگی دنیا تمام کردید. (آیه 20) سوره محمد:
إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا ... مَثْویً لَهُمْ: بدرستی که خدا کسانی را که گرویده‌اند و اعمال شایسته بجا آورده‌اند داخل بهشتهایی می‌کند که در زیر (درختان) آن، جویها روان است. و کسانی که کفر ورزیدند، لذت می‌برند و می‌خورند چنان که چارپایان می‌خورند، و آتش جایگاه ایشان است.
(آیه 12) مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ: مثل بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده، در آن جویهایی است از آبی نه بوی گیرنده، و جویهایی از شیری که مزه آن تغییر نیافته، و جویهایی از باده‌ای است که لذت بخش نوشندگان است. و جویهایی است از عسل تصفیه شده و مرایشان راست در آن بهشت از همه انواع میوه و آمرزشی از سوی پروردگارشان (آیا مثل آن کس که در چنان نعمت است) مثل کسانی است که در آتش جاویدند و آبی جوشان به ایشان خورانده می‌شود و روده‌هایشان را پاره می‌کند؟ (آیه 15) ... أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها: ... آیا قفلهاست بر دلهایشان. (آیه 24) سوره فتح:
مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ ... بِهِمُ الْکُفَّارَ ...: محمد فرستاده خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختند و میان خودشان مهربانند، ایشان را رکوع‌کنان و سجده‌کنان می‌بینی، و نشانه ایشان از اثر سجود در چهره‌هایشان است. آن است حکایت ایشان در تورات و حکایت ایشان در انجیل، همانند کشته‌ای است که جوانه‌اش را بیرون آورد پس آنرا تقویت کرد و در نتیجه ستبر شد و بر ساقه‌هایش استوار گردید و دهقانان را به شگفتی می‌آورد، تا کافران از ایشان خشمگین شوند. (آیه 29)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 384
سوره ذاریات:
لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ: (میهمانان ابراهیم گفتند: ما به سوی قومی بزه‌کار فرستاده شدیم) تا برایشان سنگهایی از گل فرو فرستیم. (آیه 33) وَ فِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ: و در موسی (آیتی است) هنگامی که با دلیلی آشکار به سوی فرعونش فرستادیم. (آیه 38) وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا ... کَالرَّمِیمِ: و در عاد (قوم هود) عبرتی نهادیم، هنگامی که بر ایشان باد عقیم (عقیم از خیر و رحمت) فرستادیم، چیزی که بر آن می‌گذشت، فرو نمی‌گذاشت مگر اینکه همچون استخوان پوسیده‌اش (یا همچون خاشاکش) می‌ساخت. (آیه 41- 42) سوره نجم:
وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری و اوست، او که پروردگار (ستاره) الشعری است. (آیه 49) سوره طور:
وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ: و بر ایشان غلامانشان که همچون مروارید نهفته‌اند می‌گردند. (آیه 24) سوره قمر:
خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ ... مُنْتَشِرٌ: (کافران) با دیدگان فرو افتاده از گورها بیرون شوند، گویی ملخهای پراکنده‌اند. (آیه 7) إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً ... مُنْقَعِرٍ ...: بدرستی که ما بر ایشان در روز نحس پایدار، باد سخت سرد صدادار فرستادیم. (بادی که) مردم را از جای بر می‌کند (به گونه‌ای که) گویی ایشان تنه‌های نخل از ریشه بر آمده بودند. (آیه 19- 20) إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً ... الْمُحْتَظِرِ: بدرستی که ما بر ایشان یک فریاد فرستادیم، پس ایشان همانند شکسته چوبهای سایه‌بان شدند. (آیه 31) وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ: امر ما جز یکی نیست، همانند چشم بر هم زدنی. (آیه 50)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 385
سوره الرحمن:
وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ: (در روی زمین است) دانه با برگ و گیاه خوش بوی (یا روزی) (آیه 12) خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ: و آدمی را از گل خشک همچون سفال آفرید. (آیه 14) مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ: دو دریا را به یکدیگر آمیخت در حالی که بهم دیگر برخورد می‌کند. (آیه 19) یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ: از آن دو (دریا) مروارید و مرجان بیرون می‌آید. (آیه 22) وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ: او راست کشتی‌های جاری در دریا، همچون کوههای بزرگ. (آیه 24) فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ: پس هرگاه آسمان شکافته شود و همچون گلی سرخ (یا اسب رنگ برنگی) همانند روغنها می‌شود. (آیه 37) کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ: گویی ایشان (حوریان) یاقوت و مرجانند. (آیه 58) سوره واقعه:
یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ: و بر ایشان نو باوگان جاودان گشته با ساغرها و کوزه‌ها و قدحها از (می بهشتی) جاری، می‌گردند. (آیه 17- 18) وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ: (و برای ایشان است) سیاه چشمان فراخ چشم، همانند مروارید نهفته. (آیه 22- 23) لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً: در آن (بهشت) نه کلام بیهوده‌ای می‌شنوند و نه سخن گناه آفرینی.
(آیه 25) فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ: پس (آن گمراهان تکذیب کننده) نوشنده‌اند نوشیدن شتران تشنگی زده. (آیه 55) هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ: این است در روز جزا منزلگاهشان. (آیه 56) سوره حدید:
یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 386
نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ: (مر ایشان راست رستگاری بزرگ یا پاداش آن قرض را دو چندان می‌کند) روزی که مردان منافق و زنان منافق به کسانی که ایمان آوردند می‌گویند: ما را بنگرید (یا ما را مهلت دهید) تا از نورتان برگیریم، گفته می‌شود: به پشت سر خود بازگردید و نوری بجویید، پس میان ایشان و (مؤمنان) دیواری زده می‌شود، دری دارد که اندرون آن (از سوی مومنان) رحمت است و برون آن (از سوی منافقان) از روبرویش عذاب است. (آیه 13) اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا ... نَباتُهُ ...: بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و آرایش و به یکدیگر نازیدن و پیشی جستن است در مالها و فرزندان. (مثل دنیا) همانند مثل بارانی است که روییدنیش کافران را به شگفتی واداشته است. (آیه 20) سوره مجادله:
أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ...: ... آنهایند که خدای ایمان را در دلهایشان رقم زد و با روحی از جانب خویش نیرومندشان گردانید ... (آیه 22) سوره حشر:
... لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ ... لَنَنْصُرَنَّکُمْ ...: ... هر آینه اگر بیرون رانده شوید همانا ما با شما بیرون می‌شویم و هرگز درباره شما هیچ کس را پیروی نمی‌کنیم و اگر با شما کارزار شود، هر آینه شما را یاری می‌کنیم ... (آیه 11) کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ ... الْعالَمِینَ: همانند داستان شیطان، هنگامی که به آدم گفت:
کفر بورز. چون کفر ورزید، گفت: من از تو بیزارم. بدرستی که من از پروردگار جهانیان بیمناکم.
(آیه 16) لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ ...: اگر این قرآن را بر کوهی فرو می‌فرستادیم، همانا آن را از ترس خدا، فروتن و متلاشی شده می‌دیدی ... (آیه 21) سوره صف:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ... بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ: ای کسانی که ایمان آوردید، چرا آنچه بجا نمی‌آورید، می‌گویید. نزد خدا سخت منفور است که آنچه بجا نمی‌آورید بگویید. بدرستی که خدا کسانی که در یک ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 387
صف در راه او می‌جنگند، دوست دارد. و گویی ایشان بنایی بهم پیوسته‌اند. (آیه 2- 4) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ ... إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید آیا شما را راهنمایی کنم به تجارتی که شما را از عذاب دردناک رهایی بخشد، به خدا و پیامبرش ایمان می‌آورید و در راه خدا با مالها و جانهایتان جهاد می‌کنید و آن برای شما بهتر است اگر بدانید. (آیه 10- 11) سوره جمعه:
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ ... أَسْفاراً ...: حکایت کسانی که (عمل به احکام) تورات بر عهده ایشان گذاشته شد آنگاه آنرا برنداشتند، چون حکایت خری است که کتابهایی را حمل کند ... (آیه 5) سوره منافقون:
وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ ... یُؤْفَکُونَ: و هرگاه آنها (منافقان) را بینی، بدنهایشان تو را به شگفتی وا می‌دارد و اگر بگویند، سخنشان را گوش می‌دهی، گویی ایشان چوبهای تکیه داده شده‌اند و هر بانگی را ضد خویش می‌پندارند. ایشان دشمنند، پس از ایشان بیمناک باش. خدایشان بکشد. پس از کجا و به کدام شیوه از حق بازگردانیده می‌شوید. (آیه 4) سوره قلم:
إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ وَ لا یَسْتَثْنُونَ فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمِینَ: ما ایشان (اهل مکه) را آزمودیم چنان که صاحبان بوستان را آزمودیم. آن زمان که سوگند یاد کردند که آنرا صبحگاهان بچینند. و ایشان استثنا نمی‌کردند (تصمیم خود را موکول به مشیت الهی نمی‌کردند) پس آن بوستان را در حالی که در خواب بودند حادثه‌ای احاطه کرد و در نتیجه همانند تکه‌ای از شب تار شد. پس بامدادان یکدیگر را فرا خواندند که اگر چیننده‌اید، به سوی کشت و کار خود بیرون شوید. (آیه 17- 22) وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ: و بامدادان بیرون شدند (و به گمان خود) بر منع (محرومان از احسان) توانا بودند. (آیه 25) ... لَوْ لا تُسَبِّحُونَ: ... چرا خدای را تسبیح نمی‌گویید. (آیه 28)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 388
سوره حاقه:
... فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ: پس مردم را در آن (باد) به روی افتاده می‌بینی، گویی که ایشان تنه‌های نخل از جای برکنده بودند. (آیه 7) سوره معارج:
یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ: روزی که آسمان همانند ته مانده روغن جوشانیده و کوهها مانند پشم رنگین می‌شود. (آیه 8- 9) یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ ... یُوفِضُونَ: روزی که شتابان از قبرها بیرون می‌شوند، گویی به سوی بتها می‌شتابند. (آیه 43) سوره نوح:
وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً: و خدای شما را از زمین رویانید، رویانیدنی.
سوره مزمل:
یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ ... مَهِیلًا: روزی که زمین و کوهها می‌لرزد و کوهها توده ریگ روان شود. (آیه 14) سوره مدثر:
فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ: پس آنها را چه می‌شود که از یادآوری رو می‌گردانند، گویی خران وحشی گریزانند، که از شیر گریخته‌اند. (آیه 49- 51) سوره انسان:
... کانَ مِزاجُها کافُوراً: (بدرستی که نیکان می‌نوشند از جامی) که با مزه کافور آمیخته است. (آیه 5) وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ ... زَنْجَبِیلًا: ظرفهایی از نقره و کوزه‌های آبگینه، آبگینه‌های نقره که به دقت اندازه‌گیری کرده‌اند، برایشان گردانیده می‌شود. و در آن (بهشت) جامی که آمیخته با زنجبیل است نوشانیده می‌شوند. (آیه 15- 17)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 389
سوره مرسلات:
إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ ... صُفْرٌ: بدرستی که آن (آتش دوزخ) جرقه‌ای همچون قصر بر می‌افکند، گویی شتران زردوش است. (آیه 32- 33) سوره نازعات:
وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها ... أَرْساها: و زمین را پس از آن (خلقت آسمانها) گسترانید و آب و علف زارش را بیرون آورد و کوهها را استوار ساخت. (آیه 30- 32) سوره عبس:
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ: و چهره‌هایی که در آن روز بران تیرگی است. (آیه 40) سوره مطففین:
خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ: جرعه پایانیش مشک است و در آن (باده رحیق) همچشمی کنندگان همچشمی می‌کنند. و آمیزش آن از (چشمه آب) تسنیم است. (آیه 26- 27) سوره طارق:
خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ: (انسان) از آبی جهنده آفریده شد. (آیه 6) سوره فجر:
کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا: نه چنین می‌باید که می‌کنید، هرگاه زمین تکه تکه شود. (آیه 21) سوره قدر:
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ: بدرستی که آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم. (آیه 1)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 390
سوره قارعه:
یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ ... کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ: روزی که مردم همانند پروانه‌های پراکنده باشند و کوهها همانند پشم رنگین حلاجی شده، گردد. (آیه 4- 5)
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 391
2

[ترجمه احادیث و روایات و امثال و عبارتهای عربی منقول در مقدّمه مصححان و متن الجمان

«أ» احدی عینیه ... ص 168 «1» یکی از دو چشم او (دجال) نابیناست و حدقه چشم ندارد و دیگری چون ستاره درخشنده است.
اذا امست الثریا ... ص 206 هرگاه ستاره «ثریا» شباهنگام بر بالای سر قرار گیرد، پس می‌بایست در جامه خزیدن و در برابر سوال ترشرویی کردن، و در آن هنگام بز ماده می‌گوید: نشیمنگاه عریان و دم خمیده و موی باریک و پوست نازک شده است.
اذا طلع الاکلیل ... ص 218 هرگاه ستاره «اکلیل» طلوع کند، حیوانات نر تحریک، و دامنها بسته و از بروز سیلها پرهیز می‌شود.
اذا طلع البطین ... ص 203 هرگاه «بطین» طلوع کند، وام مطالبه می‌شود و آرایش آشکار می‌گردد و عطر فروش و شمشیرساز پی جویی می‌شوند.
اذا طلع الدبران ... ص 209
__________________________________________________
(1) شماره صفحات اشاره است به متن «الجمان»
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 392
هرگاه «دبران» طلوع کند زمینهای سخت هموار مشتعل می‌شود و آتش مورد بی‌میلی قرار می‌گیرد و آبگیرها می‌خشکد و کودکان خویشتن را هر جای خواهند می‌افکنند.
اذا طلع الدلو ... ص 221 هرگاه ستاره دلو طلوع کند درباره شتران نگرانی دست می‌دهد و خر وحشی بچه می‌اندازد و شخص آسوده خاطر به دنبال خوشگذرانی می‌رود.
اذا طلع السماک ... ص 217 هرگاه ستاره سماک طلوع کند، شدت گرما رخت بر می‌بندد و ازدحام بر سر آب کاهش می‌یابد.
اذا طلع الشرطان ... ص 203 هرگاه ستاره شرطان بر آید، روزگار اعتدال یابد و به وطنها بازگشت حاصل آید و همسایگان برای یکدیگر هدیه می‌فرستند.
اذا طلع الغفر ... ص 217 هرگاه «غفر» طلوع کند، لرزه بر اندام مسافران می‌افتد و سبزی و خرمی زایل می‌شود و آتش در دیده نیکو آید.
اذا طلع القلب ... ص 218 هرگاه ستاره قلب طلوع کند، زمستان مانند سگ می‌آید و بیابان‌نشینان را اندوه فرا می‌گیرد و امکان مقاربت حیوان نر، جز با حیوان ماده چاق و فربه تحقق نمی‌یابد.
اذا طلع النجم غدیه ... ص 207 هرگاه «نجم» در بامداد کوتاهی طلوع کند، شبان به دنبال مشکی کوچک می‌رود.
اذا طلع النجم عشاء ... ص 206 هرگاه نجم (ستاره ثریا) شباهنگام طلوع کند، چوپان به دنبال پوشش می‌رود.
اذا طلع النجم فالحر ... ص 206 هرگاه نجم (ستاره ثریا) طلوع کند، گرما به اوج می‌رسد و گیاه خرد می‌شود و خران وحشی در رنج و مشقت می‌افتند.
اذا طلع النجم لم یبق ... ص 207 هرگاه «نجم» طلوع کند آفتی روی زمین نباشد جز اینکه رفع گردد.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 393
اذا طلعت البلدة ... ص 219 هرگاه ستاره بلده طلوع کند، گیاه «جعده «1»» سبز می‌شود و چربیهای ته‌نشین دیگ خورده می‌شود، و به سرما گفته می‌شود: «آرام بگیر.»
اذا طلعت الجبهة ... ص 214 هرگاه ستاره جبهة الاسد طلوع کند، حیوانات جدا شده از بچه ناله سر می‌دهند و سبکسران از جا می‌جهند و در روی زمین فراخی زندگی و نعمت «2» کم می‌شود.
اذا طلعت الجوزاء ... ص 210 هرگاه ستاره جوزاء طلوع کند، سنگلاخها برافروخته می‌شود و آهوان در لانه‌ها می‌خزند و پی گردن به عرق می‌افتد.
اذا طلعت الذراع ... ص 212 هرگاه ستاره ذراع طلوع کند، خورشید نقاب از چهره می‌افکند و بر زمین پرتواش را می‌گستراند و سراب در هر بیابانی می‌درخشد.
اذا طلعت الزّبانی ... ص 217 هرگاه «زبانی» طلوع کند، هر صاحب عیالی را کاری است، و هر دامداری را آسایش و راحتی است، و ایشان می‌گویند: «بودند و بودند» پس برای خانواده گردآور و سستی مکن.
اذا طلعت السّمکة ... ص 222 هرگاه ستاره سمکه طلوع کند، حرکت ممکن می‌شود، و خار چنگ می‌زند، و دام بر پا می‌شود، و هوا برای مسافران پاکیزه می‌گردد.
اذا طلعت الشّعری سفرا ... ص 213 هرگاه ستاره شعری صبحگاهان بر آید، و در آن هنگام باران نبینی، پس هیچ بره‌ای را پی نزن،
__________________________________________________
(1)- گیاهی است خوشبو که در کنار رودها می‌روید (مریم نخودی کوهی) منتهی الارب و فرهنگ معین، حرف ج.- م.
(2)- الرّفهه: چنان که در المخصّص، ج 9، ص 18 آمده باقی مانده کاه در خرمن کوب است و مؤلّف الجمان آن را به معنای «الرّفاهة (وفور نعمت)» تفسیر کرده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 394
و شتران را بدنبال فرست. «3»
اذا طلعت الشّعری نشف ... ص 213 هرگاه ستاره شعری طلوع کند، زمین می‌خشکد، و آبهای راکد می‌گندد، و مزد صاحب نخل آشکار می‌شود.
اذا طلعت الشوله ... ص 218 هرگاه ستاره شوله طلوع کند، پیرمرد کثیر البول را به شتاب وا می‌دارد، و نیازمندی اهل خانه زیاد می‌گردد. و گفته می‌شود: «زمستان ناقلایی است».
اذا طلعت الصرفة ... ص 215 هرگاه ستاره صرفه طلوع کند، هر صاحب شغلی چاره‌جویی می‌کند، و هر صاحب نطفه‌ای از نزدیکی کردن منصرف می‌شود، و حوض از آب خالی می‌گردد.
اذا طلعت الطرفة ... ص 214 هرگاه ستاره طرفه طلوع کند، میوه‌های تازه زود می‌رسد و چیزهای نوظهور بسیار می‌شود و مشقت تابستان کاهش می‌یابد.
اذا طلعت العواء ... ص 216 هرگاه «عواء» طلوع کند خیمه‌ها بر پا می‌شود و هوا پاکیزه می‌گردد و مشکها می‌خشکد.
اذا طلعت النثرة ... ص 214 هرگاه ستاره نثره طلوع کند، خرمای نارس سرخ می‌گردد و بامدادان خرما چیده می‌شود و در میان هیچ حیوان شیردهنده‌ای قطره بارانی فرو نمی‌بارد.
اذا طلعت النعائم ... ص 219 هرگاه ستاره نعائم طلوع کند، چهار پایان باردار می‌شوند و سرما به هر فرد خوابیده راه
__________________________________________________
(3)- کلام مسجّع فوق به روایتهای گوناگونی نقل شده که مورد اختلاف بیشتر آن، جمله «فلا تعقرنّ امرا» است، و در ترجمه اصل متن، ص 289 به آن وجوه اشاره شد، ترجمه فوق مطابق است با نصّ الجمان، مطابق با سایر روایتها ترجمه به شرح زیر است.
روایت لسان العرب مادّه امر: «... بره‌ای را خوراک قرار مده».
روایت المخصّص «فلا تغدونّ»: از نظر معنی و ترکیب خالی از اشکال نیست.
روایت معجم مقاییس اللّغة: «... پس شخص نادان و کم خرد را دنبال شتران مفرست»- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 395
می‌یابد و ساربانان یکدیگر را با سخن چینی ملاقات می‌کنند.
اذا طلعت الهقعة ... ص 209 هرگاه «هقعه» طلوع کند، مردم برای کوچیدن رفت و شد می‌کنند و به محل آب و گیاه باز می‌گردند.
اذا طلع سعد الأخبیة ... ص 221 هرگاه ستاره سعد الاخبیه طلوع کند، مشکها رخت بر می‌بندد و چادرهای بر پا شده بر سر آبشخوارها، رها می‌شود و خانه‌ها به یکدیگر نزدیک می‌گردد.
اذا طلع سعد الذابح ... ص 220 هرگاه «سعد الذابح» طلوع کند، (سگ) عوعو کننده اهل خویش را نگه می‌دارد و کوچ کننده کسانش را سود می‌بخشد و چوپان به خواب صبحگاهی می‌رود و در میان قبیله «انفحه «4»» آشکار می‌شود.
اذا طلع سعد السعود ... ص 220 هرگاه ستاره سعد السعود طلوع کند، چوبها سرسبز و پوستها نرم می‌شود و مردم از نشستن در آفتاب کراهت پیدا می‌کنند.
اذا طلع سعد بلع ... ص 220 هرگاه «سعد بلع» طلوع کند، نوزادان بهار هجوم می‌آورد و نوزادان تابستان و مرغهای مرعه «5» شکار می‌شوند و گیاهان خشک آمیخته به سبزی آشکار می‌شود.
الازد جرثومة العرب ... ص 277 «ازد» ریشه و اصل عرب است پس هر که اصل خود را گم کند، باید نزد آنها بیاید.
اضمنوا لی ... ص 207 فاصله زمانی میان پنهان شدن ثریا و طلوع آن را برایم ضمانت کنید، تا من سایر اوقات سال را ضمانت کنم.
__________________________________________________
(4)- «انفحة» یا «انفحّة» چیزی است زرد رنگ که از شکم بره و بزغاله شیرخواره برآید و «انفحه» نزد جوهری از اصمعی و ابو زید شکنبه بره و بزغاله است که هنوز علف نخورده باشد. (منتهی الارب).- م.
(5)- مرعة مانند همزة مرغی است شبیه به تذور، مرع و مرعان جمع آن (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 396
اعوذبک من الجشع و الهلع. ص 269 (خدایا) از حرص و ولع به تو پناه می‌برم.
ان قوما لبسوا ... ص 256 بدرستی که گروهی که این جامه‌های خز و عمامه‌های نازک را پوشیدند و خانه‌های خویش را وسعت بخشیدند و گورهای خود را تنگ کردند و چارپایانشان را فربه و دین خود را ضعیف ساختند، خوراک یکی از ایشان غصبی و خدمتگزارش خدمتگزار اجباری است. بر سمت چپ خود تکیه می‌زند و از غیر مال خود می‌خورد تا آنگاه که تخمه او را فرا می‌گیرد می‌گوید: ای کنیز، داروی هضم را بیاور. وای بر تو! و آیا جز دینت را از بین می‌بری؟! کجایند مستمندان (سفره تو)؟! کجایند یتیمان (خوان) تو؟! کجاست آنچه خدا تو را به آن فرمان داده است؟ کجاست انکم لن تسعوا الناس ... ص 249 شما با مالهایتان نمی‌توانید مردم را به سوی خود جذب کنید، پس آنها را با خویهای (پسندیده) تان به سوی خود جذب کنید.
ان مما ینبت الربیع ... ص 268 بدرستی که برخی از گیاهانی که در بهار می‌روید گیاهی است که به سبب پرخوری می‌کشد یا مشرف به مرگ می‌کند.
انه نهی عن ... ص 297 پیامبر (ص) از استنجاء با پشکل و استخوان نهی کرد.
اهل الدنیا کرکب ... ص 111 اهل دنیا همانند سوارانی هستند که حرکت داده می‌شوند و ایشان در خوابند.
اهل الدنیا کصور ... ص 108 ساکنان دنیا مانند عکسهای داخل کتابند که هرگاه برخی از آنها باز می‌شود برخی دیگر پیچیده می‌گردد.
«ب» بالحنیفیة السهلة. ص 250 به دین پاک آسان برانگیخته شدم.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 397
بخیر انبتنا اللّه ... ص 274 ما خوبیم. خدای ما را رویانیده و نیکو رویانیده سپس درویده و نیکو درویده است.
البطنة تذهب الفطنة. ص 256 پرخوری زیرکی را از بین می‌برد.
«ت» تمرد مارد و عز الأبلق «6». ص 275 قلعه مارد سرپیچی کرد و قصر ابلق امتناع ورزید.
«ج» جاء بالطم و الرم. ص 298 هر خار و خاشاکی را با خود آورد.
الجبن مقتلة ... ص 340 ترس مرگ آفرین و حرص جای حرمان است، پس در میان آنچه دیده‌ای و شنیده‌ای تامل کن. آیا کسانی که روی به جنگ کشته شده‌اند بیشترند یا کسانی که پشت به جنگ کرده‌اند؟! و تامل کن آن که با نیکی و بزرگوارانه از تو بخشش می‌طلبد، سزاوارتر است که جان تو به احسان و بخشش به او، شکفته شود یا آنکه با خشونت و سرسختی از تو بخشش می‌خواهد؟
جحر ضب خرب. ص 371 لانه سوسمار خراب است. (لانه خراب سوسمار) جذیلها المحک ... ص 279
__________________________________________________
(6)- مارد: قلعه‌ای است در دومة الجندل (معجم البلدان، ج 7، ص 360).
الابلق: قلعه سموأل بن عادیاء است. درباره این دو محل مثل فوق از زبان الزّباء ملکه معروف عصر جاهلی جاری شد، و آن هنگامی بود که از تسخیر آن دو قلعه عاجز ماند. (منتهی الارب، ریشه مرد).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 398
من آن کوته تنه «7» درخت نخل شفابخش خارش شتران و آن متکای افراشته نخلهای پر بارم.
«ح» حدثنی بعض الفتاک ... ص 25 یکی از بو الهوسان خیره سر برایم نقل کرد گفت: با ساز و برگ کامل بیرون شدم و تاریکی سینه خود را گشوده، و روز، آخرین نفس خود را کشیده بود. و نیام مقتضی بیرون آوردن شمشیر بود.
ناگهان به یکی از راهها وارد شدم، و به کار برخی عابران میان راه پرداختم؛ تا وقتی که تاریکی شتران فربه خود را به پیش راند و هوا رشحه ملایم را لمس کرد، از سمت راست احساس خطر کردم، و از آن خطر پنهان شدم و موضع گرفتم، ناگهان شخصی ظاهر شد که مانند وی را رشته نگاه به نظم نیاورده بود و برایم سابقه نداشت که (مثل) وی از بشر باشد، در حالی که لباس مویین بلند بر تن پیچیده و از دهانش شعله آتش زبانه می‌کشید، گاهی مانند شیطان با همه وجودش می‌پرید و گاهی مانند گرگ چاردست و پا می‌شتابید و اطراف دو کف دستی آهنین را می‌گرفت که بر زمین واقع شدن آنها چون گشودن سوگند بود، پس خود را پنهان کردم تا پا بر بیابان نهاد، وی را تعقیب کردم، ناگاه دریافتم که به خانه‌های اهل فنا و ساکنان خاک سر می‌گذارد و در او امید رعایت عهدی نمی‌رود و نه وی را به استخوانهای پوسیده ایشان رحمی است. پس شروع کرد بر سر گورها پا بگذارد و آنها را بشکافد و ببوید و استشمام کند، تا این که بر گمشده خود دست یافت و مدفون در آن شب را یافت پس کاری شگفت آور در حمل آن سنگها و خاک از وی دیدم تا سرانجام به (جسد) آن شخص بیچاره در آن قعر تاریک رسید، او را از حفره قبر بیرون کشید و بر سنگ قبرش انداخت و کفنهایش را در آورد و تابوتش را شکست، سپس برگشت ... و سنگی برداشت ... و آن سنگها و خاکها را بر او سرازیر کرد و پا به فرار گذاشت تا داخل حصار شد ناگاه حرکت نگهبانان و گشتیان را دریافت و بسوی گلدسته بازگشت و بر آن بر آمد، سپس صدایش را بالا برد و پند داد و هشدار داد و اندرز داد و استمالت کرد، و دنیا و فنای آن، و رستاخیز و خطرهای آن، و آتش و عذاب آن، بهشت و کوزه‌های آن را شرح داد، پس صدای گریه قوم را شنید و گویی من آن صحنه‌ها را در خواب می‌بینم، در حالی که کارهایش مرا برانگیخته و شیوه‌هایش مرا به وحشت
__________________________________________________
(7)- «جذیل» مصغّر جذل و آن عبارت از ساقه درخت است و تصغیر در این مقام برای تعظیم است.
بنابراین منظور از کوته تنه، تنه بلند است و همچنین است تصغیر عذیق.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 399
انداخته بود، همه آن رویدادها رخ می‌داد و من با او بودم و قرارگاه و آرامشگاه وی را می‌دانستم، پس چون از بلندی مسجد به زیر آمد، بسوی او فریاد کشیدم و او می‌خواند: «از کمال شخص کامل نمی‌کاهد که منفعتی بسوی خانواده‌اش جلب کند» آنگاه در حالی که به گفتار شاعر نخستین تمسک جسته، این بیت را به دنبال آن آورد: «آن برای وی بهتر از دامن زدن به دریدن مشک شیر و قیف با دست چپ است» پس در سلک سیر وی در آمدم و همانند رفیق قرین او شدم، و گفتم: «ای بنده خدا، هر آینه بتحقیق از تو شگفتی دیدم در حالی که تو تا این اندازه دارای ادبی» پس گفت: «فضولی تو از شب گذشته تا کنون بر من پوشیده نبود؛ هر کس به کار خود رونده است، پس پوشیده‌دار تا خدای بر تو بپوشاند، و آنچه دیدی، ناشایست مدان که آن غنیمتی سرد است، و آن کس که آشکار می‌شود و کوبنده پشت گردنها با عصاست و آن که بیرون می‌شود و شکافنده قبرهاست، مساویند و طلایه‌دار شریعت گفته است روزی را در مخفیگاههای زمین جست و جو کنید» به او گفتم: «وای بر تو مقصود جست و جوی روزی در بیرون آوردن گیاه است نه در بیرون آوردن اموال (کفن دزدی)» گفت: «تو به تاویل (کلام صاحب شریعت) از من سزاوارتر نیستی، من آن مرد یشکریم که وصفش را شنیده‌ای» سپس جدا شد و می‌گفت: «من پسر عموی شب و پسردایی اویم، هرگاه تاریک می‌شود در پیراهن آن داخل می‌شوم. شب هر چه از خطرهایش به من نشان دهد، من آن کسی نیستم که از پندار شب بی‌تابی کنم.»
تفسیر کلمه‌های این مقامه:
«اللمق» وسط راه (یا راههای روشن و مستقیم است) و آن کلمه از باب «قلب» است.
گفته می‌شود: «لمق الطریق و لقم الطریق» (به معنای وسط راه) «تحلة القسم» کلامی است که حکم مثل را دارد و هرگاه عرب بخواهد سرعت و سبکی توقف چیزی را بیان دارد، آن را به خارج شدن از عهده سوگند تشبیه می‌کند. شاعر که او عبدة بن الطبیب «8» است و از گاوی یاد کرده گفته است: «یخفی «9» ... [خاک را با سمهای هشتگانه خود بر می‌انگیزد و آشکار می‌کند، سمهایی که گویی قرار گرفتن آنها روی زمین «تحلة القسم (گشودن سوگند)» است » می‌گوید: «آن گاو بار چار دست و پایش چابک و چالاک است و جز همانند
__________________________________________________
(8)- در کتاب الاغانی، ج 21، ص 28 «الطّیّب» ضبط شده است.- م.
(9)- چون شاعر در مقام وصف «ثور» است «یخفی» صحیحتر به نظر می‌رسد. چنان که در ترجمه متن الجمان ذیل همین بیت اشاره شد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 400
«تحلة القسم (فک سوگند)» بر روی زمین قرار نمی‌گیرد» و ابن الاحمر سخن از باد به میان آورده و گفته است: «اذا عصبت ... [هرگاه در هم پیچد خرابه‌های خانه‌ای را پس در آن میخی بجای نمی‌ماند مگر چون سوگند فک شده‌ای » و ذو الرمة گفته است: «طوی ... [ترسهایی برخاسته از دل شخص بیمناک، به هنگام خواب اندکی چون فک سوگند پلکهای چشمش را به هم فشرد همانند پرنده‌ای که خود را جمع می‌کند، صفت ترسویی او را درهم کشید]» «الالی» جمع «الوة» و به معنای سوگند است.
«الاران» به معنای تابوت است.
«المختفی» یعنی نبش قبر کننده، و آن گرفته از قول عرب: «خفی» به معنای «اظهر (آشکار ساخت)» است. برخی از قاریان به فتح همزه قرائت کرده‌اند: إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخْفِیها (همانا قیامت آمدنی است و نزدیک است آنرا آشکار سازم)» (بنابر این قرائت «أخفیها» به معنای «أظهرها» است و همانا از آن جهت نبش قبر کننده «مختفی» نامیده شده که وی کفنها را از گور بیرون می‌آورد و آشکار می‌سازد، امرؤ القیس در وصف اسب گفته است: «خفاهن ... [آن اسب موشها را از سوراخهایشان بیرون آورد و گویی آنها را بارانی ریزان از ابری متراکم از لانه‌هایشان بیرون آورده است » و «خفاهنّ» به معنای «اظهرهن (آنها را آشکار ساخت)» است. و «ذو» در آنجا که گفت: «ذو سمعت» به معنای «الذی» می‌باشد، شاعر گفته است: «فان ... [پس همانا آن آب، آب متعلق به پدر و جد من است و چاهی است از من که خود حفر کردم و اطراف آنرا سنگ چیدم » الحدیث [ذو] شجون ص 291 سخن را رشته‌هایی است.
«خ» خیر الدواء ... ص 256 بهترین درمان خودداری از غذا خوردن است و بدترین درمان، روی هم غذا خوردن است «10».
خیر المال ... ص 129 بهترین دارایی نخل بارور و اسبان بارور است.
__________________________________________________
(10)- ترجمه مطابق نص آن کلام در الجمان آورده شده اما به نظر می‌رسد «الدواء» دوم محرف از «الدوی» باشد و بنابراین احتمال معنای قسمت اخیر آن کلام چنین می‌شود: «... و بدترین درد ...».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 401
«د» الدنیا حلوة ... ص 105 دنیا شیرین و بسزاست پس هر که آن را بحق به دست آورد، وی را در آن برکت است.
الدنیا دار صدق ... ص 111 دنیا سرای راستی است برای کسی که آن را راست شمارد و خانه رهایی است برای کسی که از آن عبرت گیرد و خانه بی‌نیازی است برای کسی که از آن توشه گیرد، محل نزول وحی خدا و نمازخانه فرشتگان او و سجده‌گاه پیامبران او و تجارتخانه دوستان اوست که در آن رحمت را سود برده‌اند و در دنیا بهشت را به دست آورده‌اند، پس کیست آن که دنیا را نکوهش کند و حال آنکه دنیا، جدایی خود را اعلان داشته و بانگ مفارقت سر داده است. پس ای کسی که دنیا را نکوهنده‌ای، کی دنیا نزد تو نکوهیده شد!؟ و کی فریبت داد!؟ آیا به جایگاه پوسیده در افتادن پدرانت، یا به خوابگاه خاکی مادرانت!؟ چه بسا بیماری که با دوستت معالجه کردی، و برای او بهبودی خواستی (و از پزشکان دستور غذایش را خواستی) «1» در حالی که دوایت تو را بی‌نیاز نمی‌گرداند، و گریه‌ات به او سودی نمی‌رساند.
«ر» ریقها الخمر ... ص 365 لعابش می و دندانهای پیشین او درّ و کلامش افسوس و بویش مشگ است.
«ش» الشبع داعیة البشم ... ص 256
__________________________________________________
(1)- این فقره از کلام امیر المومنین علی (ع) با آنچه در نهج البلاغه، (ج 2، ص 1138، ترجمه فیض الاسلام) تفاوت بسیار دارد. نص متن چنین است: «و تستوضح الاطباء غذاءه»، بجای آن در نهج البلاغه این عبارت آمده است: «و تستوصف لهم الاطباء».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 402
سیری موجب تخمه و تخمه موجب بیماری است.
«ص» صب فی الصحن ... ص 148 نیمی از آن در قدح ریخته شد و آبی آوردند.
«ع» عجم عوده ... ص 278 چوبش را با فشردن بر دندان آزمود (اصل و ذاتش را شناسایی کرد و چوب درخت اثلش را تراشید (او را به تربیت نیکو آراست و چوب درخت نبع او را کوبید (مقاومت و پایداریش را آزمود.)
العشق شغل قلب فارغ ص 163 عشق، پیشه دلی فارغ است.
«ف» فلان کریم ... ص 274 رویید نگاه فلانی (اصل و نسب او) با کرامت و دودمانش ریشه‌دار است. چه گرامی گوهر است چوب او! (نژاد و نسب او) و چه پاک است گیاه او! (تربیت و خانواده او) «ق» قال الاستاذ الفاضل ابو القاسم ... ص 9 و 23 استاد فاضل ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن ناقیا بن داود، گفت: اینها داستانهایی است که به بیان نیکو در آوردیم و کلمات و معانی آنها را ویراستیم و بر شنوندگان و ناقلان آن در زیور بلاغت متجلی ساختیم و برخی از گذشتگان در مثل آن مقامات همین راه را رفتند، تا فکرها را رام سازند و ذوقها را به مبارزه فرا خوانند در حالی که تیرهای آن را برای هدفی از ترکش بیرون نیاورده‌اند و نه در مقام آنند که نزد کسی برای تغذیه آن مرتعی بیابند و همانا آن مقامات را- بنابر
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 403
عادت شاعران، که شاعر قصیده گوی قصیده را با تغزل آغاز می‌کند، و بنابر عادت حکیمان که حکمت را بر زبان حیوانات می‌نهند (- همانا آن مقامات را) به نام مستعار نامگذاری کردم و آن کار ممنوعی نیست؛ که آن تفنن در بیان و رهایی از زحمت کاری جدی، به لطیفه‌های بلاغت است، در حالی که برخی گفته‌اند: «کار جدی و شوخی ادب، هر دو جدی است» و ابن عباس- رحمه اللّه- هرگاه سرگرم کاری جدی بود می‌گفت: «حمضوا (سخن را مزه‌دار کنید)» مقصود وی وارد شدن در لطیفه‌های سخن است، چنان که شتر آنگاه که از خوردن گیاه زده می‌شود، با خوردن گیاه شور یا ترش مزه را گوارا می‌یابد. و در میان امثال عرب مثلهایی است که وقوع آن مثل، در موردی که به کار رفته، ناممکن است در صورتی که به آن مثل دروغ گفته نمی‌شود. و عرب بر زبان بچه سوسمار در حالی که پدرش را مخاطب قرار داده «12» می‌گوید: «قد هدموا بیتک ... (- تو را پدر نباشد- بتحقیق خانه‌ات را ویران کردند و گمان بردند که تو را برادری نیست و من اطراف تو مانند گرگ (یا شتابان و خسته) راه می‌روم و آن شعر را محمد بن یزید در کتاب الکامل آورده و آن از کتابهای ارزشمند است و محدّثان، آن را نقل می‌کنند، و ما به آنچه در این مقامات آورده‌ایم، به این حد (از بیان مطالب تخیلی) نرسیده‌ایم، هر چند شوخی را به جدی آمیخته‌ایم، و به خدا پناه می‌بریم از کلامی تهی که خدای را به خشم آورد و به او امید داریم که ما را در عفو و گذشت خود فرو برد که او خود عهده‌دار توجه (بندگان) به ذات اوست.
قال عبد اللّه بن محمد بن ناقیا بن داود ... ص 9 عبد اللّه بن محمد بن ناقیا بن داود گفت:
«ک» کلامها الوبل ... ص 365 سخن او باران پر پشت دانه درشت بر سرزمین خشک و آب گوارای سرد بر
__________________________________________________
(12)- در نقل این مثل یا از طرف خود ابن ناقیا در مقامات و یا در نقل آن در اینجا از طرف مصححان باید اشتباهی رخ داده باشد زیرا چنان که از عبارت خود الکامل (ج 2، ص 548): «هذا یقوله الضب للحسل (این کلامی است که سوسمار به بچه سوسمار می‌گوید)» و از نص عبارت لسان «کضب یخاطب ابنه» مستفاد می‌شود که این گفتار بر زبان سوسمار خطاب به بچه‌اش وضع شده است، نه بر زبان بچه سوسمار خطاب به سوسمار. چنان که در متن الجمان کلمه «الضب» اشتباها «العتب» ضبط شده است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 404
تشنه کامی است.
کم من مستقبل ... ص 109 چه بسیار بیننده روزی که آن روز را به پایان نمی‌رساند و (چه بسیار) منتظر روزی که آن روز از ایام زندگیش نیست.
کیلوا و لا تهیلوا. ص 182 با پیمانه بدهید و سرازیر نکنید (بی‌پیمانه ندهید) «ل» لو ان اللّه حبس ... ص 209 اگر خدای باران را هفت سال از مردم ببرد سپس آن را فرو فرستد دسته‌ای از مردم به او کفر ورزند و گویند: باران مجدح «13» بر ما نازل شد.
«م» ما زال القمر ... ص 225 پیوسته ماه او را به من می‌نمایاند تا هنگامی که ماه پنهان شد، او ماه را به من می‌نمایاند.
ما سقی منها بعلا ففیه العشر. ص 129 آن نخلهایی که خود به خود سیراب شده یکدهم به آن تعلق می‌گیرد.
مثل المومن الذی یقراء القرآن مثل الاترجة ریحها طیب ... ص 291 مثل مومنی که قرآن می‌خواند همانند ترنج است که بویش خوش، و مزه‌اش خوش است، و مثل مومنی که قرآن نمی‌خواند همانند خرماست که مزه‌اش خوش است و بویی ندارد و مثل منافقی که قرآن می‌خواند مانند گیاه ریحانه است که بویش خوش است و مزه‌ای ندارد و منافقی که قرآن نمی‌خواند مانند حنظل است که بویش ناخوش و مزه‌اش پلید است.
__________________________________________________
(13)- مجدح چوبی است که بر سر آن، دو چوب قرار گرفته و با آن مایعات را مخلوط می‌کنند. المعجم الوسیط، ریشه (جدح).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 405
مثل المومن الذی یقرأ القران مثل الاترجة طیب طعمها ... ص 136 مثل مومنی که قرآن می‌خواند مثل درخت ترنج است که خوشمزه و خوشبو است و مثل منافقی که قرآن نمی‌خواند مثل درخت حنظل است که مزه‌اش تلخ و بدبوست.
مثل المومن مثل الخامة ... ص 290 مثل مومن همانند گیاه‌تر و تازه‌ای است که باد آن را به این سو و آن سو حرکت می‌دهد و مثل منافق همانند درخت صنوبری است که در زمین استوار است و یکباره از زمین کنده می‌شود.
مررت بشباب ... ص 299 به جوانان نیکو چهره گذر کردم.
من لا حاک فقد عاداک. ص 278 کسی که با تو ستیزد با تو دشمنی روا داشته است.
«ن» نصرت بالصبا ... ص 294 من با باد صبا یاری شدم و قوم عاد با باد دبور هلاک شدند.
نعم المال باسقات النخل ... ص 129 خوب ثروتی است نخلهای سر برافراشته و استوار در گل و میوه دهنده در خشکسالی.
«ه» هو البحر جودا ... ص 364 او از نظر بخشش، دریا، و از نظر قوت و شدت، مانند روزگار، و از نظر زبان، شمشیر است.
هو الطهور ماءه ... ص 143 (دریا) آبش پاک کننده است و مردارش حلال است.
«ی» یا بنیّ عوّد نفسک ... ص 256
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 406
پسرک من! خویشتن را به سختی و مبارزه با نفس عادت بده و همانند درندگان گاز نگیر و چون یابوها غذا مخور و بسان میشها پیوسته مخور، و از شتاب در پرخوری و شکم پری بپرهیز که برخی حکیمان گفته‌اند: «هرگاه شکمت پر باشد خویشتن را از زمره زمین گیرشدگان شمار.»
... یخرجون من النّار ... ص 274 ... از آتش آشکار می‌شوند و می‌رویند چنان که دانه در میان گل و لای می‌روید.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 407
3

ترجمه اشعار در مقدّمه مصححان «1»

1- 4 کان القلب ... ص 6 گویی دل شبی که گفته شد لیلای بنی عامر صبحگاهان یا شامگاهان کوچ داده می‌شود (- گویی دل) مرغ سنگخواری بود که به دام افتاد و شب را با آن گلاویز بود و بالش در آن گرفتار آمد.
آن مرغ را دو جوجه بود که در لانه‌ای محبوس شدند، باد در لانه‌اشان می‌پیچید، پس آن مرغ نه شباهنگام به آنچه آرزو داشت نایل آمد و نه بامدادان مر او را رهایی بود.
5- 8 و ما اسجد اللّه ... ص 11 خدای فرشتگان را به سجده برای آدم وادار نکرد جز به سبب این که شخصی مانند من در نسل او بود.
و اگر شیطان می‌دانست، به خاطر من پیش از فرشتگان به سجده در می‌افتاد.
پس ای پروردگار ابراهیم نه برتری ابراهیم و نه برتری موسی و نه برتریی که پیامبر (خاتم الانبیاء) بر پیامبران دارد به من عطا شده است.
پس از چه رو برای من تنها در میان مردم هزار فرعون و هزار نمرود و هزار ابو جهل وجود دارد.
9- 10 فکونک فی الظهر ... ص 12 پس وجود تو در پشت آدم با نحوستی که داری، آدم را هنگامی که معصیت کرد، از بهشت فرود آورد.
__________________________________________________
(1)- از این صفحه تا آخر کتاب ارقام سخت راست شماره اشعار و ارقام سمت چپ شماره صفحات متن «الجمان» است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 408
و اگر آدم مطّلع بود که تو از نسل اویی، خود را اخته می‌کرد.
12- 12 ما شئت ... ص 12 بدرستی که تا بخواهی بردباری رای من است، و اگر تو شر طلب باشی، شان من خیر (خواهی) است.
پس تو کمتر از آنی که آشکارا با بدگویی روبرو شوی و یا مخفیانه در غیابت از تو سخن گفته آید.
13- 14 نزلت بجار ... ص 13 بر پناه دهنده‌ای وارد شدم که میهمانش را نومید نمی‌کند و به رهایی خویش از عذاب دوزخ امیدوارم.
و بدرستی که من با وجود ترس از خدا، به بخشش او اعتماد دارم و خدای بزرگوارترین نعمت بخش است.
15- 18 أتری حال ... ص 14 آیا معتقدی آن دوستی به دشمنی مبدّل شد، و شاخه‌اش در حالی که‌تر و تازه بود پژمرده گشت؟! آیا تصور می‌کنی آن پیوند وصال دروغ بود و در نتیجه به هجران منتهی شد؟
به آن کسی که دوستی را بر باد داد و شیفته تهمت زدن شد و در مقام پیمان شکنی بر آمد بگو: ما دوستی را بر خویش لازم ساختیم و وفای به عهد را واجب دانستیم.
19- 20 ان کان ... ص 14 اگر کافور تجربه‌ها در مشک زلفان ریخته شود، پس شب نیکوترین حالتش هنگامی است که از ستاره‌ها نقاب بر چهره کشد.
21- 24 اما تری السحب ... ص 14 آیا نمی‌بینی ابرها سینه بند زمین را به رنگ سبز آشکار ساخته است؟! بتحقیق خدای، شکوفه‌های بوستانها را درخشان ظاهر ساخته است.
همانند یاقوتها به رنگ نیلی و قرمز و زرد شفاف است و همانند دوشیزگان که موی و گونه و دندانهای پیشین خود را آشکار ساخته است.
25- 26 فلا تغترر ... ص 14
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 409
به خندانی روی حسود فریفته مشو که با ظهور تبسم لب بر دهان، آتش کینه را پوشانیده است.
پس بدرستی که آغشته به سم بدون شک کشنده است هر چند مزه خود را با عسل بپوشاند.
27- 29 و آکلة بغیر ... ص 15 و چه بسا خورنده بدون دهان و شکم؛ که خوراک آن حیوان و گیاه است زبانهایی را (در کام) می‌چرخاند و سخن نمی‌گوید جز به لغتی که با سایر لغات تفاوت دارد.
پس با آنچه خورده است زنده می‌ماند و طغیان می‌کند و اگر بنوشد، مرگ بسوی او می‌شتابد.
30- 32 ما اسود فی حضنه ... ص 15 چیست آن سیاهی که در دامن آن سفیدی است و سفیدی که در دامن آن سیاهی است؟! نه هرگز از یکدیگر جدا نشدند و نه با یکدیگر گرد آمدند و هر یک از آنها از ضدش به وجود می‌آید.
هر یک از آن دو را میزان عدالت عمر می‌بخشد و سنگینی این یکی از سبکی آن دیگری به وجود می‌آید.
33- 34 و ما ذکر انثاه ... ص 15 و چیست آن نری که ماده‌اش از غیر جنس آن است و آن نر، جنسی جز جنس آن نر و ماده می‌زاید؟! فرزندان آن دو با پوست و برگ خرما زنده می‌ماند و هرگاه در آن پیچیده نشود، عمرش به اندازه یک چشم برهم زدن است.
35- 38 و هیف بالوصائف ... ص 15 و چه بسا باریک میانهای مریض گونه‌ای که همراه کنیزکانند و تاریکی آنها را از پشت پرده تماشا می‌کند.
رواست آنها را که از جریان اشکهایی بر گلوگاههای طلایی چون دانه‌های در، تبسم کنند.
لبه‌های لرزان آنها را همچون عقیقی به تو می‌نمایاند که شاخه‌های زرین به وجودش آورده باشد.
آن باریک میانها زلفان سیاه شب را با گستردن زلفان رخشان درهم می‌پیچند.
39- 48 و مخصورة الجسم ... ص 16 و آن چیز باریک میانی که زره‌ای به تن دارد که حلقه‌های آن ابریشم سبز است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 410
مادامی که در نهانگاه باشد عمرش طولانی است، و هرگاه آشکار شود عمرش کوتاهتر است.
بالایی دارد و هنوز قامتش بر پا نخاسته است و بدون این که پایی حرکت کند، راه می‌رود.
هنگامی که میان طالبانش ظاهر می‌شود و پیشانیش را بیننده می‌بیند، ملاحت آن، ارزشش را بالا می‌برد و برای چنان نمکین روی، مهریّه پرداخت می‌شود (معین می‌شود).
همانند کودک، سر بزیر در قنداق پیچیده و روانه به وسط آتشی می‌شود که قعر آن برافروخته شده است.
پس یا به کافور آغشته می‌شود یا به مشک، مشکی که از پهلوی آن می‌چکد.
و یا پوست آن در حالی که بر رویش طلایی زردرنگ است، از آن جدا می‌شود.
و یا پولکهایی که مانند نقره است و گویی همچون عقیق سرخ، تنش را فرا گرفته است.
پس آن از سوی خدای برای سپاسگزاران روزیی است که برای کسی که سپاس گزار می‌باشد، ادامه می‌یابد.
49- 51 اخلّای ما صاحبت ... ص 16 ای دوستان من، در زندگی، با لذتی همدم نبودم و از دلم اشتیاق خاطره‌ها زایل نشد و نه برایم مزه خواب خوش آمد و نه از آن زمان که شما جدا شدید گوشه چشم من منظر نیکویی را تماشا کرد و نه کف دستم جام میی را که ساقی می‌گرداندش به بیهودگی گرفت و نه عودی را لمس کرد.
52- 54 اجری المدامع ... ص 16 آن حادثه‌ای که قیامت اشکها را به پا کرد، با خون جاری، چشمه‌های اشک را روان ساخت.
چه شده است شبها را که پس از درگذشت راهنمایش ابو اسحاق، محفل خود را گرد نمی‌آورد! اگر گفته شود: مرده است، پس در حقیقت نمی‌میرد آن که یادش در طول روزگار، زنده و باقی است.
55- 56 مساعدة لی ... ص 17 و آن (شمع) یاور من است و خسته نمی‌شود و حال مرا در طول شب به همه احوال خویش از بیداری و شوق و بردباری و سوز و گداز و رنگ و بیماری و بر پایی و ریزش اشک (- حال مرا به همه این احوال) آراسته است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 411
57- 58 جعل اللّه ذو المواهب ... ص 17 خدای بخشنده پایان کار فصد تو را تندرستی و سلامت قرار دهاد.
به دست راستت بگو هر گونه که خواهی فرو بار و از بخشش فارغ مباش که تو ابر بخششی.
59- 67 خلعت التصابی ... ص 17 دست از عشق بازی برداشتم و ملامتگر من راحت شد و راه من راه عبادت پیشگان گردید.
ای چه بسا بیهودگیی را که شاهد بودم و چه بسا جوانانی را که با جام می خالص همراهی کردم.
و گاهی کوزه من پیشاپیش به باده فروشیها می‌رسید و فرستاده من قبل از دیگران مورد احترام واقع می‌شود.
و چه بسا باده فروشی که از روی احترام، به ساز و برگ من پناه آورد و خواب شامگاهی و چاشتگاهی من نزد او بود.
به هنگام روز وقتی گرما شدت می‌یابد، در خانه او به سر می‌برم و همراهانم در آنجا زیر سایه‌ای گسترده، آرام می‌گیرند، و آفتابه‌های باده را گرداگرد می‌گردانیم، و تاریکی را در کرانه‌های (اتاق)، ستارگانی بدون غروب است، پس آن جامها را از روشنی چراغها بی‌نیاز می‌سازند، و قندیلهای آنها بدون فتیله شعله‌ور است.
و چه بسا نیکوکاری که هرگاه بخواهم برایم آواز می‌خواند؛ گاهی با آهنگ ثقیل «1» و گاهی با آهنگ خفیف. «2»
نام نیک را پس از مال، جاوید می‌دانم و نام نیکی برای بخیل باقی نمی‌بینم.
68- 69 الیوم یوم ... ص 18 امروز روز سردی سوزان و گویی درس نحو ابن فضال است.
علم نحو را مخوان و نه شعر نحوی را، که در آن حال، مرض فلج عارض می‌شود.
70- 72 نمضی کما مضت ... ص 18 می‌گذریم چنان که قبیله‌های پیش از ما گذشتند، ما نخستین کسانی نیستیم که دعوت کننده، آنها را فرا خوانده است.
__________________________________________________
(1)- ثقیل یکی از هفده بحر اصول موسیقی است. (فرهنگ معین).- م.
(2)- خفیف بحر ششم از اصول هفده گانه موسیقی قدیم است (فرهنگ معین).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 412
افلاک ستارگان در گردش بجای می‌ماند و بر روی زمین هر روز کسی آواز مرگ سر می‌دهد.
زرق و برقهای دنیا همیشه ممکن است چشمها و گوشها را بفریبد.
73 اسفر الحق ... ص 19 حق از گمراهی سیاه، چهره بر آورد، و شمشیر بدهی هر بدهکاری را پرداخت.
74- 77 اصبح الدهر ... ص 19 روزگار از وجود تو در جامه‌های سعادت قرار گرفت و آشنایی با روزگار نانکوهیده شد.
پادشاهی به وجود امیر، به خود بالید؛ که امیر جز رای سر براستش را آشکار نمی‌سازد.
و حکومت «القائم» پس از سوء ظنها و یاوه گوییها با رای او درخشیدن گرفت.
تو ای ابن المجلّی اندوههایی را که از حادثه مهمی خبر می‌داد، برطرف ساختی.
78- 79 نزلت بجار ... ص 19 به پناه‌دهنده‌ای وارد شدم که میهمانش را ناامید نمی‌کند، و به رهایی خویش از عذاب دوزخ امیدوارم. و من با وجود ترس از خدا، به بخشش او اعتماد دارم و خدا بزرگوارترین نعمت دهندگان است.
80- قد هدموا ...
- پدر تو را نباشد- بتحقیق خانه‌ات را ویران کردند، و گمان بردند که تو را برادری نیست.
و من اطراف تو شتابان و خسته راه می‌روم.
81- ما ینقص ...
82- ذلک خیر ...
83- 84 انا ابن عمّ ...
85- یخفی التّراب ...
86- اذا عصبت ...
87- 88 طوی طیّة ...
89- خفاهنّ ...
90- فانّ الماء «1» ...
91- آیا مرا می‌کشد و حال آن که شمشیر «مشرفی «2»» و پیکانهای تیز نیلگونی همانند
__________________________________________________
(1)- ترجمه ابیات فوق (81- 90) در بخش دوم ملحقات حرف «ح» گذشت.- م.
(2)- مشرفیّ: منسوب به مشرف و آن آبادیی است از آبادیهای عرب در اطراف شام و از مشارف الشّام (بلندیهای شام) است. رک: جامع الشواهد، باب الالف، بعده الیاء.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 413
دندانهای نیش غولان همخواب من است.
92- اقبلت من عند زیاد ...
از نزد زیاد همچون خرد باخته‌ای آمدم و دو پایم را با نقش خطهایی ناموزون روی زمین می‌کشم، گویی دو پایم کتابت لام و الف را یاد می‌دهند.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 414
4

ترجمه اشعار متن‌

1- أمّا العدوّ ... ص 46 اما در مورد دشمن پس بدرستی که ما در برابر او نرم نمی‌شویم مگر اینکه سنگ، زیر دندان جونده نرم شود.
2- ما اطیب العیش ... ص 46 چه پاکیزه است زندگی! اگر آدمی سنگی باشد که پیشامدها از آن بگذرد و آسیبی به آن نرسد.
3- 4 من مبلغ عمرا ... ص 46 چه کسی به عمرو خبر می‌رساند که آدمی به صفت سنگ آفریده نشده است در حالی که در برابر پیشامدهای روزگار چیزی جز سنگ باقی نمی‌ماند.
5- حتی کانی ... ص 47 ... تا این که گویی من برای پیشامدها همچون سنگ آتش افروزی هستم که هر روز با سنگ صاف مسجد خیف (المشرّق «1») بر آن کوبیده می‌شود.
6- 7 معاویّ اننا ... ص 47 ای معاویه بدرستی که ما انسانیم پس مدارا کن که ما کوهها و آهن نیستیم.
__________________________________________________
(1)- ابو عبیده «المشقّر» ضبط کرده و آن بازاری است در الطائف. رک: الجمان، پاورقی، ص 47.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 415
سرزمین ما را خوردید (غصب کردید) و آن را اشغال کردید پس آیا (از میان غصب کنندگان) کسی هست که بر جای مانده یا درو شده باشد؟ (بر خاک افتاده باشد) 8- 9 یقول بالزرق ... ص 47 همراهانم- هنگامی که با ایشان در سرزمین زرق «2» و در خانه میّه توقف کردیم و من برای وی درخواست نزول باران می‌کردم- به من گفتند: «اگر دل تو از صخره بود، تجدید خاطره‌ها و اندوهها توسط خانه‌ها آن را می‌شکافت.»
10- 11 فان یمس ... ص 48 اگر پیری و بیماری و شب کوری انیس شب من باشند، پس بتحقیق از من دور بودند و سنگها به دست شخص بی‌پروایی که عرصه حکم را بر روزگار تنگ کننده است شکافته می‌شود.
پس از کدامیک از پیشامدهای روزگار بیمناک باشم! 12- و لو ان ما بی ... ص 48 اگر آن حالی که در من است در سنگ ریزه‌ها می‌بود، شکافته می‌شد و اگر در باد می‌بود، صدای وزشی از آن شنیده نمی‌شد.
13- یلین من لا ارید ... ص 48 آن که من رقّت او را خواستار نیستم، دلش نرم می‌شود و دل آن که من میل دارم رقّت کند، همانند سنگ است.
14- اطرافه تعقد ... ص 49 اندام وی از فرط نرمی گره می‌خورد و دلش مانند سنگ سخت است.
15- فیالیت شعری ... ص 49 ای کاش می‌فهمیدم دل تو؛ این دل که نرم نمی‌شود، از سنگ است؟! 16- کانی انادی ... ص 49 گویی هنگامی که او روی می‌گرداند تخته سنگی از سنگهای سختی را فرا می‌خوانم که اگر آهوی سپید دست سرخ مویی بر آن راه رود، می‌لغزد.
17- و لو ان ما اشکو ... ص 49
__________________________________________________
(2)- توده‌های شنی است در سرزمین «الدّهناء». رک: معجم البلدان، ج 4، ص 385.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 416
اگر آن شکایتی که سوی شما می‌آورم به نزد کوهی می‌بردم، هر آینه پراکنده و یا شکافته می‌شد.
18- ما ان لها لبد «3» ... ص 49 او را (معشوقه را) جگری نیست که به حال وی (عاشق) رقت کند و باریکی میانش به آن معنی گواهی داد.
19- 20 فلا تلحیا ... ص 50 پس سرزنش مکنید که اشکی برای فقدان آن جاری گشت که مر او را دریایی از اشک که به پایان رسد، اندک است.
و در شگفت مشوید از این که دلیری بگرید، پس چه بسا از صخره‌ای بزرگ چشمه‌ای از آب قطره قطره جاری می‌شود.
21- 22 یا شبیه البدر ... ص 50 ای که در خوبی و در فاصله داشتنت از دسترسی من، چون ماهی پس بخشش کن که گاهی از صخره، آب زلال می‌جوشد.
23- کانهم صابت ... ص 52 گویی بر ایشان ابری بارید که سقوط آذرخشهایش همراه با حالت خزیدن است.
24- 25 و لیل بهیم ... ص 54 و چه بسا شب تاریکی که هر زمان که گفتم (تصور کردم) ستاره‌هایش فرو نشسته آن ستاره‌ها سر جای خود بازگشتند در حالی که از جای خود تکان نمی‌خوردند. در آن شب اگر برقی جهیدن گیرد، کاروان آهنگ حرکت می‌کند و اگر برقی آشکار نشود، گروه کاروانیان مسیر خود را باز نمی‌شناسند.
26- 28 و سیارة ضلت ... ص 55 چه بسا کاروانی که پس از آن که تاریکی شب از پی آنها در آمده، راه مستقیم را گم کرده‌اند، پس از فاصله دور مر ایشان را از سوی ما روشنی باده آشکار شد که گویی شعله آتش فروزان
__________________________________________________
(3)- در ترجمه فوق بجای کلمه «لبد» که در متن الجمان، ص 49 ضبط شده؛ کلمه «کبد» که سازگار با سیاق کلام است ترجمه شد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 417
است، هرگاه آن را جرعه جرعه بنوشم کاروان بر جای خود توقف می‌کنند و هرگاه ممزوج بگردد، شتران را می‌رانند و رهسپار می‌شوند.
29- 30 فعلت فی البیت ... ص 55 هنگامی که (آن باده) ممزوج شد، در خانه همان کاری را کرد که طلوع صبح در تاریکی می‌کند، پس رونده در تاریکی با نور آن راه یافت چنان که مسافران با علائم راه راهنمایی می‌شوند.
31- بها جیف ... ص 56 در آنجا مردارهای کشته شدگان قرار دارد، اگر از استخوانهایشان بخواهی، سفید است و اگر از پوستشان بخواهی، همچون صلیب است.
32- فان الذی حانت ... ص 57 همانا کسانی که در فلج «4» خونشان خشکید. ای ام خالد، ایشان (در حقیقت) همه افراد قومند.
33- أبنی کلیب ... ص 57 ای بنی کلیب! بدرستی که دو عموی من کسانی‌اند که شاهان را کشتند و زنجیرها را گسستند.
34- و ما زال ذاک ... ص 59 ... آن عادت پیوسته باقی بود تا این که طایفه هوازن یکدیگر را فرو گذاشتند و طایفه سلیم و عامر از هم پاشیده شدند.
35- 37 و قوفها بها صحبی ... ص 60 ... در حالی که یارانم در آنجا شترانشان را (به خاطر من یا) بالای سر من نگه داشتند و می‌گفتند: از فرط اندوه هلاک مشو و خود را به بردباری بیارای. و بدرستی که درمانم اشگی ریزان «5» است و آیا بر خرابه‌های کهنه جای اتکایی (یا محل گریه و زاریی) است؟
__________________________________________________
(4)- فلج موضعی است میان بصره و ضریّه. رک: معجم البلدان، ج 6، ص 392، و منتهی الأرب، حرف «ف».
- م.
(5)- ترجمه مطابق نص شعر در شرح المعلقات زوزنی، ص 3 (عبرة مهرافة) آورده شد، در متن الجمان بجای «عبرة مهراقة» عبارت «عبرة لو سفحتها» نقل شده است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 418
عادت تو در عشق به این دیار (یا عشق به آن محبوبه «6») همانند خوی تو پیش از او در دوستی ام الحویرث و همسایه او ام رباب در «ماسل «7»» است.
38- و غولا قفرة ... ص 65 و آن دو غول بیابان که نر و ماده‌اند گویی بر آنها تکه‌هایی از پوشش بجاد (پارچه راهراه) است.
39- الحرب غول ... ص 65 جنگ همچون غول یا چیزی شبیه غول است و به سبب انتقام و خونخواهی، درون پلک چشمی را واژگون می‌کند که سرمه نشده است.
40- تلاعب مثنی ... ص 65 آن ناقه با افساری حضر موتی (از سرزمین حضر موت) بازی می‌کند که گویی آن افسار، پیچش مار در میان بیابان در بوته زار خشک است.
41- 42 للجن باللیل ... ص 66 مر جنّیان را شباهنگام در اطراف آن بیابان ساز و آوازی همچون همصدایی گیاه عیشوم در روز وزش باد است.
مر آن جنّیان را آن جا و این جا و از این جا و از جوانب راست و چپ در آن بیابان پیچ پچی است.
43- و کم عرست ... ص 66 و چه بسیار آن شتر پس از سیر شبانه در اواخر شب در استراحتگاه فرود آمد، استراحتگاهی که در آن از سخن جنّیان، صحبت شب نشینان تحقق یافته بود. (صدای آنها مانند صدای همدمان شب بود)
__________________________________________________
(6)- آنچه از برخی از شروح بر می‌آید ضمیر «قبلها» در کدأبک من ام الحویرث قبلها عائد به محبوبه شاعر غیر از ام الحویرث و ام رباب است (رک: شرح المعلقات زوزنی، ص 3) ولی چنان که ملاحظه می‌شود مولّف الجمان ضمیر قبلها را به دیار راجع می‌داند.- م.
(7)- ماسل به فتح سین نام کوهی است و مأسل به کسره سین نام سرچشمه آبی است و روایت بیت به فتح سین است. شرح المعلقات السبع، همان مرجع، فوق ص 14.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 419
44- 45 فللّه در الغول ... ص 66 وه که چه شگفت است آن غول و چه همراهی است برای کسی که همدم کویر است و وحشت زده و دور از (آبادی و آبادانی)! آن غول صدا را با آوایی پس از آوایی بلند کرد و آتشهایی اطراف من برافروخت که فرو می‌کشد و شعله‌ور می‌گردد.
46- اصابت العام ... ص 67 در آن سال قبیله رعل در میان خانه‌ها به غول قومشان مبتلا شدند و رنگ غول متشکل از رنگهایی است.
47- فما تدوم ... ص 67 وی به حالتی که دارد دوام نمی‌یابد (رنگ برنگ می‌شود) چنان که غول در جامه‌هایش رنگ برنگ می‌شود.
48- قوم اذا الشر ... ص 69 گروهی که هرگاه طبیعت شری دو دندان عقلش را بر ایشان آشکار ساخت، دسته دسته و یکی یکی بسویش پرواز می‌کنند.
49- إنس اذا أمنوا ... ص 70 هرگاه در امان باشند آدمیند و هرگاه فریاد رسی کنند چون پریانند مالشان (از بخشش) کاهش یافته است و هرگاه جمع خود را گرد آورند نیرومند چیره‌اند.
50- غلب تشذّر ... ص 70 (آن شتران) گردن ستبرند و در کینه توزیها بیم می‌دهند، و برایشان است (سایه) پریان «بدیّ «8»» در حالی که گامهایشان استوار است.
51- سهکین من ... ص 71 از (سنگینی) زنگار آهن بو گرفته‌اند و گویی در زیر بار سلاح کامل همچون پریان ساکن در سرزمین بقارند «9».
__________________________________________________
(8)- بدیّ نام موضعی است (منتهی الارب).- م.
(9)- بقّار موضعی است بسیار جن در ریگ عالج. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 420
52- علیهن فتیان ... ص 71 بر ایشان گمارده شده‌اند جوانانی همانند جنّیان عبقر «10» که با دستهای خود نیزه‌های راست را به اهتزاز در می‌آورند.
53- علیهن فتیان ... ص 71 بر ایشان گمارده شده جوانانی همانند جنیان عبقر؛ جوانانی که سزاوارند که روزی بازگردند تا برتری یابند.
54- حتی کان ریاض ... ص 72 ... تا جایی که گویی بوستانهای آن سرزمین سخت از هنر تزیینی عبقر جامه با شکوه و مزین پوشانیده شده است.
55- کانها الذهب ... ص 72 گویی آن قصیده زرنابی است که آن را زبان شاعرترین خلق خدا از نظر شیطان شعر، آراسته است.
56- انی و کل شاعر ... ص 72 بدرستی که من و هر شاعری که از جنس بشر است، شیطان او ماده و شیطان من نر است.
57- 58 و لما اتانی ... ص 73 و چون آنچه طایفه محارب می‌گوید به من رسید، شیطانهای خویش را گسیل داشتم و آن شیاطین دیوانه شدند و برای ایشان از آنچه می‌گویم قصیده‌هایی بافتم که به آن قصیده، اسبان مهریّ (منسوب به مهرة بن حیدان) سرخ و سفید و اسبان مهری سیاه برتری یافتند.
59- و تغولت ... ص 73 پریوشی، برای این که ما را بترساند، رنگ برنگ شد و مطربان مناظر وحشتناک به تو نشان می‌دهند.
60- 61 و فی الظعائن ... ص 73 در کجاوه‌ها و هودجها بهترین کسی که در عراق و شام و یمن فرود آمد؛ پریوشی از زنان
__________________________________________________
(10)- عبقر سرزمینی است که جن در آن سکونت می‌گزیند و مثلی شده در وصف چیزی که به جن منسوب است. (رک: ص 71، الجمان).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 421
آدمی است که نیکوتر از خورشید روز و ماه تمام شب است اگر پهلوی هم قرار گیرند.
62- جنیّة ... ص 74 پریوشی که آشکار شد تا مرا به قتل رساند و تهیگاههایش با مشک اندوده شده بود.
63- فدقت ... ص 74 باریک بود، بزرگ بود و راست اندام و به کمال رسیده بود و اگر انسانی از (فرط تعجب) زیبایی (خود) دیوانه می‌شد، او دیوانه می‌شد.
64- ان شرخ ... ص 74 همانا عنفوان جوانی و موی سیاه چنانچه مورد مخالفت قرار نگیرد جنون است.
65- قالت ... ص 74 گفت: تو را دیوانه می‌شناختم، پس به او گفتم: «بدرستی که جوانی جنونی است که بهبود آن پیری است».
66- أجن الصبا ... ص 75 آیا پری عشق رنجورم ساخت یا پرنده جدایی در ذات الصفا، با قارقار کردن و جست و خیز پروازش؟.
67- فقلت ... ص 75 پس گفتم: به خدا سوگند که به ما شتران چاقی می‌بخشی که گویی پری‌اند.
68- یتبعن ... ص 75 بلند چشمانی را پیروی می‌کنند که گمان می‌بری جن زده‌اند، یا چیزهایی را می‌بینی که شتران نمی‌بینند.
69- یرفعن ... ص 75 هنگامی که شب تاریک می‌شود، گردنهای مار و سرهایی لرزان را بالا می‌برند، و پس از خستگی، حرکت شتابان و تند خود را اوج می‌بخشند.
70- 73 و نار قد حضأت ... ص 77 چه بسا آتشی که اندکی پس از نیمه شب برافروختم؛ در خانه‌ای که نمی‌خواهم در آن سکونت گزینم مگر به اندازه فرود آوردن بار، و گشودن چشمی که از ترس به خواب رفتنش، با آن گلاویزم، به نزد آتش من آمدند، پس گفتم: «شما که هستید؟» گفتند: «پریانیم» گفتم: «تاریکیتان
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 422
خوش باد» و بسوی غذا برخاسته و روان شدم، پس سرپرست ایشان گفت: «ما آدمیان را بر غذایشان رشک می‌بریم.»
74- 75 لو اسندت ... ص 79 اگر او مرده‌ای را بر سینه‌اش تکیه دهد، زنده‌اش می‌یابد و به گورستان حمل نمی‌شود؛ تا جایی که مردم از مشاهده آنچه دیدند بگویند: ای شگفتا از مرده‌ای که زنده شده است.
76- 77 هواک ... ص 79 ای بثینه عشق به تو مر دلم را چون کسی است که برپا خاست و مرده‌ای که مدفون بود زنده ساخت، و او نیازمند به این نبوده و این شیفته اوست و به خودش اختصاص می‌دهد «11».
78- 79 و خیفاء ... ص 80 و سرزمین رنگارنگ از گیاهی که شیر آرنج خود را در آن افکنده (اقامت گزیده) است، پس هر دامداری را خوشحال و هر بی‌دامی را افسرده ساخت. روباه در آن می‌خرامید، و پشت خود را می‌کشید، گویی شکمش شکم آبستنی است که دو قلو دارد، و دوقلو می‌زاید.
80- 81 رعی ترائک ... ص 80 در فراورده‌های باران، در اطراف «ذی امر «12»» گیاهان شکوفه‌دار را چرانید و جایی که نه هیزم خشکی بود و نه آبی. چون ناقه‌ای را بر می‌انگیخت؛ ناقه پهلو گرفته کنار شتران را، گویی آن ناقه نخوابیده بوده است، و بر روی آن (سرزمین ذی امر) در نواحی آن پنبه‌ها زده می‌شد.
82- یأتیک ... ص 81 از اهل وی آن که خواهان آتش است؛ که آتشی نگرفته، نزد تو آید.
83- و تضحی ... ص 81 و روز را به چاشت می‌آورد در حالی که مشک کوبیده شده بر بالای سرش قرار دارد و هنگام چاشت خواب آلود است و جامه نپوشیده و کمر را نبسته است.
84- 87 اذا ما ارتدی ... ص 82
__________________________________________________
(11)- چنان که مؤلّف در ص 50 یادآور شده بیت فوق معمّا گونه است، و مقصود از کسی که مرده را زنده ساخته باران است که گیاه را از دل زمین رویانیده است.- م.
(12)- ذی امر: نام محلّی است در ناحیة الخیل از محدوده غطفان در نجد، رک: معجم البلدان، ج 1، ص 334.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 423
هرگاه ردای برق بر تن می‌پوشد، پیوسته شبنم وی را همراهی می‌کند تا اینکه بوستانها جامه سبزه بر تن می‌پوشد، ابری که هرگاه باد صبا، پشت سر آن، دستی بیفکند، دنیا گوید: کشنده خشک سالی آمد، زمینی را ببینی که به سبب فرو افتادن (باران) آن ابر، از روی احساس راحتی، به جنب و جوش می‌آید؛ چنان که دوشیزه عروسی که به نزد شوهر منتقل می‌شود، احساس آرامش می‌کند. هرگاه آثار آن ابر اطرافش پراکنده می‌شود، شکمهای خاک بسرعت از آن ابر، آبستن می‌شود.
88- فمن یلق ... ص 83 هر کس به خیر (مال) برسد، مردم کارش را می‌ستایند و هر کس ناامید شود، بر ناامیدیش بی ملامتگر نمی‌ماند.
89- لمن الدیار ... ص 84 آن خانه‌هایی که در زمینهای بلند سنگلاخی بر آن وارد شدم از آن کیست؟! همانند نوشته‌ای بر روی سنگ بجای مانده در مجرای سیل است.
90- 91 لنعم فتی ... ص 84 عیاذ بن عمرو بن حلیس بن جابر بن زید بن منظور بن زید بن وارث چه خوب جوانمرد دشواریها، و محل یافتن بخشش، و پناهگاه گریخته و امید درمانده است.
92- 94 جرئ علی ... ص 85 بر مردم بی‌باک است و شیروش است و شجاع است و هر هماوردی را غافلگیر می‌کند و در حمله‌های میدان رویارویی، دمش را که چون شاخ بز کوهی است بالا می‌برد.
زبانش تیز است همانند تیزی لبه شمشیری که زیورهایش از آن زدوده شده باشد.
95- 97 و طئنا ریاض ... ص 86 در بوستانهای زعفران گام نهادیم و بازهای شکاری سفید تذروهای سرخ بال را برای ما نگه می‌دارند و مواضع مخوف اطراف آن، مانع ما از آن بوستانها نشد و همانا غرقگاه آن را با سگان عوعو کننده شکستیم؛ از آن نوع سگهایی که زبانهایی را بیرون می‌آورند که چون موی صورت حنا بسته پیرمردان کوسه است.
98- لسانه ... ص 86 زبان آن گاو از سمت چپ چاک دهانش برگشته است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 424
99- أصم ... ص 87 او شنواست و از آنچه بدش می‌آید ناشنواست.
100- و کلام ... ص 87 و سخن بدی که گوش من از شنیدن آن کر است در حالی که مرض کری ندارم.
101- فانعق ... ص 88 ای جریر گوسفند را بانگ زن که نفس تو در تنهایی گمراهیت بخشیده است.
102- فراحت ... ص 90 پس آن خران وحشی حرکت کردند در حالی که شدت تشنگی سخت خود را فرو نشاندند و آبی مزمزه کردند و نه سیراب شدند و نه تشنه ماندند.
103- غنیت ... ص 91 وی (آن زن) با بازگشت دادن نامه و محبت ورزی- آن زمان که همسایگانت بودند- بر محبت تو اقامت گزید.
104- 109 اقامت بها ... ص 92 در آن سرزمین اقامت گزید تا آن هنگام که درخت در زمین پژمرده شد و سپیده صبح در جامه سفیدش ستاره ثریا را به پیش راند تا وقتی که گیاه بهمی «13» را حرکت باد تابستانی عارض شد چنان که اسبان سرخ و سفید، پیشانیهایشان را حرکت دادند و مرغ قطا (سنگخوار) به آبگیری در لوی «14» که شتران به ته مانده آن وارد شده بودند و رنگش زرد شده بود، وارد شد و چون باران ستاره زبانی گذشت و پیشگامان ستاره جوزاء به دنبال آمد و ستارگان غفر فرو رفت، خارهای بهمی نیش بر فرو رفتگی سم شتران افکند و موقع درو و خشکی شکوفه‌های سرسبز جویچه‌های آب بوستانها فرا رسید و شترمرغان جدایی کوچ کردند «15» و (آن قوم حرکت کردند) و عزیمت به مقصدی بدون قصد، ما را از مقصد میّ و همسایگانش بازگردانید (منحرف ساخت) 110- 115 یا صاحبیّ ... ص 93
__________________________________________________
(13)- بهمی گیاهی است شبیه به نبات جو. (منتهی الارب).- م.
(14)- لوی پایان ریک توده و جای باریک و کج شده. (منتهی الارب).- م.
(15)- عبارت فوق ترجمه جمله «اجلی نعام البین» است، و آن کنایة از کوچ کردن قوم است. رک: دیوان ذی الرّمه، ج 1، ص 566، چاپ دمشق.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 425
ای دو یار من بنگرید که جایگاهی بلند و سایه‌ای کشیده از باغ بهشت شما را پناه داده است.
آیا می‌بینید شترانی را که مارپیچهای طولانی شن‌زار اشیم «16» در برابر آنها پنهان شده بود؟
شترانی که کورکورانه در شن‌زار گام می‌نهند و دنباله آنها را نوید دهنده و نغمه سرای جدایی از قبیله، پیروی می‌کند.
گیاه شکوفه‌دار پر پشت که بر زبان جویندگان آب و گیاه پسندیده است، عصای سفر از آن شتران بیفکند، تا هنگامی که گیاه بهمی را باد شن‌زار «لبن «17»» از بین برد و چوبهای سرسبز وتر و تازه، سفید (خشک) گردید. (- در آن هنگام) سراسر اندرون و دلم مضطرب گشت، گویی مرا از ترس جدایی، تب گرفته است.
116- 120 حتی اذا معمعان ... ص 94 تا وقتی که بحبوحه گرمای تابستان برای آن خر وحشی آتشی به بار آورد که به سبب آن آب و گیاه خشک شد و سبزیها را باد تندی خشکانید که آن را باد سوزان یمنی (جنوبی) ناپایدار با خود آورد و آن گرما باقیمانده علف در دل آن خر وحشی را از بین برد.
اطراف آن خر وحشی، خران وحشی ماده خاکی رنگ کشیده قد میان باریک، ایستاده و زیر نظرش داشتند، پس آن خر وحشی نر شتابان حرکت کرد و کمترین دویدنش یورغه رفتن و چارپاشنه رفتن است.
121- سقی ... ص 95 ابرهای باران دانه درشت آثار خانه‌هایی را که شما در آن هستید سیراب کناد.
122- لا عهد لی ... ص 95 بعد از روزگار آن «حمی «18»» برای من مؤانستی با آنها نبوده است، امید است آن مؤانست دوباره تحقّق یابد، خدای سرزمین حمی را از باران سیرآب کناد!.
__________________________________________________
(16)- نام محلّی است، و گفته شده: أشیمان دو رشته از شن‌زار (الدّهناء) است. دیوان ذی الرّمه، ج 2، پاورقی، ص 1355.- م.
(17)- نام وادیی است در سرزمین یمامه. رک: همان مرجع، پاورقی، ص 1357.- م.
(18)- «حمی» در اصل وضع لغوی سبزه‌زار غرق شده است، و محلهای متعدّدی به این نام معروف است.
معجم البلدان، ج 3، ص 346.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 426
123- 125 أیاد منتی ... ص 95 ای دو خرابه واقع در سرزمین پست! قطره‌های گهربار باران، مسیلهای آن بلندیها- جایی که آن سرزمین پست به شما دو خرابه ختم می‌شود- سیراب کناد! و ای تپه آن دو خانه (یا آن دو سرزمین یا آن دو محلّه)!، از میان تپه‌ها، در دوری از ما سلامت باد، و صدای غرش ابرها به تو اختصاص یابد، پس تویی آن که نزدیکی به او، دلم را شفا می‌بخشد؛ برای این که از دیرباز با وی انس داشته‌ام، و دوری از آن دلم را شیفته می‌گرداند.
126- 127 احبّ ... ص 59 محبوبترین سرزمین از سرزمینهای خدا نزد من که دوست دارم ابرهایش ببارد سرزمینی است که میان دره منعج و فلج «19» قرار دارد، سرزمینهایی که در آن تعویذات (دعاهای چشم زخم) بر من آویخته شد، و نخستین سرزمینی که خاک آن بدنم را لمس کرد.
128- الافا سلمی ... ص 96 هان ای سرای میّ با وجود کهنگی سالم بمان، و در شنزارهای فشرده‌ات قطره‌های باران پیوسته جاری باد!.
129- فسقی ... ص 96 پس دیارت را باران بهاری و باران مداوم و آرام جاری بی‌زیان سیراب کناد! 130- 131 سقی الجیرة ... ص 96 همسایگان کوچ‌کننده در صبح زود را نخستین باران بهاری سیراب کناد!.
باران بهاریی که بشدّت می‌بارد و فراوان است و سبزی و طراوت آفرین. (- سیراب کند) با ابرهایی که مانند پلکهای چشم من است و با آذرخشی که مانند آتش درونی من است، و با غرشی که مانند شیونهای من و با بارانی که مانند اشکهای من است.
132- 133 رزقت ... ص 97 آن دیار را بارانهای بهاری روزی شود، و باران همراه غرش رعدها؛ باران فراگیر و کامل و باران نرم و ملایم بر آن بارد، پس شاخه‌های درخت ابهقان (جرجیر دشتی) سربرافرازد، و در دو
__________________________________________________
(19)- فلج دره‌ای است میان بصره و قرقگاه «ضریّة». معجم البلدان، ج 6، ص 393 و منعج دره‌ای است میان چاههای ابو موسی (حفر ابی موسی) و النّباج. همان مرجع، ج 8، ص 180.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 427
طرف دره آهوان و شترمرغان آن، فرزند آورند.
134- تردّیت ... ص 97 از جامه‌های راهراه (یا رنگین) شکوفه، جامه‌ای بر تنت باد که چون فرشهای نگارین است، و ابرهای غرنده بر تو جاری باد.
135- 136 یا دار ... ص 97 ای خانه! بر تو بارانهای سبک و ملایم بچرخد، و بوستانت به جنبش در آید، و (از فرط شادابی درختانش) به راست و چپ خم شود، و از خلعتهای باران، پوششی از گیاه انبوه فرا پوشیده شوی؛ گیاه انبوهی که حیوانات وحشی آن را ترک می‌کنند، در حالی که صفت شیر یافته‌اند (قوّت گرفته‌اند).
137- کساک ... ص 98 تو را هاله‌ای از شکوفه‌ها به رنگ زرد باز، و سرخ شفّاف و سفید درخشان فرا پوشاند.
138- 139 و البسه ... ص 98 ... روییدنیهای پر پشت زمین، آن سرزمین (یا ایشان) را زیورها و پیچکها و جامه یمنی بهار فرا پوشاناد و منزلگاه ایشان بلکه مقصدشان را سر پستانهای پرباران ابر، سیراب کناد! 140- 141 سقی الغیث ... ص 98 باران پر خیر و برکت، اطراف آن قرقگاه را- از منزلگاهی که از کرانه‌های صاف و مسطّح تا آن توده ریک کج و معوج امتداد دارد- سیراب کناد. و پیوسته بر آن سرزمین، بوستان تازه رسیده با شکوفه سرخ همچون خون بسته برقرار باد.
142- من کل زاهرة ... ص 99 (آن شکوفه) از هر درخت شکوفه‌داری است که با قطره‌های باران (لابلای شاخ و برگ آن) می‌جنبید، پس گویی آن قطره‌ها (اشک) چشم دوستداری است که بر آن درختان سرازیر می‌شود.
143- 144 لا یحرم ... ص 99 خدای آثار رو بزوال آن خانه‌ها را از بارانی محروم نگرداند که آن آثار را به شکوفه‌های سبز
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 428
بابونه و حنوه «20» و نرگس می‌آراید، و آن شکوفه‌های شاداب هرگاه دم بر آورد، نزدیک است در آن سرزمین مرده، مرده‌ها را زنده گرداند.
145- 146 فما روضة ... ص 99 پس هیچ بوستانی از بوستانهای قطا که گویی چراغها همچون گیاه نیلوفر آن است، و نه هیچ ابر بارنده که بارانش باریده، بهتر از اوست.
147- 149 ما روضة ... ص 100 هیچ بوستانی از بوستانهای سرسبز و پوشیده از گیاه سرزمینهای پست جلگه که باران پرپشت دانه درشت بر آن باریده و شکوفه تابنده آن با خورشید می‌خندد و با گیاه فرا پوشاننده تقویت گردیده و فرا پوشیده شده است (- چنان بوستانی) روزی از روزگار بویش خوشتر از او نیست و هنگام نزدیک شدن عصرگاهان (رخسارش) زیباتر از او نیست.
150- کانها ... ص 100 گویی وی بوستانی غرق در شکوفه است که بوی خوش و تماشاگه زیبایی را با خود دارد.
151- غیداء ... ص 100 او خرامان قامتی است که باران بار دوم زیبائی چهره‌اش را فرا گرفت و با دو دست خویش آن چهره را به شکل بوستانی انبوه در آورد.
152- جدیدة ... ص 100 پیراهن جوانیش نو است و گویی وی همچون نی گیاه بردیّ «21» است که جنگلهای آن بالایش برده است.
153- تکاد یدی ... ص 101 گویی دستم هنگامی که وی را لمس می‌کند شبنم آلود می‌شود و در شانه‌هایش برگ سبز می‌روید.
154- و قد ملئت ... ص 101 وی از آب جوانی سیراب شده گویی شاخه‌ای از گل شاداب سبز است.
__________________________________________________
(20)- حنوه: گیاهی است خوشبو که در سرزمین نرم روید، و آذریون دشتی و ریحان. (منتهی الارب).- م.
(21)- بردیّ نباتی است که در آب روید و در مصر از آن کاغذ سازند. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 429
155- احب اللواتی ... ص 101 آنهایی را دوست دارم که خلقتشان از برگ ایام نوجوانی است و از همسرانشان تنفّر دارند.
156- فلا یبعد اللّه ... ص 101 پس خدای روزگار جوانی را دور نگرداند که روزگار جوانی همچون بوستانهای انبوه است.
157- 160 سقیا ... ص 102 سیراب باد آن روزگاری که گذشت و گویی چهره‌هایش همچون گلستانها بود روزهایی که عشق ما را همراه خود می‌برد و ما را حدقه‌های خمار می‌کشید سیاهی (موی) خود را فدا ساخت و سفیدی در دو گونه‌ات پدید آمد پس هرگاه به لذتی اندر شوم گونه‌ام مرا از آن مانع می‌شود.
161- عریت ... ص 102 از جوانی برهنه شدم در حالی که‌تر و تازه بودم چنان که شاخه از برگ برهنه می‌شود.
162- 164 و ما البغی ... ص 102 و ستم نمی‌رود مگر بر اهل ستم و مردم (شبیه به چیزی) جز این درخت نیستند.
شاخه را روزگاری؛ در بحبوحه جوانی می‌بینی که به جنبش می‌آید و دارای شادابیها و سرسبزیهاست، سپس درهم پیچیده می‌شود و رنگش زرد می‌گردد و خرد می‌شود.
165- 166 اصبحت ... ص 103 گلستان جوانی صبحگاهان خشکیده شد و باد باران زای آن نازا شد و شعله‌ای (سپیدیی) در تارک سر، در اعماق دلم داغی حقیقی به ودیعت نهاد.
167- 168 کانت قناتی ... ص 103 نیزه من برای هیچ نیزه زننده‌ای خم نمی‌شد اما گذشت صبح و عصر آن را خم ساخت و خدای خویش را مجدّانه برای تندرستی خواندم تا مرا تندرستی بخشد اما بناگاه تندرستی را درد یافتم.
169- اری بصری ... ص 103 می‌بینم که چشم مرا پس از تندرستی به شک انداخت و این درد تو را بس است که صحیح
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 430
و سالم باشی.
170- یودّ الفتی ... ص 104 شخص جوان دوام سلامتی را با جدّ و کوشش دوست دارد و فکر می‌کند دوام سلامت چه کاری را انجام می‌دهد!؟
171- 172 تصرفت ... ص 104 هنگام پیش آمد هر امر عبرت انگیزی دگرگونیها یافتم، و عهد نوجوانی من تازه بود و کهنه گردید و هیچ چیز افزایش نیافت مگر برای این که کاهش یابد و دو انیس گرد هم فراهم نیامدند جز برای این که از یکدیگر جدا گردند.
173- یسرّ ... ص 104 هرگاه جوانمرد بشناسد آن دردی، که کشنده است، آنچه از (موجبات) پرهیزگاری پیش می‌فرستد وی را خوشحال می‌گرداند.
174- کلّنا ... ص 105 همه ماها آرزوی درازی مدت عمر را داریم و مرگها آفتهای آرزوست.
175- ان الفتی ... ص 105 بدرستی که شخص جوان برای دردها، همانند هدفی است که برای تیرها نصب شده است؛ چه تیراندازی تیرش خطا رود یا به هدف رسد.
176- 177 حنتنی ... ص 106 عوامل خم‌کننده روزگار مرا خمیده کرد تا آن جا که گویی شکارچیی هستم که به شکار نزدیک می‌شوم و گامهایی کوتاه بر می‌دارم و هر که مرا می‌بیند در حالی که پابندی ندارم، می‌انگارد که در بندم.
178- 179 ألیس ... ص 106 آیا اگر مرگم به تاخیر افتد، ملازمت عصایی که انگشتانم بر آن خم شود، در پشت سر ندارم؛ در حالی که اخبار نسلهای گذشته را بیان دارم و در روی زمین بخزم و گویی هر زمان که بر پا خیزم، در حالت رکوع هستم.
180- اری مرّ ... ص 106 می‌بینم گذشت سالها مرا گرفته‌اند چنان که شب آخر ماه، ماه را می‌گیرد.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 431
181- 185 قصر الحوادث ... ص 107 پیش آمدهای روزگار گامش را کوتاه کرده پس گامش نزدیک شده است و ناله سینه نیزه‌اش (قامتش) را بریده پس سینه‌اش خمیده شده است.
روزگار را با تنوع حالاتش همراهی نموده و به او سختی و نرمیش را نشان داده است.
چه رسیده است شیخی را که گوشتش فرو ریخته و رنگهای سه عمامه را کهنه کرده است؛ عمامه سیاه تیره، و سیاه و سپید کهنه، و پس از آن عمامه‌ای نو (موی سپید) مجانی بر سر نهاد، سپس بعد از همه آن احوال مرگ است و گویا افراد دیگری غیر ما هدف مرگند.
186- 187 ذهب ... ص 107 جوانی و رونقی که همراه داشت برفت، و از آن چیزی جز باقیمانده‌های پوشش شخص آراسته باقی نماند و من باقی ماندم و در انتظار مرگم؛ همانند سواره‌ای که منزلگاه را شناخت و شب را نزدیک آن به سر برد.
188- 191 سرینا ... ص 107 شبانه براه افتادیم و در اول شب به حرکت خود ادامه دادیم، پس شتران سواری ما را جز در صحرا و دریا حرکت می‌دادند، و آن جز شبی سپس روز آن شب و سالی تا سال دیگر و ماهی تا ماه دیگر نبود.
شتران راهواری که دور را هر چند دور است، نزدیک می‌گردانند، و اندامهای شخص بزرگوار را به قبر جابجا می‌کنند و همسران شخص غیرتمند را به همسری دشمنش در می‌آورند و مال فراوانی که بخیل دارد تقسیم می‌کنند.
192- 193 نسیر الی الاجال ... ص 108 در هر ساعتی بسوی سر رسیدهای عمر حرکت می‌کنیم و روزگاران ما در هم پیچیده می‌شود، در حالی که آن روزگاران در حرکتند، و هیچ امر حقی را مانند مرگ ندیدم که گویی وقتی آرزوها از آن می‌گذرد امری باطل است.
194- 195 سکنتک ... ص 108 ای دنیا من اجبارا در تو سکونت گزیدم، و مرا در آن کار نه دخالتی و نه تاثیری بود. پس اگر روزی کوچ کنم، تو را نکوهیده وا می‌گذارم و در (زمین) تو (ای دنیا) از بازگشتنم نه نهالی
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 432
وجود دارد و نه تخمی.
196- 198 اذا ابقت ... ص 108 اگر دنیا دین آدمی را برایش باقی گذارد، پس آنچه از دستش برود وی را زیان نرساند، و همانا مردی که با تجارتی به سرای دیگرش کوچ نکرده است، آن مرد تاجر نیست.
اگر به دنیا حریصی، توشه‌ات از دنیا همانند توشه مسافر است.
199- 201 هل للفتی ... ص 109 آیا جوانمرد را از دختران روزگار (حوادث روزگار) نگهدارنده‌ای است و آیا کسی او را از چنگال مرگ با دغا و تعویذات، رهاننده است؟
آنها مرا راست و درست کردند، من هیچ پراکندگی را روبراه نکردم و مرا داخل (در قبر) ساخته گویی همانند دستمال پیچیده شده‌ای هستم.
کارها را بر خود آسان گیر و حریص و نگران مباش؛ که آنچه ما را باشد، برای وارث زنده است.
202- 203 تسر بما یبلی ... ص 109 با آنچه کهنه می‌شود شاد می‌گردی، و با آرزوها خوشحال می‌شوی؛ چنان که بیننده رویا در عالم خواب با خوشیهای رویا فریفته می‌شود. روز تو، ای شخص فریفته شده اشتباه و فراموشی است و چارپایان در دنیا چنان زندگی می‌کنند.
204- اسیئی بنا ... ص 110 در حق ما بدی کن یا نیکی، اگر دنیا از ما روی گرداند نزد ما نه مورد سرزنش است، و نه مورد کینه‌توزی.
205- و ذموا ... ص 110 و دنیا را برای ما نکوهش نمودند و حال آن که خود از آن در نوبتهای متوالی شیر می‌نوشند تا جایی که از سر پستان کور نیز شیر جاری می‌شود.
206- احلام نوم ... ص 111 (دنیا) رؤیاهای شخص خواب یا مانند سایه نیست شونده است بدرستی که خردمند به چیزی همانند دنیا فریب نمی‌خورد.
207- 212 با توا ... ص 111
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 433
بر قله‌های کوه شب را به سر بردند در حالی که مردان شجاع پاسداریشان می‌کردند اما آن قله‌ها سودشان نبخشید.
از پناهگاههایشان پس از قدرت و چیرگی به زیر کشیده شدند و در گودالهایی سکونت داده شدند که چه بدجایی است که فرود آمدند.
فریاد برآورنده‌ای پس از آن که مدفون شدند بانگشان زد که تختها و تاجها و جامه‌ها کجاست.
کجایند چهره‌هایی که در پرده بود و در برابر آن پرده‌ها و توریها زده می‌شد؟! پس هنگامی که ایشان را بد آمد که کرمها بر سر آن چهره‌ها به ستیز پردازند، گور پرده از راز ایشان برداشت.
که بتحقیق خورد و خوراک و خوشگذرانیشان در طی روزگاری به طول انجامید و آنگاه پس از زمان طولانی اشتغال به خورد و خوراک (خوشگذرانی)، خورده شدند.
213- 216 أنلهو ... ص 114 آیا به بازیگری مشغولیم و حال آنکه روزگار ما می‌گذرد و به بازی سرگرمیم و روزگار بازی نمی‌کند.
آیا کسی که جانش می‌میرد و خانه‌اش خراب می‌شود، بیهوده در آیی و بازی می‌کند؟! صورتهای بازی را به سم آغشته می‌یابی، و لیکن ظاهری زراندود دارد.
بزودی راستگویی آن که در هجران بیهوده در آیی مرد، آشکار می‌شود در حالی که در اشتغال به آن دروغ می‌گفته است.
217- 220 انما الدنیا ... ص 114 همانا دنیا کالای نابود شونده است، در گرفتن آن میانه رو باش و آن را بگیر و رها کن.
شگفت است از روزگار که چه بسیار امتهایی را به هلاکت رسانیده و خود جوان است.
ای برادر مرده‌ای که تشییعش کرده‌ای و بر او خاک ریخته‌ای و بازگشته‌ای! کاش می‌دانستم چه توشه‌ای برای روز قیامت برگرفته‌ای.
221- 222 نفی عنک ... ص 115 پیری سایه جوانی را از تو دور ساخت و سختیها تو را با نام دیگری فرا خواند.
پس برای منادی مرگ آماده باش که هر آنچه آمدنی باشد، آمدنش نزدیک است.
223- 224 هی المنایا ... ص 115
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 434
آن مرگهاست- که هر چند در بیهوده در آیی به صبحگاهان داخل شوی- اطراف تو در گردشند و چه گردشی! شتاب مکن؛ مهلت بده، که دنیا دست بدست می‌گردد، و از قومی به قوم دیگر منتقل می‌شود.
225- 226 ما زخرف ... ص 116 زیور دنیا و زینت اهل آن سراسر جز فریب و کالای پست نیست و چه بسیار اقوامی که راه مرگ پیمودند و ما نیز همانند اقوامی که سپری شدند، سپری می‌شویم.
227- و جاءت ... ص 117 بنو ذهل آمدند و گویی چهره‌هایشان وقتی پرده از آن بر می‌دارند، سایه‌های سنگهای درشت (کوهها) ست.
228- و انتم صغار ... ص 117 و شما کوچک سر و لاغر گردن هستید و گویی چهره‌هایتان با مدّ سیاه قلم اندوده شده است.
229- 230 وجهک ... ص 117 ای جعفر چهره‌ات به سبب زشتی، به پوشانیدن آن سزاوارتر از عورت است و گویی تاریکی هرگاه از سپیده صبح جدا می‌شود به آن چهره پناه می‌برد.
231- تقنعت ... ص 118 از تاریکی شب مقنعه بر سر کشید، و از ماسه جامه بر تن کرد و نقاب خورشید و ماه بر چهره زد.
232- ظللنا ... ص 118 در نزد وی (گویی) هنگام ظهر، در تاریکی کورکورانه راه می‌رفتیم، و به شتر راهوار تشنگی دست داده بود.
233- عادت ... ص 118 روزگار وی برایش روزگاری تیره شد تا جایی که پنداری شبهاست.
234- ما ان تری ... ص 119 تو آن نسبها را درخشنده و نورانی نمی‌بینی، مگر جایی که مرگها را سیاه می‌بینی.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 435
235- 236 عذیری ... ص 119 چه کسی مرا درباره روزگار معذور می‌دارد؛ روزگاری که آبشخوار مرا مکدّر ساخت و به من نحوستی نشان داد که از فال بد به پرنده زدن منحوستر بود، و خشم مردی را برایم به بار آورد که شب را به نیمه رساندم در حالی که خشم وی را همراه با شب، شبی تاریک می‌بینم.
237- فانّک ... ص 119 پس بدرستی که تو همانند شبی هستی که مرا فرا می‌گیرد، هر چند گمان بردم که مجال دوری از تو وسیع است.
238- طال ... ص 120 به یاد او شبم در جرجان به طول انجامید، و روزم بر من همچون شب، تاریک است.
239- 240 أتری النّجم ... ص 120 آیا ستاره را در کرانه سرگردان می‌بینی، یا شب دامنش را بر روزم آویخته است، یا چنان که وصل او برایم تبدیل به هجران شده، روزم به سبب دوری از او به شب تبدیل شده است.
241- 243 و ما مجاور ... ص 121 (و آب فرات) همجوار آبادی هیت «22» هنگامی که موجش بالا می‌گیرد و طغیان می‌کند و موج آن به کشتی می‌خورد و بادبانهای کشتی را می‌کوبد، و هنگامی که طوفان آن متلاطم می‌گردد؛ هنگامی که آب آن بالا می‌آید و موج خیز می‌شود، و نزدیک است تپه‌های جرفین «23» رافرا گیرد، و باد بر آن می‌وزد و در نتیجه موجهای بلندش امتداد می‌یابد و اطراف آن را به سبب شدت موج توفنده‌اش همانند کاریزها می‌بینی (- آن شط فرات مجاور هیت در آن حالات فیضان و جوشش) [هیچگاه بخشنده‌تر از وی (هوذه) نیست ...]
__________________________________________________
(22)- هیت: آبادیی است بر ساحل فرات دارای نخلستانها و نعمت بسیار. رک: معجم البلدان، ج 8، ص 487.- م.
(23)- جرفین: جرف: محلّی است در سه میلی مدینه بسوی شام، و نیز محلّی است در سرزمین حیره و جایی است نزدیک مکّه. رک: همان مرجع، ج 3، ص 98. و شاید جرفین مثنّای آن از باب شمول و عموم باشد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 436
244- الست ... ص 122 آیا مدّ امواج فرات را نمی‌بینی که گویی کوههای «شروری» است که شناکنان به دریا آمده است.
245- کانّنا ... ص 122 گویی، در حالی که قله‌های کج و معوج (شتران) ما را حمل می‌کنند؛ در آن هنگام که سراب بیابانها متموج می‌گردد (- گویی ما در آن هنگام) همانند موج شط فراتیم.
246- تطیل ... ص 122 در آن بیابان شتران، همچون تپه‌های سیاه، گویی کشتیهای بلندی هستند که قیر آن با چوب درخت ساج آمیخته است «24».
247- بأینق ... ص 123 با ناقه‌هایی که مانند تیرهای ساخته شده از درخت نبع است و شکمهایشان لاغر شده و همانند کشتیهای بزرگند.
248- کان دفیه ... ص 123 گویی دو پهلوی وی، هنگامی که در حرکتش خود را به زحمت می‌افکند دو موجی است که دستخوش باد جنوب شده است.
249- یما شیهنّ ... ص 123 دریای سبزی که امواجی بلند و سیه چرده همچون سایبانها دارد، و کنارهای آن تکه‌های خمهای بزرگ است (- آن دریا) اسبها را همراهی می‌کند (و یا بر آنها پیشی می‌جوید).
250- وداع ... ص 124 ... و چه بسا فراخواننده‌ای که فرا خواند و گفت: «ای آن که دعوت به بخشش را اجابت می‌کنی» و لیکن پاسخ دهنده‌ای ندای او را پاسخ نداد.
251- و انی و ایاکم ... ص 125
__________________________________________________
(24)- در متن بیت فوق «غصّ بالسّاج قیرها» قلبی روی داده و اصل عبارت مذکور باید چنین باشد: «غصّ ساجها بالقیر (چوب آن به قیر آغشته شده است).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 437
بدرستی که من و شما و اشتیاق به سوی شما، چون گیرنده آبی است که سرانگشتانش آن آب را نگه نمی‌دارد.
252- و اصبحت ... ص 125 و من به سبب آنچه میان من و او رفت، بجز یاد او چون گیرنده آب در کف دست، گردیدم.
253- و من یصحب ... ص 125 و (داستان) آن که دنیا را همراهی کند همانند گیرنده آبی است که شکافهای انگشتان آب را از کفش برباید.
254- 255 انی و ایاک ... ص 125 بدرستی که من نسبت به تو همانند تشنه‌ای است که آبشخواری دید، و در برابر آن پرتگاهی که از پرت شدن در آن می‌ترسد؛ با دو چشم خویش آبی دید که دسترسی به آن سخت است و راه بازگشتی بسوی آن در اختیار ندارد.
256- 257 و انی علی ... ص 126 و بدرستی که من نسبت به جدایی از خانه‌ات چون آنم که آبشخواری سرشار بیند و نوشنده آن نباشد. آبی را دید حفاظت شده و گلستانی که چاشتگاهش خنک و سرسبز و زیباست.
258- 259 لکل اخی ... ص 128 هر صاحب مدح را پاداشی است که آن را آماده می‌سازد و مدح «باهلی» را پاداشی نیست.
ابن سلم را ستودم و ستودن انگیزه (پاداش) است اما آن ستایش چون سنگی بود که بر آن خاک باشد (و باران آن را بزداید).
260- و لست ... ص 128 و من نه پوسته ابری بی‌باران و سردم و نه سنگ صاف و بی‌غبار و بدور از خیر.
261- لما رأتنی ... ص 128 چون دید آب و تابم کهنه شده و سنگهای صاف و سخت پیشانیم صاف و براق است (موهایش ریخته است) ...
262- أ امّ ابان ... ص 129
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 438
ای ام ابان دیروز کلمه‌ای کوچک و گیرنده گفتی همانند درخت‌بان «25» در میان گیاه شبهان «26».
263- من الواردات ... ص 129 از آن درختانی که در بیابان به آب رسنده است و با دمهایش (ریشه‌هایش) آب می‌جوید پیش از آن که حلقومها آب بجوید.
264- 265 تری الباسقات ... ص 130 (نخلهای) سربرافراشته و بلند قامت را از میان درختان نخل می‌بینی که گویی شتران سواریی است که بر آنها قبه‌ها زده شده است و شتران سواریی که شیر می‌دهند آن هنگام که امیدی به شیر دادن شتران باردار نیست و مشکهای شیرشان (پستانهایشان) از شیر خالی شده است.
266- 267 تخرمها ... ص 131 جود و بخشش، آن نخلها را از بین برد که هر روزی، سواری همدمی را از آنها جدا می‌سازد گویا شاخه‌های آنها در هر وزش باد دوشیزگانی‌اند که برخی پیشانی برخی دیگر را می‌گیرند.
268- و نخیل ... ص 131 و چه بسا درختان نخل پر پشتی که بر روی بلندیهاست و شکوفه‌هایی همانند کف دستان آشکار می‌سازد.
269- نمت ... ص 131 همانند غلاف شمشیرها گسترش یافت و پیش از زمان گسترش یافتن خوشه و انداختن پوسته، گردنهایش را از زیر پوست آشکار ساخت.
270- 271 جاءت ... ص 132 به دست آن درختکار ماهر کشت آن نخلها با فواصل بیست ذرع کامل انجام گرفته است، پس برای آن نخلها پس از آن که گردافشان گردافشانیش نمود، شلوارهایی را می‌بینی که بر شلوارهایی درپیچیده می‌شود.
272- 274 کانّه فی ناضر ... ص 132 گویی آن بار (خرما) در میان شاخه‌های سرسبز، زمردی است که بر تاجها ظاهر شده
__________________________________________________
(25)- بان درختی است که از تخم آن روغن خوشبوی بر آید. (منتهی الارب).- م.
(26)- شبهان نباتی است خوشبوی خاردار که شکوفه‌ای لطیف و سرخ رنگ دارد. (همان مرجع).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 439
است، تا آن هنگامی که دو ماه بگذرد و خوشه‌های آویخته شده را در رنگهای گوناگون همانند تاجها بر سر مطربان خواهی دید.
275- 282 اعددت ... ص 132 برای همسایه و خواستاران جود و بخشش، نخلهای میوه رسیده (روازقی «27») را در خشکسالی آماده ساختم، پرندگان در میان آن نخلها با زبانهای گوناگون نغمه سرایند، و در سخنانشان دروغگو و راستگویند، و دارای گردن بندهای جواهر نشانند، و در میان آن نخلها همراه با هلهله‌ها، مستانه بال و پر می‌گشایند و جابجا می‌شوند؛ در میان کبوترانی که آویخته شده‌اند، و دندانهای خندان از جنس کافور را آشکار ساخته‌اند، تا آنگاه که به میعاد بازگردند، و از گوهر سنگین شوند و تاج طلای آبدار بر سر نهند، و آنگاه به ظرفهایی تبدیل شوند، و عسل سفید در بر گیرند، و با طلای ناب از کلاهک جدا شوند.
283- 284 و تمر ... ص 134 چه بسا خرمایی آوردند همانند طفلان زنگی که بر سر آنها با کره، عمامه نهاده‌اند پس پیوسته دندانهای نیش، شکمهایشان را می‌درید چنان که شیران شکارهایشان را با چنگالها دریدند.
285- و له طعمان ... ص 134 او را دو مزه است: مزه عسل و حنظل، و همه آن دو مزه را چشیده‌اند.
286- و ضرب ... ص 135 (و سفارش می‌کنم شما بنی اسد را) به زدن جمجمه‌ها، زدنی پی در پی و سخت همانند حنظل بیابان رامة که دانه‌اش چیده می‌شود (یا حنظل بیابان رامه دانه حنظل می‌چیند).
287- 288 و کائن ... ص 135 چه بسا بیابانی که ناقه من به قصد تو پشت سر نهاد، و حوضهای آب گندیده‌ای که در آبشخوارهای آن، کرمها لاغر بودند و گویی پوسته‌های ساقط شده دانه حنظل خرد
__________________________________________________
(27)- روازق: در لغت به معنای سگهای درنده است، و آنچه به نظر می‌رسد مفرد این لفظ باشد «رازقی است که به معنای نوعی از انگور طائف است (لسان العرب، حرف القاف، فصل الرّاء) و ظاهرا در این جا نام نوعی خرماست.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 440
شده می‌باشند.
289- 291 و فاشیة و چه بسا درخت پهن شده بر روی زمین که دخترانش (میوه‌هایش) را برهنه می‌یابی و نه زره‌ها بر آنها پوشانیده می‌شود و نه مقنعه‌هایی، و هرگاه شتران سواری آن را ببویند از آن نمی‌چشند، هر چند میوه‌های سرشاخه‌های آنها نرم و تازه است و رشته‌های آن محکم تابیده شده و پشتهای آن صاف و هموار است و شیره‌های خاکهای مرطوب سیرابش کرده و مدور شده است.
292- 293 کیف السلو ... ص 138 چگونه است تسلّی آن که اعضایش جداجداست، جسمی در توس و دلی در نجف دارد، پیوسته در اطراف آن به برقی نظر می‌افکندم، که چون چشم برهم زدن است، نهان می‌شود و به سرعت می‌گذرد.
294- یسبق ... ص 138 سرعت حرکتش در آسمان بر نگاه من پیشی می‌گیرد و (نگریستنم به او) همانند این است که ستاره فرو افتاده را نگریستم.
295- و عینان ... ص 138 دو چشمی که خدای گفت: وجود یابید پس وجود یافتند، آن دو چشم با خردها آن کند که باده.
296- 297 لا تضرعن ... ص 139 از روی چشم داشت در برابر مخلوقی زاری مکن که آن به دین تو آسیب رساننده است و از خدای از آنچه در گنجینه‌هایش است روزی بخواه که آن روزی تو میان کاف «کن» و نون «یکون» است.
298- 301 و ان الجدیدین ... ص 140 بدرستی که شب و روزی که با پیشامدهایی که بسویم شتابنده است، فنایم را در بر دارد (- آن شب و روز) مرا از پیش؛ آن هنگامی که نورسیده بودم، بر پا داشته، و از آن پس با من به کشتی گرفتن پرداخت چه کشتی گرفتنی، همانند زن ماهر و هم بی‌تجربه‌ای که رشته‌های طناب را پس از آن که محکم تابیده، باز تابید. و اگر خبرها را جویا باشی به تو راست می‌گویند، و شنیدن تو را از
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 441
آنچه نمی‌بینی کفایت می‌کند.
302- و اسمر ... ص 140 و چه بسا گندم گون نیزه‌ای خطّی (منسوب به خطّ، موضعی در یمامه) که گویی ته آن هسته خرمای خشک است و یک ذراع برده ذراع فزونی یافته است.
303- 306 اخاف ... ص 142 اگر خدای نبخشایدم، در آن سوی قبر از چیزی می‌ترسم که از قبر شعله‌ورتر و تنگتر است، آن هنگام که در روز قیامت کشاننده‌ای سرسخت (از پیش) و راننده‌ای (از پشت سر) فرزدق را براند.
(به خدای سوگند) بتحقیق آن که از فرزندان آدم زنجیر در گردن و کور چشم، بسوی آتش رهسپار گردید، نومید شد، هرگاه در آن آتش آب داغ بنوشند آنها را می‌بینی که از شدت گرمای آب داغ ذوب شده و پاره‌پاره می‌گردند.
307- 308 و لقد وردت ... ص 144 و بتحقیق بر آبی وارد شدم که بر بالای گرداب آن چیزی همانند فریقه‌ای «28» بود که برای مریض پالوده شده است، از آن آب تشنه کام بیرون آمدم و آن را رها ساختم، در حالی که جلبک آن حرکت می‌کرد و گویی دست نخورده بود.
309- 310 و ماء کلون ... ص 144 و چه بسا آبی که رنگش همانند رنگ مواد شست و شو، تیره رنگ بود پس برخی گندیده و رنگ برگشته، و برخی در زمین فرو رفته (- چه بسا چنان آبی) که به آن وارد شدم در حالی که دنباله‌های ستارگان گویی قندیلهایی بود که چراغها در آن می‌درخشید.
311- و ماء صری ... ص 145 و چه بسا آب رنگ برگشته راکد بی‌خط و موجی که گویی از فرط گندیدگی همانند ادرار شتران آبستن مبتلا به درد زایمان بود.
312- و قلیب ... ص 145
__________________________________________________
(28)- فریقه: بر وزن سفینه نوعی از طعام زجه (زائو) که از دانه شنبلیله یا خرما یا دیگر دانه‌ها پزند.
(منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 442
و چه بسا چاه گندیده آبی که گویی پرهای پرندگان «29» در اطرافش همانند تیرهایی به زمین خورده است.
313- و اصفر ... ص 145 و چه بسا آب زردرنگی مانند حنا که گرد آب آن رویه گرفته است و هرگاه پیشگامان جست و جوی آب برای قوم، آن را بچشند از دهان بیرونش می‌افکنند.
314- 315 و کائن ... ص 145 و چه بسا بیابانی و جامه به تن پیچیده خفته در آن بیابان را که ناقه‌ام پشت سر نهاد، و چه بسا از (آب تیره‌ای «30») گذشت که جلبک یکساله بر روی آن نشسته بود، و هرگاه آب آور قوم آن را می‌چشد از دهان بیرون می‌افکند.
316- 317 و ماء کلون ... ص 146 و چه بسا آبی همانند رنگ زهدان که گرد آب آن، سابقه آشنایی با حاضر شونده‌ای جز کبوتران خاکستری ندارد، آبی رنگ بر گشته و راکد و گندیده که آدمی صورت خویش از دیدن آن درهم می‌کشد هر چند شخص تشنه در ماه تموز آن را بچشد.
318- 319 و لما امتطینا ... ص 146 و چون با شتران، سخت و هموار آن زمین را طی کردیم تا این که خورشید را پشت سراپرده نهان ساختیم. پس آن سرزمین با قطعه‌ای از دل ناب خود به استقبال ما آمد. پس اطراف آن چرخیدیم؛ و یک عدّه، (آب) آن دل ناب را سر می‌کشیدیم، و دسته‌ای می‌چشیدیم.
320 مستعجلین ... ص 147 ... در حالی که شتابان بسوی چاهی گندیده آب که آشناییش با دیروز بسیار دیر است روان شدند. (شدیم یا شدید؟) 321- اذا وردت ... ص 147
__________________________________________________
(29)- ترجمه مطابق روایت دیوان است، مطابق روایت الجمان ترجمه چنین می‌شود: «که گویی از پرنده باز».
- م.
(30)- مطابق روایت دیوان ذی الرّمة، ج 3، ص 1487: «و من جوف» ترجمه چنین می‌شود: «از گودال آبی».
- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 443
هرگاه به آبی داخل شود که گویی گرداب آن به سبب گندیدگی همانند حناء و صبیب «31» است ...
322- یا حکم ... ص 147 ای حکم، ای پسر منذر بن الجارود، سراپرده عزّت بر تو کشیده شده است.
323- 325 ایا لهف ... ص 148 هرگاه تشنه می‌شدم تشنه شدنی، آه و حسرت بر می‌آوردم و اشتیاق پیدا می‌کردم به جرعه‌ای از آب حوضهای مادب؛ آب باقیمانده قطره‌هایی که باران، پاکی را در آن قطره‌ها به ودیعت نهاده است و اطراف آن شفّاف است و آبشخوارهایش آبی آسمانی است، و اشک ابر در آن بر می‌چکید و نسیمهای بادهای عجیب و جالب با آن برخورد می‌کرد ...
326- 327 فلما استطابوا ... ص 148 چون آن را گوارا یافتند نیمی از آن در جام ریخته شد و آبی آوردند که نه دست خورده بود و نه تیره رنگ؛ آب فرو ریخته از ابر که از دل تخته سنگی به پشت تخته سنگی دیگر که آبش پاکیزه و سرد است لغزید.
328- مبارک ... ص 148 ابن ابی العاص و ال خطاب اصل و نژادشان فرخنده است و پاکیزه در پاکیزه‌اند.
329- و لما وردن ... ص 149 چون آن زنان به آبی که گرداب آن آسمانی رنگ بود وارد شدند عصاهای شخص اقامت گزیده و خیمه بر پا کرده را افکندند.
330- 332 و ما جلس ... ص 149 عسل دوشیزگان (عسلی) که میوه چیده شده بسیار (یا انواع میوه‌های) آن دو وادی در اختیار گله آنها قرار گرفت؛ همراه با باران ابری که پاره ابری دیگر از آن گذشت و همانند صفحه شمشیر کشیده شده یمانی است و براق (- چنان عسلی) پاکیزه‌تر از (آب) دهان وی نیست؛ در آن هنگام که از زمین خواب آلوده جابجا می‌شود و چشمهایش در خواب است.
__________________________________________________
(31)- صبیب آب عصفر سرخ ... و آب برگ حنا و درختی است که به درخت شذاب ماند ... (منتهی الارب).
- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 444
333- فما انشق ... ص 149 روشنی سپیده دم از افق سربرنکشیده جز این که جویچه‌هایی همانند شمشیرهای بران آشکار گردید.
334- علی جدول ... ص 150 ... بر جویچه‌هایی پر آب که خاشاک را نمی‌پوشاند و گویی قناتهایش همچون صفحه سوهانهاست.
335- 336 و تری الریاح ... ص 150 و بادها را می‌بینی که هرگاه بر آب آن آبگیر می‌وزد آن را جلا می‌دهد و هر خاشاکی را از آن می‌زداید، پیوسته آهویی آب نوشنده همانند دوشیزه‌ای بر سر آئینه، بر آن آبگیر است.
337- 338 لنا برک ... ص 150 ما را حوضهای آبی همچون آئینه‌هاست که آنچه در کناره‌های آن جلو و عقب می‌رود، به تو می‌نمایاند، هرگاه از آن حوضها نوشنده‌ای از پرندگان آب می‌نوشد، گمان می‌بری که جوجه گردن بسوی او کشیده تا غذا بخورد.
339- 342 احسن ... ص 150 چه خوب امواجی دارد، هنگامی که تاریکی شب فرا می‌رسد و ستارگان شب همچون سنگریزه‌های آن می‌گردد، و هرگاه باد صبا بر صفحه آن می‌وزد زره‌ها سخن از نیکویی و حسن نقش و نگار پوشش آن آبگیرها می‌گوید، و هرگاه وزش نسیم بر آن ادامه یابد، شکوفه‌های گیاهان در هوای آزادش افشان می‌شود و آسمان در آب آن متموّج می‌گردد و پیوسته سبزی آسمان در سبزی آن به حرکت می‌آید.
343- عقار ... ص 151 باده‌ای است همانند چکه‌های آب گوشت خام نه تازه رسیده است و نه کهنه شده و ترشی که تندی و سوزش آن همپیالگان را داغ کند.
344- فسود ... ص 151 آب جوانی اطراف دهانش را سیاه گردانیده پس رنگش نیلی است و سایر بخشهای بدنش راهراه و تیره رنگ است.
345- و کانما حصباء ... ص 151
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 445
گویی سنگریزه زمین تو گوهر، و گویی قطره‌های شبنمت گلاب است.
346- أدارا ... ص 152 ای خانه‌ای که در خروی «32» واقع شده‌ای، اشکی را از چشم برانگیختی؛ پس آب محبّت جریان دارد، و یا قطره‌قطره می‌چکد.
347- 348 یهیج ... ص 152 آوازخوانی کبوتری اشتیاق را در من برانگیخت؛ کبوتری که از روی شوق وصل او شادی خویش را فرا خواند، بانگ بر آورد و از صدای او دو چشم دوست گریست و آب محبتش لبریز و قطره‌قطره سرازیر شد.
349- أ إن ترسّمت ... ص 152 آیا اگر به خانه‌ای از آن خرقاء نظر بیفکنی، آب شوق از دو دیده‌ات ریزان است؟
350- و هی مکنونه ... ص 152 و آن مستوره‌ای است که آب جوانی وی در پوست دو گونه‌اش سرگردان است.
351- و ابیض ... ص 153 و چه بسا شمشیر درخشنده‌ای از آب آهن که گویی شعله آتشی است که در دو کف دست گیرنده آن مشتعل است.
352- 354 و ما وجد ... ص 153 و اندوه به زنجیر کشیده شده‌ای که در صنعاء در بند است و در دو ساق پایش بندهایی از آب آهن است و زندانبان به او می‌گوید: یا خویشتن را تسلیم می‌کنی و یا پس فردا به شکنجه گرفتار می‌آیی و کشته می‌شوی، (- اندوه او) بزرگتر از اندوه من نیست؛ اندوه من در آن روزی که جدایی از دوستی که راهی به وصلش نیست بی‌تابم ساخت.
355- و ذات ... ص 153 و آن (حیوان) دارای دو آبی است که مقدار بسیار آن دو آب را کاهش دادی (یا کاهش دادم)، تا جایی که گویی آن طناب سست به سنگ چنگ می‌زند.
356- اذا القوم ... ص 153
__________________________________________________
(32)- نام محلّی است در سرزمین بنی تمیم. دیوان ذی الرّمة، ج 1، حاشیه، ص 456.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 446
هرگاه آن قوم حرکت کنند، حرکت آن شتران- در آن هنگام که بحبوحه گرمای نیمه‌های روز آب بدن شتر راهوار را می‌فشارد- سرعت می‌گیرد.
357- 358 و اقری ... ص 153 و شتر بلند پشتی که مانند خیمه عزیز بود آن را همراه غصه‌هایم قرار دادم در حالی که سخن نمی‌گفت و جامه‌ای را در مجاورت خورشید قرار دادم همانند سایه کرکس و زره خود را به اطراف آن جامه واگذاردم، و آن در حالی بود که شتران سفید و سرخ، آب (از بدنشان) جاری می‌شد.
359- 360 توقف ... ص 154 از آب جانها (خون) و از آب خودش (عرق بدن) دو حلقه در پای کرد که آمیخته از دو رنگ است یکی سفید و دیگری سرخ، (آب) از اطراف بدنش سرازیر شد در حالی که شفاف بود و چون به مچهایش رسید تیره رنگ گردید.
361- المّت ... ص 154 شتر (ماده) جوان من به گروههایی روی آورد و حوضهای آب ایشان را ناخوش داشت و نوشیدنش در آن اقوام با آب تو بود.
362- نام الخلی ... ص 155 شخص فارغ از اندوه خوابید و من شب را بر آرنج تکیه کرده به سر بردم گویی در دو چشمم شیره گیاه صاب «33» فشرده شده است.
363- طواه ... ص 156 لاغری حاصل از دویدن، آن حیوان (الاغ) را در پیچید، پس شکم آن لاغر است و بر روی دو پشتش بالا برده شده و میان باریک است.
364- طوی طیة ... ص 157 پلک چشمش را به حالت خواب سبک بر هم نهاد؛ با وجود رعب و وحشتها از آن گونه که بر دل انسان بیمناک و بر حذر است.
__________________________________________________
(33)- صاب نام درختی تلخ مزه است که شیره آن چشم را به درد می‌آورد. حاشیه الجمان، ص 155. و منتهی الأرب، حرف الصاد، فصل الواو.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 447
365- طوی شخصه ... ص 157 خویشتن درهم پیچید تا آن هنگام که (آن حیوان وحشی) بر بالای کوه بر آمد با وجود ترس و وحشتی که از هر سویش می‌ترسانید.
366- و طوی الوجیف ... ص 157 و هنگام مسابقه، سرعت حرکت، پشتهایشان را درهم پیچید؛ چنان که بازرگانان در حضر موت، جامه‌ها را درهم می‌پیچند.
367- و قلص ... ص 157 ... و با شترهای ماده جوانی که پوستهایشان درهم کشیده شده است و خمیده‌اند، و سیر و حرکت آنها را همانند جامه‌های راهراه درپیچیده است؛ شترانی که با آروارهای خود، جانب سرهای بیابان (نشانه‌ها یا کوهها) را پیش گرفتند «34».
368- طوی بطنه ... ص 158 شکمش را تاخت و تاز درهم پیچید، تا جایی که گویی هلالی است که در تاریکی ابرهایش زدوده شده است.
369- طیّ القراری الحبر ... ص 158 ... همانند در پیچیدن خیّاط جامه نرم و تازه را 360- طوی الموت ... ص 158 مرگ آن رشته وصل میان من و محمّد را در پیچید، و آنچه را مرگ درپیچد باز کننده‌ای نیست.
371- 372 ان کان ... ص 158 اگر بحقیقت این امر از تو ناشی شده، پس آنچه (درد عشقی) که میان من و تو است، با فراق بهبود می‌بخشم و از تو چشم می‌پوشم چشم پوشیدن پسر آزاده‌ای که دوستیش را درهم پیچید، و درهم پیچیدن پاینده‌تر از باز کردن است.
373- شمس ... ص 158
__________________________________________________
(34)- مصراع اخیر مطابق روایت دیوان ذی الرّمة، ج 1، ص 365، چنین ترجمه می‌شود: «... شترانی که با دستهایشان سرهای بیابانها را می‌شکافم.»- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 448
خورشیدی که در آفرینش زن جوانی است و گویی تهیگاهش همانند طومارهای درهم پیچیده شده است.
374- مساؤک ... ص 160 شامگاه تو مستی، و بامدادت خماری است و خوش می‌گذرانی، و روزگاران خوشی کوتاه است.
375- و ما یوم ... ص 160 و آن روزی که در آن با «خرقاء» ملاقات کنم، نه در دیده‌ام شوم است و نه طولانی.
376- و قصیرة ... ص 161 و آن کوتاه روزگاری که همنشین وی دوست داشت که کاش نشست با وی بدون حضور دوستی ادامه می‌یافت.
377- و یوم ... ص 161 و روز بسیار گرمی که خون مشک (باده) و حرکت زه‌های (بار) بلندی روز را کاهش داد.
378 و 379 و یوم کابهام ... ص 161 و روزی که همانند انگشت ابهام مرغ سنگخوار بود، و عشق ورزی آن نزد من دوست داشتنی و باطلش بر من چیره بود «35».
380- 381 رزقنا ... ص 161 در آن روز شکار فراوان روزی ما شد، و همانند آن کسی بودیم که دامها و تیرهایش بی‌بهره شده است، وه! چه روزی هستی تو «36»؛ روزی که خیرش پیش از شر آن است، و سخن چینش پنهان است، و سرزنشگر آن (از ملامتش) سرباز زده است.
382- و کم قتلت ... ص 162 و أروی چه بسیار افرادی را بدون خونخواهی کشته است، و «اروی» کشتار کننده مردان بی‌تاب است.
__________________________________________________
(35)- ادامه این بیت در دو شماره بعد است.- م.
(36)- مطابق روایت دیوان (منقول در حاشیه الجمان، ص 162) معنی چنین می‌شود: «و آن روزی است که ...».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 449
383- ان العیون ... ص 162 بدرستی که چشمانی که نگاهش خمار است ما را کشت و کشتگان ما را زنده نساخت.
384- 385 یطول ... ص 163 آن روزی طولانی است که تو را در آن نمی‌بینم و آن سال که تو را در آن ملاقات کنم کوتاه است و گفتند: «دوری یک ماه، تو را زیانی نرساند»، من به یارانم گفتم: «پس چه چیز زیان می‌رساند؟» 386- 389 انی لاحفظ ... ص 163 بدرستی که من راز شما را نگه می‌دارم و مرا خوشحال می‌سازد- اگر بدانی- که به خوبی یاد شوی و روزی که پیکی را از سویت نبینم و یا در آن روز با تو ملاقات نکنم آن روز برایم همچون ماههایی است.
ای کاش ناگهان مرگ را ببینم اگر روز دیدار شما مقدر نشده باشد.
وامها پرداخت می‌شود، و این بدهکار با وجودی که تنگدست نیست دینش را به ما سریع نمی‌پردازد.
390- 392 اعوام ... ص 164 سالهای وصالی که درازی آن را یاد دلدار از یاد می‌برد، و گویی آن سالها روزهایی است، سپس روزهای جدایی آشکار شد و بدنبال آتش عشق اندوهی آورد و گویی آن روزها سالهایی است، سپس آن سالها گذشت و گویی آن سالها و صاحبانش رؤیاهایند.
393- و غیّرها ... ص 166 وی را پیری از وصل ما دگرگون ساخت که جوانی میانجی کارآزموده‌ای نزد سفید رویان نیکوست.
394- تدیر ... ص 166 دو چشم درشت زیبایش را می‌چرخاند، همانند دو شکافی که در آن دو چراغ باشد.
395- لمن الدیار ... ص 167 از آن کیست آن خانه‌ها که در «ذی الحبس «37»» از بین رفته است و نشانه‌های آن مانند
__________________________________________________
(37)- الحبس: کوهی است از آن بنی اسد. معجم البلدان، ج 3، ص 20.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 450
طومارهای فارسیان است.
396- نبّئت ... ص 167 به من خبر رسیده که بنی سحیم خون «المنذر» را به خانه‌هایشان وارد ساخته‌اند.
397- اذا غیّر ... ص 167 هرگاه دوری، دوستان را دگرگون سازد، نزدیک نیست عشق درونیی که از دوستی میّه تحقق یافته زایل شود.
398- نظرت ... ص 169 به آن آتش که برای مسافران برافروخته می‌شد نگریستم در حالی که ستارگان گویی چراغهای راهبان است که برای کوچ کنندگان برافروخته می‌شود.
399- 400 اذا کانت ... ص 169 هرگاه ستاره «الشعری العبور» ظاهر می‌شود، گویی قندیل آویزانی است که بر آن هودجها قرار گرفته است و ستاره سهیل از دور نمایان شد و گویی شعله آتشی است که گیرنده، آن را از باد دور می‌سازد.
401- و الصبح ... ص 169 و سپیده بامداد بدنبال ستاره مشتری می‌آید و گویی آن شخص برهنه‌ای است که در تاریکی با چراغ راه می‌رود.
402- کانّ النجوم ... ص 169 گویی ستارگان شب در سیاهی تاریکی، همانند سرهای شانه‌هایی است که در مقنعه‌ها استوار شده باشد.
403- و اعترضت ... ص 169 و ستاره الشعری پهنه آسمان را گرفت و گویی آن یاقوتی در میان شانه‌ای است.
404- 405 و تری ... ص 170 و ستارگان تابنده را می‌بینی که گویی در سر بند است و ستاره ثریا را میان آنها می‌بینی که گویی حلقه‌های بافته کلاه خود سر است.
406- اذا ما الثریا ... ص 170 هرگاه ستاره ثریا در آسمان ظاهر شود گویی آن رشته دانه‌های گردنبند مرواریدی است که
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 451
از هم پاشیده شده است.
407- اتتنا ... ص 170 شبی نزد ما آمد در حالی که ستارگان گویی گردنبندهای مرواریدی است که رشته‌اش از هم گسسته است.
408- و رأیت ... ص 170 و آسمان را همانند دریایی دیدم جز آن که ته نشین آن از در است و شناور است.
409- اما ترون ... ص 170 آیا نمی‌بینید ستاره ثریا را که همچون گردنبند «ریّا «38»» است؟! 410- 411 و لیل ... ص 171 و چه بسا شبی که دو سر زلفانش نازک است و گویی در آن شب جانها مشک خوشبویی را لمس می‌کند.
در آن شب گویی ستاره ثریا دانه‌های دری است که مواضع رشته انتظام آن، به یکدیگر نزدیک گردیده و در نتیجه جمع و جور شده است.
412- کان الثریا ... و جمر ... ص 171 گویی بر گردنش ستاره ثریا آویخته شده، و گویی بر شعله آتش «غضی «39»» باد وزیده و برافروخته شده است.
413- کان الثریا ... و فی انفه ... ص 171 گویی ستاره ثریا بر گردنش آویخته شده و بر بینی‌اش ستاره الشعری و بر گردنش ماه است.
414- 415 و شعثاء ... ص 171 و چه بسا مو پریشان تیره‌موی انبوه‌موی بلندبالایی که زن زیباروی به آن وصف می‌شود و بلکه از زیبارو زیباتر است (- چه بسا چنان مو پریشانی) که پسران شبی (مسافرانی) را به آن دعوت کردم، پسران شبی که گویی در حالی که آن مو پریشان را دیدند تشنگانی هستند که سیراب شده‌اند.
__________________________________________________
(38)- شاید نام زنی باشد.- م.
(39)- برای توضیح آن کلمه رک: ترجمه الجمان، پاورقی، همان بیت فوق.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 452
416- 417 رأیت ... ص 172 در حالی که یارانم نیمه‌های شب در «ایله» بودند و ستاره فرقه سرازیر شونده، فرو شده بود (- در آن حال) آتشی را از آن «عزه» دیدم که فرو نمی‌کشید، و هنگامی که در کرانه به آن چشم می‌دوختیم، ستاره‌ای به نظر می‌رسید.
418- بورک ... ص 172 پربرکت و فرخنده باد آن مرده بیگانه چنان که فرخنده است روییدن برگ بر درخت انار و زیتون.
419- کانّ مطایا ... ص 173 گویا شتران سواری ما در هر بیابانی کشتیهای بلند و عظیمی است که در موجی از سراب شنا می‌کند.
420- و خرق ... ص 173 و چه بسا بیابان وسیع و ترس آوری که با ناقه ستبری پیموده‌ام، بیابانی که هرگاه سرابی میان آن به تموج در آید، می‌درخشد.
421- و مغبرة ... ص 174 چه بسا صحرایی که همه اطرافش غبار آلود است و سراب آن بر روی تلهایش جریان می‌یابد و پیش از چاشتگاه به تموج در می‌آید.
422- 423 و بلدة ... ص 174 و چه بسا آبادیی که سراب روانش حرکت می‌کند و در میان بزهای کوهی ماده آن، شترمرغان دراز همانند آتشی دیده می‌شد که دو طرف طنابهایش را کشیده است و اگر نبود تلقین به خود، به آن اهمیتی نمی‌دادم.
424- 426 و ساحرة ... ص 174 و چه بسا بیابان جادوگر سرابی که تپه‌ها در میان سرابهایش به رقص در می‌آید، مرغ سنگخوار بیابان در آن بیابان از تشنگی می‌میرد و نسیم باد در اطراف آن تباه می‌شود و در آن آبگیرهایی است بدون آب و شبحهایی است که حرکت می‌کند و از جایش دور نمی‌شود.
427- 428 و قلتم ... ص 175 و شما به ما گفتید: «دست از جنگها بکشید، باشد که ما دست بکشیم، و برای ما هر
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 453
پیمانی را محکم بستید ولی چون ما دست از جنگ برداشتیم، پیمانهای شما مانند زرق و برق سرابی بود که در بیابان سوزان برق می‌زد.
429- 430 الف غلطا ... ص 175 خطا کرد آن که سراب را در بیابان آبی پنداشت که در وسط بیابانی خالی و صاف به آرامی روان است، و در نتیجه آب اندک خویش را ریخت و بسوی آن سراب بسرعت حرکت کرد، در حالی که سراب هنوز نزدیک یا دور نشده است.
430- ب کالّذی ... ص 176 همانند کسی که سراب با آنچه به خیالش انداخت بفریفت. تا آنچه در مشگ داشت بریخت.
431- فی لیلة ... ص 176 ... در شبی که آسمان (با ابرهایش به زمین) نزدیک و سیاه و تاریک همچون دل کافر بود.
432- و لیل ... ص 176 و چه بسا شبی همانند موج دریا که پرده‌هایش را با انواع اندوهها بر من افکنده بود تا (مرا) بیازماید.
433- تصف ... ص 177 شمشیرها را وصف می‌کنی ای پسر آهنگران در حالی که جز شما با شمشیرها تمرّد می‌کند، و آن وصف شمشیر کار شمشیرساز است.
434- انت عصا ... ص 178 تو عصای موسایی، عصایی که پیوسته آنچه جادوگر بدروغ می‌آورد می‌بلعید.
435- 437 داهیة ... ص 178 خطرناک ماری است که از فرط بزرگی کوچک شده و پلکهای چشم را مدّتی طولانی نه از روی شرم، بر هم می‌نهد، گویی کثرت تفکّر او را از خود بی‌خود کرده بود، دو چشمانی داشت که در طول شکافته شده و برگشته، و دو چاک دهانش تا به گوش شکاف خورده بود، و نگاهی دوبین داشت، و آن مار را طوفان، در روزگار تلاطم آورده بود.
438- 440 لا همّ ... ص 179
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 454
خدایا اگر ابو عمرو ستم روا داشته است، پس برخی از ظواهر سختی و ناراحتی بر او بفرست، سختی اندکی از آسیب ماری کور و کر که به اندازه‌ای زیسته که با خون راه نمی‌رود و هرگاه اندکی گرسنگی به او برسد، می‌بوید و صدای دندان نیش وقتی انتظام می‌یابد، صدای فرو رفتن درفش در دامی از چرم است.
441- فبت ... ص 179 پس شب را به سر بردم در حالی که گویی از میان مارهای خالدار، مار لاغری که در نیشهایش زهر بود و کشنده، بر من حمله کرد.
442- 443 و من حنش ... ص 179 و چه بسا ماری که دعانویسان را پاسخ نمی‌دهد و خالدار است و دارای نیشی همچون طناب می‌باشد، کر است و شنوا، خواب یا استراحتش بسیار است و چاک دهانش گشاده و عرق النساء (رگ‌تاشتالنگ) ندارد.
444- کان مزاحف ... ص 180 گویی مواضع جنبیدن مارها در آن جا، پیش از بامداد آثار تازیانه‌ها بود.
445- و من حنش ... ص 180 و چه بسا مار زود کشنده لعابی که گویی در جاده قدیمی، همانند ریسمان باریک دهانه مشک بود.
446- رجیعة ... ص 180 ... ناقه‌ای که مسافرتهایش مکرر است و گویی افسارش ماری است که به سمت چپ دو مچ دستش، سر به زیر افکنده است.
447- 448 فلما اتته ... ص 181 چون نزد آن شتر آمد، در چوب افسار آن، افساری محکم همانند شیطان «حماطه «40»» فرو برد، چه در حالی که پرهیز شتر از افسار چنان بود که گویی آن زن مار خالداری را در افسار فرو برده است.
449- کان مشیتها ... ص 181 گویی حرکت وی از خانه زن همسایه‌اش، حرکت قطعه ابر است؛ نه کند است و نه شتابان.
__________________________________________________
(40)- شیطان الحماطه: لقب مار است؛ به این سبب که با درخت حماط (شبیه انجیر) انس دارد. رک:
لسان العرب، ریشه حمط.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 455
450- مالک ... ص 182 تو را چه شده که به یاد نمی‌آوری یا به دیدار سیاه چشمی نمی‌روی که میان دو ابرویش روشنیی است، و راه می‌رود همانند جریان پی در پی منسجم آب در آبگیر.
451- سموّ ... ص 182 ... به حالات گوناگونی (بر او بر آمدم) همچون بر آمدن حباب بر روی آب.
452- 453 اذا احتلس ... ص 182 هرگاه نیزه خطی «41» را بسرعت می‌گیرد و آن نیزه با حالت نرمی به جنبش می‌آید، رقص آن را جادویی آشکار می‌بینی، جنبش آن نیزه را بدون سکون می‌بینی، و به سبب نرمی و آرامی، آن حرکتها را سکون می‌پنداری.
454- 455 یهززن ... ص 182 برای حرکت کردن، مفاصل نرمی را به حرکت می‌آورد، همانگونه که باد جنوب در چاشتگاه شاخه‌های درختان «یبرین «42»» را به جنبش در می‌آورد، حرکت می‌کنند همانند حرکت توده ریگی که اطرافش خمیده شده باشد و گاهی سرازیر می‌شود و زمانی باران از حرکتش باز می‌دارد.
456- فلها هباب ... ص 183 آن ناقه را (هنگام کوچ دادنش) در مهار جهشی است و همچون ابر سرخ رنگ کم آبی است که شامگاهان ابر خالی از آبش، از آن جدا شده است.
457- علی هطّالهم ... ص 184 بر کوه «هطّال»، خانه‌هایی از آن ایشان است؛ خانه‌هایی که گویی عنکبوت ساخته است.
458- 461 انّ الذی سمک ... ص 185 بدرستی که آن که آسمان را برافراشته، برای ما خانه‌ای بنا نهاده که ستونهایش محکمتر و بلندتر است، خانه‌ای که ساحت آن «زراره» و «مجاشع» و «نهشل ابو الفوارس» را در بر گرفته
__________________________________________________
(41)- خطی منسوب به الخط جایی است در بحرین که نیزه‌ها در آن به فروش می‌رسد. رک: المعجم الوسیط، ریشه خطّ.- م.
(42)- یبرین نام موضعی است در بالای سرزمینهای بنی سعد و گفته شده: «از سرزمینهای بحرین است و یا آبادیی از آبادیهای حلب است» رک: الجمان، ذیل ص 187.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 456
است، در آن هنگام- هرگاه قرار باشد کار پسندیده بهتر، به حساب آورده شود- ساحت خانه تو، افرادی مانند ایشان را هرگز در بر نمی‌گیرد. عنکبوت خیمه بافته از تار خود را بر تو زده است و به آن خانه بنا شده از تار عنکبوت، کتاب نازل شده بر تو حکم کرده است.
462- 463 فجاءت ... ص 185 پس (آن سفره بسته شده (که به چاه فرستاده شد) بافته‌ای را از صنع ماهری ناتوان (عنکبوت) بیاورد؛ بافته‌ای که پاره پاره‌هایش همانند لباسهای نازک کهنه شده می‌جنبید، آن عنکبوت بتنهایی آن را بافته و یا عنکبوتها (در جای پای ساقی «43») در بافتن آن جامه یاری‌اش کرده‌اند.
464- 466 و بیض ... ص 186 و چه بسا شترمرغان ماده‌ای که از پشت آنها شترمرغ نر سیاهی را همچون خیمه فروریخته بلند کردیم؛ شترمرغی که خویشتن را بر آن افکنده بود، جز این که هرگاه شبحی از دور در چشمش افکنده شود بر می‌خیزد و پرده داخل گوشش را که همچون خانه پوشیده عنکبوت است برای شنیدن صداها از هر طرفی بر می‌گرداند.
467- 468 هتکت ... ص 186 از آن (می) بافته نازک را بدریدم در حالی که پرده شب آویخته بود؛ بافته نازکی را که مخملی نداشت گسستم؛ بافته نازکی که بافت زن نادان بود که برای وی نه خیمه بندی استوار در خاک وجود داشت و نه رسن چادری.
469- 472 این الدبیقی ... ص 186 کجاست آن جامه دبیقی «44» همراه با آن نوشندگان (یا همسالان «45»)؛ جامه دبیقی که
__________________________________________________
(43)- عبارت میان دو کمان ترجمه روایت منقول در دیوان ذی الرّمه، ج 2، ص 854 است وجه منقول در متن الجمان معنای مناسبی در سیاق کلام ندارد.- م.
(44)- دبیق: شهرکی بوده در مصر میان الفرما و تنیس، و مشهور به جامه‌های رنگین. رک: معجم البلدان، ج 4، ص 34.- م.
(45)- کلمه میان دو کمان ترجمه «التّرب» است که احتمالا الشّرب (: آبشخوار) از آن تحریف شده و یا آن که محرّف از «الشّرب (نوشندگان)» است؛ چنان که در ترجمه این وجه نیز منظور شد. و احتمال سوم این که آن کلمه محرّف از «السّرب (: دسته آهوان)» باشد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 457
دستهای زنان برای رشتن نخ آن بلند شد، و آن جامه فرمان چرخ ریسندگی را پیروی کرد- کجاست آن جامه دبیقی در آن زمان که با نازکی بافت خود، بافت خانه عنکبوتهایی را حکایت می‌کند که در مکان متروکی بنا شده و باد پاییزی هوایش را لطیف و کرانه‌هایش را پاک گردانیده و هوایش معتدل شده است، پس آن جامه گویی عرضی «46» است که بر ذات خود پایدار است و جسمی دربردارنده و پذیرنده آن نیست.
473- نظرت ... ص 188 بسویت همراه نیازی که روانکردی نگریست، همچون نگریستن بیمار به چهره‌های عیادت کنندگان.
474 اردن ... ص 189 خواستند سخن گویند، پس وی از حریف خود پرهیز کرد، پس سخن وی جز موافقت (اشاره) با ابروها نبود.
475- 478 اذا رنّقت ... ص 189 هرگاه خورشید شامگاه به غروب نزدیک می‌شود و تابشی لرزان همچون «ورس» (سرخ گونه) بر کرانه غربی پخش می‌کند، و دنیا را وداع می‌گوید تا آخرین نفسش را برآورد، و باقی عمرش به پایان می‌رسد و پرتو می‌افشاند و در حالی که بیمار است و گونه‌ای رنجور و لاغر را بر زمین می‌نهد، شکوفه‌ها را می‌نگرد، چنان که چشم بیماری که از دردهایش می‌کشد آنچه می‌کشد، عیادت کنندگان را می‌نگرد ...
479- 480 نفی الذم ... ص 190 از آل محلق نکوهش را زدود قدحی که همچون حوض بزرگ شیخ عراقی آب از اطرافش لبریز می‌شود، و جماعت مردم را بینی که با کف دست از آن آب می‌گیرند و پایین ایشان از زاد و ولد، فرزندانی کوچک همراه آن جماعت است.
481- و یکللون ... ص 191
__________________________________________________
(46)- عرض موجودی است که وجود آن فی نفسه عین وجودش برای غیر و در غیر باشد ... و بالاخره عرض موجودی است که هرگاه در خارج موجود شود ناچار وجودش در موضوعی از موضوعات خواهد بود. رک: فرهنگ علوم عقلی، ص 354.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 458
و هرگاه بادها رو دررو بوزد ایشان گوشتها را در خلیجهایی «47» (دیگهایی که مانند خلیج وسیع است) می‌چینند؛ دیگهای بزرگی که بر محتوای آن افزوده می‌شود و مستمندان یتیم بر آن وارد می‌شوند.
482- 483 و اذا هاجت ... ص 191 و هرگاه نسیم شمال (نسیم سرد) بوزد آنها در دیگهایی غذا می‌دهند که سیر شده (مالامال از غذا) است و گرسنه نگه داشته نشده است، و در کاسه‌هایی که مانند حوضها بزرگ است، و از قله‌های (کوهانهای) چاقی پر است.
484- کابی الرماد ... ص 191 خاکسترش انبوه و دیگش بزرگ و کاسه‌اش هنگام زمستان همانند حوض مالامال از آب کسی است که شترانش تشنه‌اند.
485- 487 فما مربع ... ص 191 اقامتگاه «48» همسایگان جز کاسه‌های بزرگ شما نیست، شما با بادها مسابقه گذاشته‌اید مسابقه‌ای. دور تا دور آن کاسه‌ها را هنگامی که به صبح می‌رسد و هنگامی که می‌بینی شب روی می‌آورد گروهی از آن همسایگان گرفته‌اند، مردانی که سیرانشان را می‌بینی که به آن کاسه‌ها دست می‌زنند چنان که بچه‌های بهارزای شتران دستهای خود را به حوضهای بزرگ می‌زنند.
488- فباتت ... ص 192 پس وی شباهنگام ستارگان را در آن دیگ آبگوشت می‌شمرد؛ دیگی که بسرعت در دست خورندگان خشک می‌شود.
489- لنا الجفنات ... ص 192 ما را کاسه‌های بزرگ درخشنده‌ای است که در تاریکی می‌درخشد در حالی که به سبب
__________________________________________________
(47)- بیت فوق مطابق نص المعلقات السبع، ص 114 که در آن «خلجا» بجای «شرعا» ضبط شده، ترجمه شد، در متن الجمان، ص 191 «شرعا» ضبط شده و آن جمع «شراع» به معنای بادبان کشتی است و ظاهرا مناسبتی با مقام سخن شاعر ندارد، و شاید محرّف از «ترعا» یا «ترعا» باشد که در صورت اول جمع «ترعه» به معنای قنات بزرگ یا دهانه جویچه است و در صورت دوم به معنای ظرف پر و با مقام سخن سازگار است.- م.
(48)- روایت دیوان (ج 2، ص 1324) بجای مربع «مرتع» است و بنابر این معنی چنین می‌شود:
«چراگاه ...».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 459
دلیری و مردانگی، از شمشیرهایمان خون می‌چکد.
490- ثقال ... ص 192 دیگهایشان سنگین و عقلهایشان وزین است و آسیابشان آسیاب آبی است و پیمانه بی‌حساب می‌دهند.
491- 494 تکلف ... ص 193 هاشم با سختی به کاری مبادرت ورزید که «ابن بیض» از انجام آن عاجز بود، وی با جوالهایی که در سرزمین شام با گندمهای خالص پر شده بود، نزد اهل مکّه آمد و آنها را با ثرید «49» گشایش بخشید، و نان را با گوشت تازه آمیخت. و قوم قریش میان کاسه‌های بزرگ «شیزی «50»» که گوشت در آن چیده شده و لبریز بود، قرار گرفتند.
495- 497 له بفناء ... ص 194 مر او را در فضای خانه، سیه چرده تیره رنگی (دیگی) است که اعضای چاق ناقه فربه را می‌بلعد، باقی مانده دیگی از دیگهایی است از آل جلاح که از بزرگی به بزرگ دیگر به ارث رسیده است. کنیزکان برای گرفتن مشتی از آن پیشی می‌جویند چنان که سعد بر آبهای قراقر «51» پیشی جسته‌اند.
498- 501 بعثت له ... ص 194 برای او سیاه مویی فرستادم که آبستن نیست و هنگامی که باد عقیم نحس می‌وزد، شیر می‌دهد گویی گوشتهای چربی دار ستون فقرات در اطراف و نواحی آن به شکل دوشیزگانی است که وقتی سرپرست خود را از دست دادند ظاهر شدند. بر سینه شترمرغ خشمگین است، و با مغز چوبهایی که خرده‌هایش گرفته شده، شعله‌ور گردیده است، و در آن هنگام که زن شیرده کمربند نگارینش می‌جنبد (لاغر می‌شود) آن دیگ آماده می‌گردد و مانعی در برابر آن نیست.
502- 503 و سودآء ... ص 195 و چه بسا دیگ سیاه بزرگی که با رقعه (تکه‌های پارچه) پوشیده نمی‌شود و در سوز و
__________________________________________________
(49)- ثرید: نان خرد شده در آبگوشت. (المعجم الوسیط، حرف الثاء).- م.
(50)- شیزی: نام درختی است که از آن قدح می‌سازند. (الجمان، پاورقی، ص 193). م.
(51)- قراقر: محلّی است که در آن برای قضاعه آبی وجود دارد. (منتهی الارب، ریشه قرّ).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 460
سرمای شامگاهان دارای صدای جوشش است، هرگاه آن را از استخوانها و گوشتها پر کنی، محتوای آن برای پذیرائی آن کسی که به ما می‌رسد کافی و یا افزون بر مقدار کفایت است، و برای دیگران نیز باقی می‌ماند.
504- 505 و راکدة ... ص 195 و چه بسا (دیگ استوار بر پایه‌ای) که مدّتی طولانی نزد من بر پا ایستاده است، و در پرتو آتشی روشن (کنایه از فصل زمستان و سرمای آن) هنگام ورود میهمانان در شب؛ در آن هنگام که مستمندان از گوشت شخص بداخلاق اجتناب می‌ورزند (- چه بسا چنان دیگی) که گوشت آن را تقسیم کردم، و در آن تقسیم مرتکب لغزشی نشدم.
506- 507 نصبنا ... ص 195 برای او (شخص طالب میهمانی) دیگ جادار و کلان شکم بر پا داشتیم؛ دیگی که پوسته نازکی (یا بقیه‌ای) از سیاهان بر تن دارد و کلان شکم و سکونش طولانی است. اگر خواهی تو را با احترام در میان قبیله جای می‌دهیم، و اگر خواهی به جایی که قصد داری می‌رسانیمت.
508- 510 و قمت ... ص 196 شمشیر را از غلاف بیرون کشیدم، در حالی که شتران چاق برگزیده به خواب بودند و مرگ در شمشیر می‌نگریست، پس شمشیر را گلوگیر شتری ساختم که کوهانش بلندتر و آزموده‌تر بود، و بهترین بهترها آن است که انتخاب می‌شود، پس آن دیگ سیاه بزرگ، شب را با گوشتهای آن شتر نحر شده به سر برد، و دهان آن دیگ از آنچه در دل داشت لبریز می‌شد.
511- 513 کانّ قدور ... ص 196 گویا دیگهای قوم من هر روز خرگاههای ترکان است که با پوششهای سیاه پوشانیده شده است، گویا بر افروزندگان (آتش) آن دیگ (یا دست اندرکاران آن) شترانی‌اند که اندودگری آنها را با قیر و قطران «52» اندوده است و در دستهایشان کفگیرهایی آهنین است که آنها را به دلوهای آبکشی تشبیه می‌کنم.
514- و قدر ... ص 196 و دیگی که همانند دل شب (سیاه) است و آتش غلیان آن را کامل گردانیدم و در آن فیل
__________________________________________________
(52)- قطران: مایع روغنی شکل و چسبنده‌ای که غالبا از جوشانیدن خشک چوب درخت صنوبر و گاهی از دیگر چوبهای صمغ دهنده به دست می‌آورند. (فرهنگ معین (قطران)).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 461
تکه تکه شده را می‌بینی که شناور است.
515- تری ... ص 197 شتر نه ساله خراسانی را بر روی سفره‌اش می‌بینی، در حالی که اعضا و مفصلهایش تکه تکه شده است.
516- 519 و دهم ... ص 197 چه بسا دیگهای سیاه بزرگی که کنیزکان حمل و نقل می‌کنند و هرگاه اندرون آن جهل ورزد (به جوشش آید) بر سر بردباری باز نیاید.
تو دیگ درشت هیکل سنگینی را می‌بینی که وقتی آتش زیر آن افروخته می‌شود، در جوشش خود لجاجت می‌ورزد و اندام شتر سالدار را از این سو و آن سو پرتاب می‌کند، و سبکسر و دیوانه و همچون چاه پر آب است. آن را در تاریکی شب صدایی است که گویی صدای غرش باریدن باران توأم با باد و خروشان است، هرگاه آن دیگ اطراف خانه‌ها نصب شود، گویی سرابی را می‌بینی که از پشت اسبان ایستاده روان می‌شود.
520- 521 لنا صرم ... ص 198 ما را دسته‌هایی از شتر است که در هر زمستانی ذبح می‌شوند؛ آن هنگام که ریزش آسمان اندک می‌گردد، و (برای ماست) دیگهای سیاهی از سنگ سفید (یا از مس) که در آنها کفگیرهایی از چوب شوره‌گز است که هرگاه آن را به دست نیاوریم، به ما عاریت داده می‌شود.
522- تجیش ... ص 198 دیگهای ما با اعضای شتر فربه می‌جوشد هنگامی که خشکسالی دو قطعه چوب برای هیزم شکن باز نیاورد.
523- 524 لنا من ... ص 198 ما را از بخشش خدا دیگ سیاه و تیره رنگی است که پس از بهره‌مند ساختن خویشاوندان، بیگانگان را بهره‌مند می‌سازد، ما کوه الال و رجام و کوه طخفه «53» را به آن دیگ اختصاص دادیم، پس بر بالای آنها همچون سه پایه سنگی قرار گرفت.
__________________________________________________
(53)- ألال نام کوهی است در عرفات، و رجام کوههایی است، و گفته شده تپه‌های سرخی است. طخفه نام کوه سرخ بلندی است. رک: الجمان، پاورقی، ص 198 و معجم البلدان، ج 4، ص 226، و ج 6، ص 32.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 462
525- 526 لو ان قدرا ... ص 198 اگر دیگی از طول مدت خشکی (و قلت تماس با چربی) گریه می‌کرد، دیگ ابن جیّار می‌گریست، از آن روزگاری که سر معدن آن دیگ شکسته شده، هیچ چربی با آن تماس نگرفته و بعد از آن آتش کوره آهنگری، آتش را ندیده است.
527- 529 یغص ... ص 199 سینه آن با خشکنای مگس گرفته، و آنچه در آن است با روشنایی فتیله‌ها پخته می‌شود و با یاد آتش بدون گرمای آن، به جوش می‌آید و طبّاخ بدون دستگیره آن را بر زمین می‌نهد، و اگر نزد آن دیگ بیایی، در حالی که پر از گوشت ذبیحه چاق به خاک افتاده است، آن ذبیحه‌ها را بدون خلال (یا با چوب خلال «54») بیرون می‌آوری.
530- 531 له بفناء ... ص 200 مر او را در فضای مکّه دعوت کننده‌ای در جست و جوست، و دعوت کننده دیگری بر بالای کعبه‌اش؛ که به حضور بر سر کاسه‌های بزرگ شیزای «55» مملوّ از مغز گندم آمیخته با عسل دعوت می‌کند.
532- بعیدات ... ص 202 زنانی که پرتگاه هر گوشواره‌ای که (در گوش آنها) بندند عمیق و اندرونشان در زیر پستانهای مدوّر لطیف است.
533- تحدّر ... ص 202 بارانی که پیش از طلوع ستاره ثریّا، از ستارگان برج دلو و اشراطی که ثریّا در پیش روی دارد، سرازیر شده، و آبگیرهای آن روان می‌گردد.
534- أما تری ... ص 203 آیا خورشید را نمی‌بینی که در برج حمل وارد شد و میزان روز قوام گرفت و اعتدال یافت.
535- وقاء ... ص 203
__________________________________________________
(54)- خلال: چوبی است که در دهان شتر بچه کنند تا شیر نمکد. (منتهی الارب، ریشه خلل) عبارت میان دو کمان ترجمه «بعود خلال» مطابق روایت دیوان ابی نواس، ص 291 است.- م.
(55)- شیزی: چوبی است سیاه که از وی کاسه‌ها سازند. (منتهی الارب، ریشه شیز).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 463
گویی شیر پاره‌هایی از کبدش را بر او برگردانیده است و تکه ثابتی از ستاره بطن الحمل آن گیاه را سرسبز و با طراوت «56» کرده است.
536- اذا ما الثریا ... ص 204 هرگاه ثریا در آسمان خودنمایی می‌کند؛ همچون خودنمایی حمایل مزیّن به مروارید ...
537- وردت ... ص 204 (به آن آب رنگ برگشته بویناک) کورکورانه وارد شدم در حالی که گویی ستاره ثریا بر بالای سر پرنده «ابن ماء «57»» اوج گیرنده است.
538- و قد لاح ... ص 204 بتحقیق ستاره ثریا شباهنگام برای شب‌رو همانند خوشه انگور ملّاحیه‌ای «58» که شکوفه داده، آشکار شد.
539- کان الثریا ... ص 204 گویی ستاره ثریا در ساعات آخر شب طلوعش، شکوفه باز شده و یا لگام نقره کوب است.
540- و ناولینها ... ص 205 و آن (باده) را به منش داد در حالی که گویی ستاره ثریا دسته گل نرگسی است که ساقی با آن، همدمان را درود گفته است.
541- 542 و قد تروم ... ص 205 و گاهی ستاره ثریا آهنگ غروب می‌کند همانند رو افتادن اسب باریک میانی که نزدیک است دهنه خویش را بیفکند.
543- و تری الثریا ... ص 205 و ثریا را در آسمان می‌بینی که گویی پایی است که از جامه‌های سوگواری (جامه‌های
__________________________________________________
(56)- نصّ بیت در الجمان کهّله بود، و چون کهّله از فعل کهل به کار نرفته بعید نیست که محرّف از کحّله باشد که در ترجمه همین وجه محتمل منظور شد. و شاید مقصود از «فلذ من البطن» باران بطن الحمل باشد که سبب طراوت گیاه مورد وصف شاعر شده است.- م.
(57)- ابن ماء نوعی پرنده است. رک: الجمان، پاورقی، ص 204، در دیوان ذی الرّمة، ج 1، پاورقی، ص 490 نقل شده: «ابن الماء هر پرنده‌ای است که با آب الفت دارد.»- م.
(58)- ملّاحی قسمی انگور نیکوی سفید است. (فرهنگ معین).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 464
سیاه) آشکار شده است.
544- 545 و قد اصغت ... ص 205 و بتحقیق ثریا گوش بزنگ غروب شد چنان که شخص وحشت زده گوش بزنگ دریافتهای حسی خود است، و گویی ستاره‌های ثریا در حالی که سپیده بردمنده است در پیش چشم ما بیمارانی‌اند که در حال جان دادنند.
546- و لا حت لساریها ... ص 206 و ستاره ثریا در کرانه غربی برای شب رو همانند گوشواره بهم پیوسته آشکار شد.
547- طیب ... ص 206 هرگاه مزه دهانش را بچشی، دندانهای پیشین او خوشگوار است، در آن هنگام که ستاره ثریا در سوی غرب همانند گوشواره است.
548- کان الثریا ... ص 207 گویی ستاره ثریا در شباهنگامش با چهره زن جوان قبیله با لباسهای قرمز رنگ طلوع کرده است.
549- فدع ... ص 207 «سعدی» را رها کن که به دفع هجران کمک می‌کند، آن چنان که ثریا یک بار (به ماه نو) نزدیک می‌شود و آنگاه ناپدید می‌گردد.
550- ألا طرقت ... ص 208 هان که میّ شبانه بر آن سرگردان یاد او وارد شد، در حالی که دستهای ستاره ثریا متمایل به کرانه‌های غروب بود.
551- و عاذلة ... ص 208 و چه بسا ملامتگری که شبی آمد در حالی که مرا سرزنش می‌کرد و ستاره عیوق ثریا پنهان شده و متمایل به غروب گردیده بود.
552- و قد مالت ... ص 210 و بتحقیق ستاره جوزا انحراف یافت تا جایی که گویی خرگاههای سوارانی است که در بیابان فرود آمده‌اند.
553- 554 و کواکب ... ص 210
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 465
و ستارگان جوزاء همانند زنان عیادت کننده است که پیشاهنگان و دنباله روان آنها پای کشان حرکت می‌کنند (خروج پیشاهنگان و دنباله روان آنها انتظار کشیده می‌شود) و گویی ستاره مرزم «59» آن به دنبالش، شتر نری است که به دنبال شتران ماده بانگ بر می‌آورد.
555- فتراه ... ص 211 پس وی (بابک خرّمی) را می‌بینی که راست بر روی چوبهایش (چوبهای دار) قرار گرفته؛ همانند قرار گرفتن ستارگان جوزاء.
556- انعت ... ص 211 بازی را وصف می‌کنم که بر بازها چیره می‌شود، به اندازه ناخن است و سفید و به شکل دایره و آن را در قامتش ستاره العبور می‌پنداری.
557- جادت ... ص 212 برج «دلو» و ستاره «الشعری» و طلوع آن دو، هر ابر سیاه لرزانی که بارانش نزدیک است، برای او ارمغان آورد.
558- زئیر ... ص 213 ابرهای دو ستاره «الشّعری» بر غرش پدر دو بچه شیر در بیشه ادامه یافت و آن غرش استمرار.
559- تواضع ... ص 214 آنچه را به آن دو دست و بینی و شانه «60» بنا نهاده بود، فرو ریخت.
560- یا ابن هشام ... ص 214 ای ابن هشام وفور شیر مردم را هلاک ساخت پس همه آنها با کمان و طناب صبحگاهان بیرون می‌شوند.
561- و قد برد ... ص 216 و بتحقیق سردی شب یلدا بر ایشان اصابت کرد و ستاره عواء منزل خورشید گردید.
__________________________________________________
(59)- نوء المرزم: ستاره سرما (منتهی الارب)، و مرزم نام تعدادی از ستارگان است که مشهورترین آنها المرزمان (العبور و الغمیصاء) است (المعجم الوسیط).- م.
(60)- مقصود از «الیدان» ستاره «ذراعا الاسد» و مقصود از «الانف» ستاره «النثرة» و مقصود از «الکاهل» در عبارت شعر «زبرة الاسد» است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 466
562- باتت ... ص 216 بر آن (گاو) شبی عرشی (شب طلوع ستاره عرش السماک) که موّاج از باران بود، گذشت و آن گاو شب را در توده ریگهای وحشتناک به سر برد.
563- لیت السّماک ... ص 217 ای کاش ستاره سماک و بارانش خلق نشده بود و آن شترک خاکستری در میان سرزمینها، تندرست راه می‌رفت.
564- اذا سهیل ... ص 220 هرگاه ستاره سهیل از سمت غروب خورشید طلوع کند، بچه شتر سه ساله، چهار ساله و چهار ساله، پنج ساله می‌شود.
565- و اوردها ... ص 221 آن خر نر، خران ماده را در هنگام گسترش ستارگان فرغ، از شدت گرما، به سردی ته مانده آب حوض وارد ساخت «61».
566- 567 اسق ... ص 222 بنوشان آنچه نوشنده‌اش نیست مگر همانند کسی که (با خود می‌گوید) که زندگی آن است که نشانی (از راه) بیابی، چگونه رفتار کسی که پس از پیری به کودکی باز می‌گردد، تو را گمراه نمی‌سازد «62»! 568- کان ابن ... ص 223 گویی هلال آسمان در حالی که در کرانه متمایل (به غروب) می‌باشد، ناخن گرفته شده از انگشت کوچک است.
569- و لا قمر ... ص 223 و نیست ماهی مگر کوچک که گویی ناخن گرفته شده رنگین دختر جوان است.
570- و لاح ... ص 223
__________________________________________________
(61)- در صورتی که «فیح» را در متن بیت به رفع بخوانیم معنی چنین می‌شود: گرما آن خران را به ته مانده آب حوض وارد ساخت. رک: لسان العرب، ریشه سمل.- م.
(62)- مقصود شاعر از جمله اخیر وصف ماه در آغاز طلوع بعد از زوال آن است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 467
و از ماه شب اول روشنیی آشکار شد که نزدیک بود او را رسوا کند در حالی که مانند ناخن گرفته شده‌ای بود که از ناخن جدا شده است.
571- 572 لقد سرنی ... ص 223 بتحقیق ظهور هلال در حالی که باریک و در نظر کوچک بود، مرا خوشحال ساخت، هلالی که گذشت روزگار، آن را در پیچید به گونه‌ای که گویی آن لگامی بود که یار سفری آن را با دست در پیچیده بود.
573- و انظر ... ص 223 نگاه کن به آن (ماه) که همانند کشتی کوچکی است که محموله‌ای از مشک آن را سنگین ساخته است.
574- و قد بدت ... ص 224 و بتحقیق دایره هلال بر بالای آن آشکار شد همانند سر سیاهی که ریشش سفید شده است.
575- فی لیلة ... ص 224 در شبی که محاق «63»، هلال آن شب را خورد (از بین برد) تا جایی که همانند دستبندی از عاج (دندان فیل) ظاهر شد.
576- ما للهلال ... ص 224 ماه شب اول را چه می‌شود که در افق غروب لاغر و نحیف است همانند (حرف) نونی که با آب طلا نوشته شده باشد.
577- ضمنت ... ص 224 حفظ نیمه جانشان را ته مانده‌های آن شتران سواری در حالی که جسمهایشان چون هلال سال خشکسالی بود، ضمانت کرد.
578- المت ... ص 224 بسوی ما روی آوردند در حالی که شتران سفید خسته بودند و گویی هلالهای خشکسالی بودند که گرد و غبارشان زدوده شده بود.
579- فلم یدر ... ص 225
__________________________________________________
(63)- محاق سه شب آخر هر ماه را گویند که هلال در آن ناپیداست.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 468
پس جز خدا ندانست آنچه (خاطره‌هایی) را که زههای همچون هلال آن سرزمینها و نشانه‌های آن دیار، برای ما برانگیخت.
580- اری مر ... ص 225 می‌بینم که گذشت سالها وجود مرا بازگرفته چنان که شبهای آخر ماه هلال را می‌گیرد.
581- 582 کان الناس ... ص 225 گویی مردم هنگامی که می‌گذرند حتی دوشیزگانی که حجله‌ها را وانمی‌گذارند، در حالی که ایستاده و به صورت بلال می‌نگرند (- گویی) همسفران زیارت خانه خدایند؛ همسفرانی که هلال را رؤیت کرده‌اند.
583- بیضاء ... ص 225 (آن) سفید تن دلپذیر گفتاری که گویی ماهی است که در میان تاریکی شب سرد برآمده است.
584- اضرت ... ص 226 وی با تابش ماه پهلو زد و ماه بر آمده بود و آن زمان که ماه پنهان شد وی جانشینش گردید.
585- اذا احتجبت ... ص 226 هرگاه او در حجاب رود، ماه تمام تو را از وی کفایت نمی‌کند، و اگر ماه تمام از دست برود ماه تمام وی، تو را از ماه تمام کفایت می‌کند.
586- 589 و قائلة ... ص 226 و چه بسا گوینده‌ای که در حالی که شب، تاریکی را گسترده و با آن بال، زمین هموار و کوهستانی را فرا پوشاند (- چه بسا گوینده‌ای) که گفت: نوری را می‌بینم از کوشکی که میراث پیامبر محمد [ص در آن نزول کرده است، پس مهره‌های ناسفته اطرافش به نظم آورده شدند و آن سرزمین ظفار «64» است که در آن مهره‌های سنگی سیاه و سپیدی است که به رشته کشیده نشده است پس گفتم: اوست آن ماه تمامی که می‌شناسی‌اش و اگر ماه تمام نباشد آن نور از چهره احمد است.
__________________________________________________
(64)- ظفار بر وزن قطام شهری است به یمن نزدیک صنعاء جزع [نوعی عقیق منسوب است به وی.
منتهی الأرب، ریشه «ظفر».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 469
590- 591 و مأخوذة ... ص 227 و آن که با نگاهها از هر سو گرفته شده، و وجودش میان پندارهای کاذب قسمت شده است- وی را تماشاگهی است که اگر ماه تمام را آن تماشاگه بود، از روی تکبر از همسایگی با ستارگان خود را عقب می‌کشید.
592- و البدر ... ص 227 و ماه تمام در کرانه آسمان گویی صورتی است که رو بند آسمانی آن را احاطه نموده است.
593- 594 و کأنّ البدر ... ص 227 و گویا ماه تمام چون از زیر ستاره ثریا آشکار شد، پادشاهی است که با تاجی روی آورده که به او قربانت شوم و درود و سلام گفته می‌شود.
595- یتلو ... ص 227 ماه بدنبال ستاره ثریا در می‌آید همانند دهان گشوده حریصی که دهانش را برای خوردن خوشه انگور باز می‌کند.
596- کان قلوب ... ص 228 گویا دلهای پرندگان در میان آشیانه‌هایشان در حالت تری و خشکی، عناب و جگر خشکیده است.
597- کأنّ مثار ... ص 228 گویی غبار برانگیخته در بالای سرهایمان با (حرکت) شمشیرهایمان همانند شبی است که ستارگانش فرو می‌افتد.
598- کأنّ عیون ... ص 228 گویی چشمهای (گاوهای) وحشی اطراف خیمه‌ها و رحلهای ما، دانه‌ای است که سفته نشده است.
599- کان قلوب ... «65» ص 229 600- سموت ... ص 229
__________________________________________________
(65)- ترجمه آن زیر شماره 596 گذشت.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 470
از آن پس که اهل وی خوابیدند، همچون حباب روی آب پیوسته و متناوب بر او بر آمدم.
601- 602 کانّ تشوفه ... ص 229 گویی تیزگوشی آن اسب هنگام چاشت، تیزگوشی آبی چشم پنجه‌دار (گربه) است. هرگاه پلاسهای آن برداشته شود، گویی پوستش جدا شده، در حالی که جدا نشده است.
603- پس با اسبی همانند مرغابی حرکت کردم، در حالی که در میان ما رانده می‌شد، و چشم (دنبال حرکت آن) گاهی پایین و گاهی بالا را می‌نگریست «66».
404- نظرت ... ص 230 بسوی تو همراه با نیازی که آن را بر نیاوردی نگریست؛ نگرش مریض به صورت عیادت کنندگان.
605- فانّک ... ص 230 بدرستی که تو همانند شبی هستی که فراگیرنده من است، هر چند گمان من است که مجال دوری از تو گسترش دارد.
606- من وحش ... ص 230 ... از هر نوع حیوان وحشی سرزمین «وجرة «67»» که چهار دست و پایش سفید و خالدار و باریک میان و (در جلا و صفای رنگ) همانند شمشیر شمشیرساز بی‌نظیر است.
607- 608 و کانّها ... ص 231 ... و گویی سیاه چشمی از گوزن بچه‌های جاسم «68»، دو چشمش را از میان زنان به وی عاریت داده است، سیاه چشمی که خواب آلود است، و خواب وی را از پای در آورد. و خواب با چشمش آمیخته شده در حالی که خواب نیست.
609- لو کنت ... ص 231
__________________________________________________
(66)- مصراع دوم آن بیت مطابق روایت دیوان امری القیس، ص 176 ترجمه شد، مطابق روایت الجمان، ص 229 معنی تقریبا چنین می‌شود: «و چشم بدنبال آن، گاهی به زحمت بالا را می‌نگریست و گاهی بالا را می‌نگریست» چنان که ملاحظه می‌شود ترجمه شعر بر این وجه خالی از اشکال نیست.- م.
(67)- وجرة: محلّی است میان مکّه و بصره دارای حیوانات وحشی. رک: الجمان، پاورقی، ص 230.- م.
(68)- جاسم مانند صاحب، دهی است به شام. (منتهی الارب، حرف الجیم، فصل السین).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 471
اگر تو در عنقاء «69» یا در میان (آثار خانه‌های آن) «70» می‌بودی، گمان می‌بردم که مرا می‌بینی مگر این که از دیدن من باز داشته شوی.
610- یبدو ... ص 231 او آشکار می‌شود و سرزمینها در خود پنهانش می‌کند، گویی وی شمشیری است که برای تعظیم کشیده، و در غلاف فرو برده می‌شود.
611- یشقّ ... ص 232 سینه آن کشتی امواج آب را می‌شکافد، چنان که خاک را بازیگر بازی فئال «71» با دستش تقسیم می‌کند.
612- لعمرک ... ص 233 سوگند به جانت که مرگ جوانمرد را از قلم نمی‌اندازد، همانند افسار دراز چهار پا که رها شده، و دو سر آن در دست قرار دارد.
613- و وجه کانّ ... ص 232 (و تبسّم می‌کند از) چهره‌ای که گویی خورشید نقابش را بر آن افکنده است؛ چهره‌ای که صاف است و لاغر و رنجور نشده است.
614- آذنتنا ... ص 233 اسماء ما را از جدایی خویش آگاه ساخت، و چه بسا اقامت گزینی که اقامت از وی خسته شده است.
615- هل تاب ... ص 233 آیا دلت از عشق سلیمی بازگشت و شفا یافت! و هر آینه بتحقیق درگذشته آهنگ دوستی او داشتی.
616- إن تری ... ص 233
__________________________________________________
(69)- پشته‌ای است فوق کوهی بلند. همان مرجع ریشه عنق و معجم البلدان، ج 6، ص 232.- م.
(70)- کلمه میان دو کمان ترجمه «رسومها» است که احتمالا «اسومها» از آن تحریف شده است.- م.
(71)- فئال: بر وزن کتاب، نوعی از بازی کودکان است که چیزی در خاک پنهان کنند و خاک را تقسیم نموده از هم پرسند که در کدام حصه است. همان مرجع، ریشه فال.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 472
اگر سر مرا می‌بینی که در آن موهای باقی مانده‌ای است، و کاسه سرم (ظرف) باده ترش (یا رنگ برگشته‌ای) است که در آن سرگیجه است.
617- طحا ... ص 233 آن دلی که در میان خوبرویان سرخوش بود، کمی پس از جوانی، آنگاه که به پیری نزدیک بود، تو را به هزار راه برد.
618- بسطت ... ص 234 رابعه طناب را برای ما گشود، پس ما آن را تا جایی که گنجایش داشت کشیدیم.
619- الاهبی ... ص 234 هان از خواب بیدار شو، و با جام بزرگت می صبحگاهی‌ام بنوشان، و چیزی از باده‌های اهل «الاندر «72»» را باقی مگذار.
620- أمن ریحانة ... ص 234 آیا از سوی ریحانه است آن بانگ زننده شنواننده، در حالی که مرا بیدار می‌سازد و یارانم خوابیده‌اند.
621- البث ... ص 234 اندکی درنگ کن که «حمل» به معرکه می‌پیوندد.
622- فاتتک ... ص 234 به خدا سوگند اسبان پیشتاز بر تو پیشی جستند، و در حالی که دهمین آنها بودی با چهار دندان نابجا پس از آنها آمدی.
623- کانّ غلامی ... ص 235 گویی هنگامی که غلام من بر پشت آن اسب بر آید، بر پشت بازی است که در آسمان اوج می‌گیرد و می‌چرخد.
624- 625 یتعاوران ... ص 235 از گرد و غبار (تاختن اسبها) جامه‌ای خاکی رنگ و محکمی را که آن دو بافته‌اند، به یکدیگر عاریت می‌دهند، و هرگاه بر جای خشک و سخت وارد شوند، آن جامه در پیچیده می‌شود،
__________________________________________________
(72)- «الاندر»: دهی است بر یک شباروز از حلب، اندری منسوب به وی. (منتهی الارب، ریشه ندر).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 473
و هرگاه سمها بر زمین نرم و هموار فرود آید، آن جامه را باز می‌کنند.
626- فإنّک شمس ... ص 235 بدرستی که تو خورشیدی و پادشاهان ستارگانند و هرگاه خورشید طلوع کند، از آن ستارگان ستاره‌ای ظاهر نمی‌شود.
627- علی ظهر ... ص 235 بر پشت بازی است که در آسمان اوج گیرنده است.
628- اذا شاء ... ص 236 هرگاه سوار شونده بر آن (اسب) بخواهد، همانند بازی که پر و بال بسویش در می‌کشد آن اسب را فراسوی خود می‌آورد.
629- جاری ... ص 236 دوش به دوش پدرش اسب تاخت پس روی آوردند در حالی که آن دو چادر فخر «73» را به یکدیگر عاریت می‌دادند.
630- 634 الا یا دیار ... ص 236 هان ای سرزمین ایلی که در «بردان» است نشانه‌های هشت گانه‌ای که آن سرزمین داشت محو گردید؛ از آن سرزمینها جز جویچه‌های ویران شده اطراف خیمه و جز دیگدانهای زیر خاک رفته همچون چاهها، چیزی باقی نمانده است و جز نشانه‌های ماری خاکستری رنگ که باد و باران با آن، به هر جایی مسافرت کرده است، بیابانهای خشک روانی که مرغ سنگخوار در آن سرگردان می‌شود و دو خر وحشی ستبر با یکدیگر دست و پنجه نرم می‌کنند و آن دو گورخر از بافت گرد و غباری که بر آنهاست دو پیراهنی کهنه بر می‌انگیزند و آن دو پیراهن را بر تن می‌کنند.
635- 636 تکاد ... ص 237 اگر مردم از عمرو بن هند خشمی را ببینند در حالی که پرخاش می‌کند، در آن حال گویی زمین مردم را بر پشت خود می‌لرزاند. او خورشید است و در روز میمون می‌درخشد و بر هر نوری
__________________________________________________
(73)- در متن بدیع القران، ص 127 بجای «ملاءة الفخر» عبارت «ملاءة الحضر» آمده است و بنا براین ترجمه چنین می‌شود «... در حالی که چادری از گرد و غبار (میدان مسابقه) را به یکدیگر عاریت می‌دادند.» رک: ترجمه بدیع القرآن، ص 215 و 464.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 474
برتری دارد، و شاهان ستارگانند.
637- 638 و خلا ... ص 237 (بوستانی که) مگسها با آن خلوت کردند و آن را ترک نمی‌کنند، در حالی که همچون باده خوار نغمه سرا، آواز می‌خوانند و نغمه می‌سرایند و بازو به بازو می‌زنند همانند کوتاه دستی که (با دستان ناقص خود) بر چوبهای آتش زنه روی می‌آورد.
639- تری ... ص 238 میان دو آرواره‌اش- هرگاه خروش «74» بر می‌آورد-، کفی را می‌بینی که مانند تار تنیده عنکبوت است.
640- کانما ... ص 239 گویا پیازهای پرهای بلند ریخته شده، بر گردن آن شترمرغ از گیلهاست.
641- رمی ... ص 239 پستان ناقه سالخورده‌ای را هدف قرار داد، پس ضربتی برداشت که مانند حاشیه جامه راهراه یمانی است.
642- بها ضرب ... ص 239 آن را دمی است که گویی اسباب بازیی است برای کودکان که بر زمین خط می‌کشند و بسرعت حرکت می‌کند.
643- تزجی ... ص 239 آهویی را می‌راند که سوزن شاخش گویی قلمی است که از دوات مدّ گرفته است.
644- عرف ... ص 240 سرزمینها را در وهم و خیال دریافت و با آنها خو گرفت از آن پس که کهنگی، آثار و خانه‌هایش را فرا گرفت.
645- کدمی ... ص 242 همانند نقش و نگارهای عاج تالارها یا همانند تخم در بوستانی که سبزه‌هایش درخشان است.
__________________________________________________
(74)- مطابق روایت «تزغمت» ترجمه چنین می‌شود: «هرگاه بانگی خفیف برآورد ...».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 475
646- او بیضة ... ص 243 (اسماء در روز کوچ یا مانند گیاه بردیّ است) یا همانند تخم شترمرغ که در جای تخمگذاری قرار دارد و پوشش آن، دو پهلوی شترمرغ و سینه و پرهای آن است.
647- 648 و لا بیضة ... ص 243 ... و نه تخم شترمرغی که در شنزار؛ بر بالای وادی «مطرق» قرار دارد و بالهای نازک شترمرغ نر آن را فرا می‌پوشاند (- و نه چنان تخم شترمرغ) از وی نیکوتر است؛ در آن روز که با ناز و کرشمه گفت: «گویا تو از آن روزی که از جدایی ترسیدی، بیمار شده‌ای».
649- 651 و تریک ... ص 243 و تو را آن چهره‌ای می‌نمایاند همانند نقره ریخته شده، نه تشنه و مضطرب است و نه اخمو، یا تخم شترمرغی است که در زمین شنزار مدوّری، بر روی زمین نهاده شد و هنگام لمس کردن، ضخامتی از آن نمودار نیست، و همانندهای آن پهلوی هم چیده شده، و شترمرغ نری که گویی بالش جامه کهنه وصله‌داری است، آن را گرم کرد.
652- 656 کانها ... ص 244 گویی وی با بوی خوشی که دارد در حالی که بوی مشک و عنبر از آن می‌وزد (گویی) تخم شترمرغ مستقر در جایگاه تخمگذاریی است که آن را شترمرغ پر سر ریخته (یا درازقامت) کم پرمژگاندار در آغوش گیرنده است، تخمی که در بوستانی سرسبز و باران بهاری نوشیده، جای گرفته هرگاه باران بر آن بوستان می‌بارد، آن شترمرغ تخم را به خود نزدیک می‌کند، تا آنگاه که روشنی صبح آشکار شد، آشکار شد و روشنی و درخشندگی‌اش را از آن بوستان داشت، شترمرغ از آن تخم جدا شد در حالی که در اوج درخشندگی بود و آن را تابش و جلوه‌گاهی بود.
657- 660 فما بیضة ... ص 245 پس آن تخمی که شترمرغ نر آن را در بر می‌گیرد و سینه‌اش را از آن بر می‌دارد و از آن دور می‌شود و میان بالها و پهلویش قرار می‌دهد و فرشی از پرهای ریزه پر پشت و کافی برایش می‌گستراند و پرها را از روی تخم کنار می‌زند، در حالی که سفید و زیباست و با نخستین تابش آشکار خورشید روبرو می‌گردد (- آن تخم شترمرغ) نیکوتر از او (ممدوح شاعر) نیست؛ آن روز که گفت: آیا بامدادان با کاروان حرکت می‌کنی و یا چند شبی را نزد ما اقامت می‌گزینی؟
661- کبکر ... ص 245
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 476
وی (ممدوحه شاعر) همانند نخستین تخم شترمرغ (یا همانند درّ بی‌نظیر محفوظ در صدف خود یا همانند گیاه (بردیّ) «75») است که سفیدی آن آمیخته با زردی است، و آب گوارایی که به آن راه یافته نشده، سیرابش ساخته است.
662- و بیضة ... ص 245 (و سفیدرویی چون) تخم شترمرغی که آهنگ سراپرده‌اش نمی‌شود ...
663- و بیض ... ص 246 و چه بسا سفیدرویانی (تخمهایی) که در هنگام چاشت شترمرغ نر سیاهی همچون خیمه فرو ریخته را (با ترسانیدش) از پشت آن تخمها برداشتیم.
664- یغادر ... ص 246 آن شترمرغ نر در جایگاه تخمگذاری تخمی را رها می‌کند «76» که گویی ستارگان ثریاست که میان ابرها آشکار شده است.
665- و تری ... ص 246 و ستاره ثریا را در آسمان همچون تخمهای مستقر در جای تخمگذاریی می‌بینی که در دشت هموار نمایان است.
666- ما لیلة ... ص 247 نیست شب آن چاه مسمّی به «فقیر» مگر شیطانی که روح آدمی را هلاک می‌سازد.
667- أیقتلنی ... ص 247 آیا مرا می‌کشد در حالی که شمشیر «مشرفی» و نیزه‌ای تند همچون نیشهای غولان همخوابه من است!؟
668- و ألدّ ... ص 248 و چه بسا دشمن سرسخت بر من خشمگین که گویی دشمنی سینه‌اش در دیگ می‌جوشد.
__________________________________________________
(75)- «بردیّ» نام گیاهی است که در آب روید. (منتهی الارب).- م.
(76)- مطابق روایت دیوان ترجمه چنین می‌شود: «آن شترمرغ ماده در جایگاه تخمگذاری در بیابان بسوی تخمی می‌شتابد (یا بر شترمرغ نر پیشی می‌جوید).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 477
669- و حیّ ... ص 249 بر پسران کینه (کینه بدل گرفتگان) درودت را بفرست؛ درود نیکویت تا خردهایشان را اسیر گردانی، پس گاهی کفش وصله زده می‌شود.
670- 671 داویت ... ص 250 سینه‌ای را که از او آتش حسدش آشکار بود درمان کردم، و ناخنهایی را بدون ناخنگیر گرفتم، و در نتیجه کمان وی (پشت وی) نزد ما دو تا شد و دشمنم را از روی نادانی آشکارا هدف تیر خویش قرار داد.
672- هنیئا ... ص 250 آنچه را عزّه از ابروهای ما هلال شمرده، گوارایش باد جز آن که دردی کوبنده و زننده باشد.
673- 676 انی امرؤ ... ص 251 بدرستی که من مردی هستم که اصل و نسبم را هیچ پلیدیی که موجب دگرگونی آن شود و هیچ سبکسریی آن را بسوی خود فرا نخواند؛ مردی هستم از تبار «منقر» و (پرورش یافته) در خانواده بزرگواری، و اطراف شاخه، شاخه می‌روید؛ سخنورانند، هنگامی که سخنورشان سخن می‌گوید، سپیدرویانند و پاکدامن و زبان آور به عیب‌جویی همسایه توجهی ندارند، و مواظب حفظ حرمت همسایگی‌اند.
677- 679 علیک ... ص 252 درود خدای بر تو باد ای قیس بن عاصم و بر تو باد رحمت او؛ مادامی که مشیّتش بر استمرار رحمت تعلّق گرفته است. (- بر تو درود باد) درود کسی که جامه نعمت و احسانت را بر او پوشاندی، و هرگاه از دور سرزمینهایت را می‌بیند، سلام می‌گوید، پس نابودی قیس نابودی یک نفر نیست بلکه دستگاه قومی فرو ریخته است.
680- تراه ... ص 255 وی را لاغر شکم می‌بینی در حالی که توشه و غذا حاضر و آماده است و بامدادان با پیراهنی پاره پاره حرکت می‌کند.
681- تکفیه ... ص 255 وی را قطعه جگر بریان شده شتر کفایت می‌کند، اگر میل به آن پیدا کند، و تشنگی او را کمی آب، برطرف می‌سازد.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 478
682- 683 اذا ... ص 256 هرگاه، هر دو روز یک بار جرعه‌ای شیر مخلوط با آب، بنوشیم همراه با پنج عدد خرمای فشرده شده کوچک، در این صورت ما از نظر ناز و نعمت پادشاهان روی زمین هستیم، و مردان جنگیم هنگام بروز فتنه.
684- 686 انی امرؤ ... ص 257 بدرستی که من مردی هستم که گروهی بر سر کاسه غذایم وارد می‌شوند و تو کسی هستی که یک نفر بر سر کاسه‌ات حاضر می‌شود آیا استهزا می‌کنی که تو فربه‌ای و بر چهره من، رنگ پریده حقّ را می‌بینی، و رنگ چهره حق پریده است. جسم خویش (غذای خویش) را به جسمهای بسیاری تقسیم می‌کنم و آب خالصی را که سرد است سر می‌کشم.
687- ابیت ... ص 257 شب را با تهیگاهی لاغر و اندرونی از گرسنگی در پیچیده، به سر می‌برم، و می‌ترسم از این که به سبب شکم‌پری مورد نکوهش واقع شوم.
688- لقد کنت ... ص 257 بتحقیق من مهمان نوازی را در حالی که شکم را در می‌پیچم، بر می‌گزیدم، از ترس این که مبادا بگویند لئیم است.
689- 690 اذا ما صنعت ... ص 258 هرگاه غذایی درست کردی، برای آن همخوراکی بجوی که من تنهایی، خورنده آن نیستم؛ همخوراکی که برادری است شباهنگام آینده، یا همسایه‌ای است برای خانه (- همخوراکی بجوی) که من از سخنان نکوهش آمیز پشت سرم می‌ترسم.
691- 692 لعمری ... ص 258 سوگند به جان خودم که از دیرباز گرسنگی مرا گزید گزیدنی، و من سوگند یاد کردم که هیچگاه گرسنه‌ای را محروم نسازم، و آیا آنچه امروز می‌بینند، چیزی جز امر فطری و طبیعی است؟! پس چگونه- ای پسر مادرم- خوبیهای فطری را رها کنم! 693- تبیتون ... ص 259 هنگام زمستان شب را با شکم سیر به سر می‌برید در حالی که همسایگان شما گرسنه و شکم تهی‌اند.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 479
694- و ضیف ... ص 259 عمرو و میهمانش هر دو شب بیدارند؛ آن از پرخوری و میهمان از گرسنگی.
695- قوم ... ص 259 (ایشان) قومی‌اند که هرگاه میهمان سگشان را به صدا در آورد، به مادرشان می‌گویند: بر آتش ادرار کن.
696- حی ... ص 260 صبحگاهان در «رامه» بر آثار دیار درود فرست؛ دیاری که ساکنان آن کوچ کردند و دستخوش دگرگونیها شد.
697- و التغلبی ... ص 260 و مرد تغلبی هرگاه به نشان ردّ میهمان، صدای سرفه سر می‌دهد، پشتش را می‌خارد و (برای ردّ میهمان) مثلها می‌آورد.
698- 701 کددت ... ص 260 با ناخنهای خویش کوشیدم و کلنگ خود را به کار انداختم، ولی با تخته سنگی صاف مواجه گشتم، خویشتن را از پرداختن به خواسته‌ام منصرف کرد و سر را به زیر انداخت که گفتم:
مرده، یا نزدیک است بمیرد. پس تصمیم گرفتم خبر مرگ وی را منتشر کنم، جز این که دیدم مرگش فرا رسید، لیکن نفس برآورد، پس به او گفتم: باک مدار، باز نمی‌گردم، پس از همّ و غمّ در آمد و مگسش به پرواز در آمد و مات و مبهوت شد.
702- اعددت ... ص 261 برای میهمانان سگ درنده‌ای که نزد من است آماده ساختم و بخشش عصایی از چوب درخت ارزن «77».
703- و انی لا جفو ... ص 261 بدرستی که من در حقّ میهمان ستم روا می‌دارم؛ نه از روی دشمنی بلکه از ترس این که فریفته ما شود و بازگردد.
704- 708 بات ... ص 262
__________________________________________________
(77)- ارزن درختی است سخت چوب که از آن عصا سازند. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 480
ابو الرمکاء شب را به سر برد در حالی که به میهمانش مقداری شیر خالص ننوشاند تا با آن به سر برد و بخوابد، پس بسوی زنی رفتم که بر روی خواهرش ناله سر می‌داد، و به جانب آتشی که شب را به سر برد، و آتش در شب روشن می‌شود، پس چون نان را با چوب تکان دادم، نامه‌هایی سر رسید که شاکی از گرسنگی بود و ایل و تبار بیدار بودند، پس گفتم: همانا برای شخص بخیل، نه مقدار اضافی موجود است و نه جای چشمداشتی در آن نانهاست؛ تا بامداد آشکار شود، و ابو الرمکاء از شدّت وزش نسیم آن نانها ناله می‌زد، چنان که شخص مار گزیده شب بیدار، ناله می‌زند.
709- 710 لعل انطلاقی ... ص 263 شاید رهسپار شدن و عزیمتم بسوی سرزمینها و بستنم سینه شتر را با پالان، مرا به شترداری برساند که با بخل و ستم (در حقّ محرومان) از آن حراست و نگهداری می‌کند.
711- 713 و بنو الهجیم ... ص 263 بنو الهجیم کم خرد و سبکسرند و موهای چانه‌اشان اندک و رنگهایشان شبیه یکدیگر است و اگر بشنوند در عمان خوراکی یا شربتی وجود دارد، جمع آنها شامگاهان در عمان حضور می‌یابند و پسران و دختران خویش را زیر بغل گرفته و بینی‌های خود را بسوی بوی هر آتشی بر می‌گردانند.
714- 716 اذا ما مات ... ص 264 هرگاه شخصی از بنی تمیم بمیرد و دوست داشته باشی که زنده شود، توشه‌ای بیاور یا نانی یا خرمایی یا گوشتی یا چیزی که در عبا پیچیده شده، وی (مرد تمیمی) را بینی که از روی حرص در گرداگرد کرانه‌ها می‌گردد تا سر لقمان بن عاد را بخورد.
717- 720 و لما غدت ... ص 264 و چون بامدادان مادرم به دیدار دخترانش رفت، به لنگه‌باری که حراست شده بود، دستبرد زدم، دو صاع «78» گندم را با یک صاع خرمای فشرده شده در ظرف، همراه یک صاع روغن که بر بالای آن چهار زانو می‌زند (یا می‌لغزد «79») آمیختم. پس به شکمم گفتم: تو را امروز مژده باد که آن
__________________________________________________
(78)- صاع: واحد وزن، و آن پیمانه‌ای است معادل چهار مد، و مساوی هشت رطل و برابر چهار من. فرهنگ معین، حرف «صاد».- م.
(79)- ترجمه مذکور میان دو کمان، مطابق وجه منقول در پاورقی الجمان است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 481
غرقگاه مادرمان است، و تو آن را به دست می‌آوری و بالا می‌کشی «80»، اگر به درد زرد آب دچار باشی، دوایش این است، و اگر گرسنه باشی، این رزقی است که با آن سیر می‌شوی.
721- ان السعید ... ص 265 بدرستی که خوشبخت کسی است که شترش بمیرد، و از گوشت سیر شود و کارش سبک گردد.
722- 723 لقد رابنی ... ص 265 بدرستی که از «زهدم» به شک افتادم؛ چرا که وی بر قرص نانم اصرار می‌ورزد، و بر جمل می‌گرید، اگر دلبستگی تو، دلبستگی پاک (عذری) «81» بود، شکم گنده نبودی، و عشق و محبّت، پرخوری را از یادت می‌برد.
724- یلقم ... ص 266 با شتاب و عجله می‌خورد و (با غذای دیگران) زاد و توشه خود را فدیه می‌دهد (نگه می‌دارد) و لقمه‌هایی چون مرغ سنگخوار به درونش رها می‌کند.
725- و زاد ... ص 266 عون در سرعت تناول غذا آن چنان بر ما فزونی یافت که بینی او چشمش را فرا پوشید.
726- 727 اتانا ... ص 266 نزد ما آمد در حالی که از نظر بیان و دانش، سحبان بن وائل در آنچه می‌گوید به پایش نمی‌رسید، پس پیوسته در خوردن حرص و ولع ورزید تا جایی که چون لب به سخن می‌گشود،
__________________________________________________
(80)- بیت 719 (و قلت ...) به روایتهای گوناگون نقل شده است، ترجمه فوق، مطابق روایت متن الجمان است و خالی از تحریف نیست، روایت آن بیت در العقد الفرید، ج 6، ص 306 چنین است: «و قلت لبطنی أبشری الیوم انّه+ حمی امنّا ممّا تفید و تجمع» و در عیون الاخبار، ج 3، ص 204 چنین است: «و قلت لبطنی أبشر الیوم انّه+ حمی امنّا ممّا تحوز و ترفع»، چنان که ملاحظه می‌شود دو وجه مذکور با وجه منقول در الجمان تفاوت اساسی ندارد، و به نظر می‌رسد، وجه منقول در عیون الاخبار صحیحتر باشد. در لسان العرب ریشه «ریع» چنین ضبط شده است: «و قلت لنفسی أبشری الیوم انّه+ حمی آمن أما تحوز و تجمع» و ترجمه چنین می‌شود: به خویشتن (شکم) گفتم: تو را مژده باد که آن قرقگاه امنی است. آیا به دست نمی‌آوری و بالا نمی‌کشی!.- م.
(81)- به این سبب به شخص پاکدامن عذری گفته می‌شود که طایفه بنی عذرة به پاکدامنی معروفند.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 482
گویی از نظر لکنت زبان، «باقل» «82» بود.
728- 729 باتوا ... ص 266 شب را به سر بردند در حالی که جلد خرمای «شهریز» «83» در میان ایشان بود و گویی ناخنهایشان در آن جلد خرما، کاردهایی بود، پس داخل بامدادان شدند و هسته‌های خرما اقامتگاهشان را فرا پوشاننده بود در حالی که آن بیچارگان همه هسته‌های خرما را رها نمی‌کردند.
730- طوت ... ص 270 (آن عقاب) در طول دو شب غذا را از آن نورسته بال نیازمندی که هنوز پرهای ریز فرعی‌اش نروییده بود، پنهان کرد.
731- 732 و لقد غدوت ... ص 271 و بتحقیق بامدادان به قصد سرزمینی دور و وحشت زا بیرون شدم که روییدنیهایش سبز شده و پویندگان آب و گیاه را شگفتی می‌آفریند، ابرهای شب ریزش می‌بارد و گیاهش را قطعه‌های پراکنده سبزه زار گیاه «صفرا» و «زباد» «84» تقویت می‌کند.
733- 734 لیت ... ص 271 ای کاش می‌فهمیدم ابن ابی عمرو مسافر است، و ای کاش را شخص محزون بر زبان می‌راند. با برکت باد آن مرده غریب چنان که با برکت است برگهای نورسته انار و زیتون.
735- 736 حرّکته ... ص 272 بادها آن (گیاهان) را به حرکت آورد، پس اعتدال یافت و گیاهان بلند با گیاهان کوتاه خم شد، برخی از آن گیاهان به برخی دیگر پناه برنده است همانند گروهی که در پرخاش مکرّر و عذرخواهی‌اند.
737- و أبو الیتامی ... ص 274 او پدر یتیمان است و ایشان در سرای او می‌رویند همانند روییدن گیاه بهار در سرزمین سبزه خیز گیاه آفرین.
738- و أری ... ص 274 و رامشگران را می‌بینم که به آن مردی که جوانی را از دست داده نمی‌پیوندند و ممکن است
__________________________________________________
(82)- باقل نام مردی از طایفه قیس بن ثعلب که در عجز بیان به وی مثل زنند. (منتهی الارب).- م.
(83)- نوعی خرماست. الجمان، حاشیه، ص 266.- م.
(84)- صفرا و زبّاد نام دو نوع گیاه است که اولی ریگستانی و برگ آن به کاهو ماند. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 483
به نو باوه‌ای بی‌موی بپیوندند.
739- أحلی ... ص 275 شیرین‌ترین مردان دلپذیر زنان آن مردی است که گونه‌هایش به ایشان شبیه‌تر باشد.
740- و اذا دعوت ... ص 275 و هرگاه بنی جدیله را فرا خوانم جوانانی بی‌موی بر اسبانی بلند قامت و کم موی سوی من آیند.
741- و فی الحیّ ... ص 276 و در میان ایل، بره آهویی سیاه چشم است که میوه درخت اراک را می‌تکاند، و دو رشته مروارید و زبرجد را بر روی هم پوشیده است.
742- 743 و انّی لأستأنی ... ص 276 بدرستی که من مدارا می‌کنم (یا منتظر فرصتم) و اگر در «عزّة» طمع نمی‌داشتم میان هووها را گرد می‌آوردم، و دخترانم کوشیدند تا جدا شوند، و موی صورت مردانی از پسران کوچکم سیاه شده است.
744- فلا مزنة و دقت ... ص 276 نه ابری بارانش را فرو ریخت، و نه زمین سبزه‌اش را رویانید.
745- یضاحک ... ص 277 و شکوفه تابنده با خورشید به یکدیگر می‌خندند؛ شکوفه‌ای که در کمال طراوت است، و با گیاهان انبوه تقویت شده است.
746- 747 فلیس ... ص 277 ای امّ مالک! آن روزگار مانند روزگار آن خانه نیست، و لیکن زنجیرهای (اطاعت و بندگی خدا) بر گردنها پیچیده است، و جوان همانند پیر گردیده، و سخنی جز حقّ نمی‌گوید، و ملامتگران دست از کار کشیده‌اند.
748- و حائل ... ص 277 و برگهای رنگ برگشته باد آورده که یک سال بر آن گذشته و اطراف خاکهای درختها در حرکت است و سفید شده (اطراف آن درخت ارطاة «85» متراکم شده است).
__________________________________________________
(85)- ارطی: مفرد آن ارطاة: درختی است که شکوفه آن مانند شکوفه بید، و برگ آن پهن است و بر آن تلخ و مانند عنّاب. (منتهی الارب، ریشه (ارط)).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 484
745- 750 من عترة ... ص 278 ... از خانواده‌ای که نژادشان پاکیزه است؛ صاحبان عفت و در نهایت قداستند، شاخه‌های اصل و نسب ایشان برتر از آسمان است و محل رویش ریشه ایشان در اعماق زمین است.
751- 752 و کنّا ... ص 279 و در آن شبهایی که رودرروی طایفه جذام و حمیر قرار گرفتیم، هر سفید وشی را پیسه پنداشتیم، و چون پاره‌ای از نبع «86» بر پاره‌ای دیگر کوبیدیم، چوبهای آن از شکستن سرباز زد.
753- لیست ... ص 279 آن درخت نخل، نخلی نیست که خشکسالی به آن رسیده و یا آن که خمیده شده باشد، بلکه نخلی است که در سالهای خشکسالی، میوه‌اش را می‌بخشد.
754- کأنّ زرور ... ص 280 گویا دکمه‌های جامه «قبطری» به نخل قامت او بسته شده است.
755- بطل ... ص 280 قهرمانی که گویی جامه‌هایش بر تنه درخت تنومند پوشیده شده است و پوست دبّاغی شده گاو را کفش خود قرار می‌دهد و دوقلو نیست.
756- و؟؟ لی الأصل ... ص 280 مرا آن اصل و ریشه‌ای است که در مثل چنان اصلی پایش کننده درخت، کشت و زرع پایش خواه را پایش می‌کند.
757- تری ... ص 280 برای آن، (درخت) پس از پایش پایش کننده، پیراهنی که بر روی پیراهنهای دیگر در پیچیده شده است می‌بینی.
758- 759 و ما یک ... ص 280 و هر کار خیری که ایشان انجام داده‌اند، همانا از پیش، پدران پدرانشان در میان خود از یکدیگر به ارث برده‌اند، و آیا نیزه خطّی «87» را جز درخت آن می‌رویاند؟! و آیا درخت نخل جز در روییدنگاهش می‌روید؟!
__________________________________________________
(86)- نبع نوعی از درخت که از وی کمان سازند و از شاخه آن تیر. (منتهی الارب).- م.
(87)- خطّ: جزیره‌ای است در بحرین که در آن کشتی لنگر می‌اندازد، و بار نیزه فرود می‌آورد. منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 485
760- لقد غرسوا ... ص 281 بتحقیق از نظر استحکام همانند درخت نخل کاشته شدند، و درویده نشدند جز همانند درویده شدن سبزیها.
761- اقول ... ص 281 به سرزمین «ذی الارطی» در آن شبی که آهوان جامانده و اقامت گزیده نزد فرزندان، بسوی کاروان گردنها بر کشیدند می‌گویم ....
762- 764 رأیت ... ص 282 آدمی را می‌بینم که شبها او را می‌خورد؛ چنان که زمین براده‌های آهن را می‌خورد، و مرگ هنگامی که بر جان فرزند آدم می‌رسد، لحظه‌ای اضافی باقی نمی‌گذارد و می‌دانم که مرگ بزودی حمله‌ور می‌شود تا نذرش را درباره ابی الولید به انجام رساند.
765- أتنسی ... ص 282 آیا از یاد می‌بری هنگامی که سلیمان با شاخه درخت «بشام» «88» خداحافظی کرد؟! سیراب باد درخت بشام.
766- و لو امکنتنی ... ص 282 و اگر مادیان نخری من به بشامه‌ام رساند همانا از من آن بیند که شیشه‌های قعنب «89» دید.
767- 768 عیّوا ... ص 282 ایشان در کار خود درمانده شدند؛ همانند کبوتر که درباره تخم خود درمانده شد و برای آن دو چوب قرار داد؛ یکی از درخت «غرب» «90» و یکی از درخت «ثمامه» «91».
769- فرابیة ... ص 283 تپه «السّکران» خشک است، و مر ایشان را در آن تپه، شبحی جز درخت «سلام» «92» و «حرمل» «93» نیست.
770- 771 حمزة ... ص 284
__________________________________________________
(88)- بشام: درختی خوشبو و خوشمزه است، و با چوب آن مسواک می‌کنند. (المعجم الوسیط).- م.
(89)- قعنب: بر وزن جعفر، درشت، سخت، شیر بیشه. و نام جدّ محمّد بن سلمة. (منتهی الارب).- م.
(90)- غرب: درختی است حجازی و ستبر و خاردار. «ثمام» درختی است که به فارسی آن را «یز» گویند. «حرمل» سپند است. «سلام» درختی است (منتهی الارب).- م.
(91)- غرب: درختی است حجازی و ستبر و خاردار. «ثمام» درختی است که به فارسی آن را «یز» گویند. «حرمل» سپند است. «سلام» درختی است (منتهی الارب).- م.
(92)- غرب: درختی است حجازی و ستبر و خاردار. «ثمام» درختی است که به فارسی آن را «یز» گویند. «حرمل» سپند است. «سلام» درختی است (منتهی الارب).- م.
(93)- غرب: درختی است حجازی و ستبر و خاردار. «ثمام» درختی است که به فارسی آن را «یز» گویند. «حرمل» سپند است. «سلام» درختی است (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 486
او حمزه است که صفت بخشش و کرم را با مال می‌خرد، و در خریداری آن معتقد است که مغبون کرده است، پس اگر وی، برادری را بخششی بسیار بخشد، آن را با منّت نهادن تیره نمی‌سازد.
772- فیا حجرات ... ص 285 هان ای حجره‌های آن خانه؛ جایی که ایشان از سرزمین «ذی سلم» کوچ کردند، باران بهاری بر شما نبارد! 773- أنا ابن ... ص 285 منم فرزند افراد درخشنده و نورانی؛ فرزند سلمة الخیر هستم، و خانه‌ام در میان «سلمه» هاست، و بر بهترین همسایه از طایفه کعب (یا بر بهترین پناه دهنده) فرود آمدم.
774- عجبت ... ص 285 در شگفتم از عطر فروش که در «دسکرة الفیّوم «94»» نزد ما آمد، و خواست عطر بنفشه به ما بفروشد وای بر تو ای عطار چرا برای ما بسته‌ای از گیاه «خزامی «95»» یا بوته‌ای از گیاه «عرفج» «95»، نیاوردی؟! 776- 778 لمستمطر ... ص 286 هر آینه فضای بازی که در ناحیه شنزار و در خانه آزاده‌ای اصیل و با رشته‌ای دارای عطر گیاه «الاء» «95» و «عرفج» است و در آن شنزار آهوان هر شامگاه همراه هر؟؟ بره آهویی که چون دستبند است هلهله می‌کنند و بیرون می‌آیند (- چنان فضای باز) نزد ما از کشتیی که در ساحل دجله است و یا قصری که در بغداد در بسته است، محبوبتر است.
779- و علی الخیل ... ص 286 (آن قوم به یکدیگر جامی تلخ نوشانیدند) و بر اسبها خونهایی همچون «شقر» (لاله) است.
780- 781 و کان محمر ... ص 287
__________________________________________________
(94)- الفیوم: نام دو مکان است؛ یکی در مصر و دیگری در عراق نزدیک هیت، و درباره اخیر شاعر اعرابی می‌گوید: «عجبت ...» رک: معجم البلدان، ج 6، ص 414- 416.- م.
(95)- این کلمات نام انواعی از گیاه و درخت است به ترتیب: خزامی گل خیری دشتی، عرفج بارهنگ آبی، ألاء درختی تلخ بر و نیکو منظر، ضال سدر دشتی سمر درخت طلح است. رک: منتهی الارب، و فرهنگ معین.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 487
گویا گل لاله سرخ هنگامی که سر فرود می‌آورد و بالا می‌برد، بیرقهایی از یاقوت است که بر نیزه‌هایی از زبر؟؟ جد پهن شده است.
782- 783 کانما لمع ... ص 287 گویا خالهای درخشنده سیاهی از گل شقایق در آن هنگام که باز می‌شود، سرمه‌ای است که همراه اشک، بر گونه‌ای آغشته به رنگ سرخ جاری گشته است.
784- یا ما امیلح ... ص 287 وه چه نمکین بره آهوان ما که از این کوچولو درختان «ضال «95»» و «سمر «95»» نیرو گرفتند.
785- فاذا ظلمت ... ص 288 هرگاه در حق من ستم شود، پس همانا ستم من دلیرانه و چشیدنش تلخ همانند تلخی «علقم» «96» است.
786- و ما کان بینی ... ص 288 اگر تو را بسلامت می‌دیدم، میان من و ثروتمندی جز شبهای کمی فاصله نبود.
787- قریانها ... ص 288 مسیلهای آن از بوستانهای انبوه از درخت «طلح» «97» و «رند» «98» و انار و توت است.
788- احبب ... ص 288 چه محبوب است آن وادی نزد من از نظر مقام و منزلت، و چه محبوب است نزد من درخت «طلح» آن و مسیلهای باریکش! 789- 792 و بیت ... ص 289 خانه‌ای که سقف آن درخت «طلحه» است که شاخه‌های آن با گل آویخته شده است، گویی آسمان ما را احاطه کرده در حالی که ستارگان در اطرافش می‌خرامد گلهایش با گردش آفتاب می‌گردد چنان که مردمک چشم در چشم می‌چرخد، و از دستبرد دستها بازش می‌دارد و
__________________________________________________
(95)- رک: به پاورقی صفحه قبل.
(96)- «علقم» حنظل و هر چه تلخ باشد و درخت تلخ مزه.- م.
(97)- «طلح» درختان بزرگ در ریگستان.- م.
(98)- «رند» نوعی از درخت خوشبوی و عود. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 488
حربه‌هایی که کار آنها حفظ و نگهداری آن گلها و شاخه‌هاست.
793- 796 نضّر ... ص 289 خدای تر و تازه گرداند استخوانهایی را که در سجستان «99» به خاک سپردند؛ استخوانهای طلحة الطلحات را، وی دوست را محروم نمی‌ساخت و به بخل معروف نبود و (هنگام تنگدستی) پوزش مفصّل می‌خواست، وی را زنان ال ابی طلحه زاییدند و چه بزرگوار مادرانی‌اند! دو دست وی بخشنده است آن هنگامی که بخشش بخشنده وعده‌های نیکوست.
797- فلا تا منن ... ص 291 پس، از جنگ ایمن مباش که شعله‌ور شدن آن (یا گسترش آن) همانند (اقدام) «ضبّه» است آن هنگام که گفت: الحدیث شجون «100».
798- 799 کلّ الخلال ... ص 292 همه خصلتهای شما از فضایل شماست و اخلاق و خوی و آئین و دین شما به یکدیگر شبیه است، گویی درخت ترنج هستید که هم ریشه‌اش پاکیزه است و هم شاخه و هم بار و برگش.
800- 801 خلّ ... ص 292 نفاق را برای اهلش رها کن و بر تو باد به راه، و راه را جستجو کن و خویشتن را از این بالاتر بدان که جز دوست یا دشمن را ملاقات کنی.
802- 803 احسن ... ص 293 خدای به ما نیکی کرد که بوی لغزشهای ما نمی‌وزد، که در آن صورت آن که از ما میان دو جامه‌اش مستور است رسوا می‌شد.
804- اصبحت ... ص 294 بوستان جوانی خشک گردید و نسیم‌تر و تازه‌اش عقیم شد.
805- 807 لو کنت ... ص 295 اگر آب بودی پاک و پاک‌کننده نبودی یا اگر ابر بودی باران‌زا نبودی و اگر باد بودی باد
__________________________________________________
(99)- سجستان معرّب سیستان و سگستان است. (فرهنگ معین).- م.
(100)- برای توضیح و ترجمه آن مثل. رک: همین کتاب، ص 278 و ص 400.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 489
«دبور» «101» بودی و اگر سرما بودی سرمای «زمهریر» «102» بودی و اگر زمین بودی زمینی خراب و اگر مغز بودی مغزی پوچ و تهی بودی.
808- قد بکرت ... ص 295 بتحقیق باد غربی صبحگاهان همراه با گرد و غبار وزید و بقیه شتران را از بین برد.
809- و صوح البقل ... ص 296 و باد تندی که باد جنوب یمینی آن را سوق داده، سبزیها را خشک گردانید.
810- 811 و ریح ... ص 296 و چه بسا بادی که به پهنای خورشید بود آهنگ آن کردم تا وزش آن دردم را شفا بخشد؛ به صورت باد صبا آشکار شد آنگاه در چاشتگاه به گردبادی جنوبی تبدیل گردید، پس آن باد جنوبش چه چیزی را برای من برانگیخت! 812- 813 فلم تذرف ... ص 297 پس دو چشم نگریید مگر هنگامی که بامدادان اثاثیه‌ها و هودجهای ایشان حرکت کرد و مگر هنگامی که دیدم خانه‌های قبیله را که باد تند در پاسی از تاریکی شب، بنیان آن را بر باد می‌دهد.
814- و انّک ... ص 298 و بدرستی که اگر او را در حالی که مرده است صدا بزنی، وی پاسخ گوید هر چند استخوانها پوسیده است.
815- و شباب ... ص 299 و جوانانی که چهره‌هایشان نیکوست و از نسل ایاد بن نزار بن معد می‌باشند.
816- لا یجفلون ... ص 300 از پناهگاهشان در مرزها بیرون نمی‌آیند، هر چند نخستین دسته هیاهوکنندگان حمله‌ور را همچون مرغ سنگخوار بینند.
817- فهن ... ص 300 پس آن اسبان دسته‌هایی بودند همانند دسته‌های ملخ یا همانند مرغ سنگخوار که سر راه آبشخوار را گرفته بودند.
__________________________________________________
(101)- دبور بادی است که از سوی مغرب می‌وزد. (المعجم الوسیط، ریشه دبر).- م.
(102)- زمهریر سختی سرما. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 490
818- و مبثوثة ... ص 300 چه بسا لشکری تیز؟؟ تک و پراکنده به پراکندگی دسته ملخ که تیز؟؟ تکانش را به آهسته روندگانش بازگردانیدم.
819- 820 متی ادع ... ص 301 هرگاه یاورانم را از میان ایشان فرا خوانم، گروههای بسیاری از ایشان که اطمینان دارم مرا تنها نمی‌گذارند، نزد من آیند؛ گروههایی همانند دسته‌های ملخ که اسبانشان را گرد و غباری است و هرگاه به حرکت در آیند، زود فرود می‌آیند (به مقصد می‌رسند).
821- علی حنق ... ص 301 بامدادان بر ایشان با خشم و غضب حمله‌ور شدم، با اسبانی همانند پای دسته ملخ تابستانی که صبحگاهان در بیابان به چرا مشغول شده‌اند.
822- تری طالبی ... ص 301 نیازمندان را بینی که به در خانه او شتابان روی می‌آورند چنان که زنبور عسل به کوه «ادمی» «103» سرازیر می‌شود.
823- تری النّاس ... ص 302 مردم را گروه گروه به در خانه او رهسپار می‌بینی، گویی ایشان دو پای مور و ملخند.
824- حتی ترکناهم ... ص 302 ... تا هنگامی که ایشان را در معرکه‌ای رها کردیم که پاهایشان در آن معرکه همانند چوبهای رویهم انباشته، معلّق است.
825- کانهم ... ص 302 گویی ایشان چوبهایی هستند که در بیابان روی زمین افتاده‌اند.
826- 827 عمّتهم ... ص 303 خشمی از تو ایشان را فرا پوشاند که احدی از ایشان را باقی نگذارد، پس گویی از آنچه به
__________________________________________________
(103)- کلمه مذکور فوق مطابق روایت دیوان الهذلیین، ج 2، ص 166 ترجمه شد برای وجه منقول در متن الجمان (ادها) معنای مناسبی بدست نیامد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 491
ایشان رسیده، ریشه‌های درخت از جای کنده شده‌اند.
828- یصفّقه ... ص 303 پیش در آمد بادی سرد به او می‌وزد و می‌جنباندش و (نیز) تند بادی سرد و نامتعادل در شبی از شبهای ماه جمادی.
829- ثم اضحوا ... ص 304 پس به چاشت رسیدند در حالی که گویی برگی خشکیده بودند که باد صبا و دبورشان به راست و چپ حرکت می‌داد.
830- 842 ایها الشامت ... ص 306 ای دشنام دهنده و سرزنش کننده روزگار، آیا تویی دور (از سختیها) و در امان از بلاها!؟ یا این که تو را پیمانی است از روزگار!؟، نه؛ بلکه نادان و فریفته شده‌ای. چه کسی را دیدی که روزگاران جاویدش ساخته، یا چه کسی از اینکه به او ستمی رسد در امان است!. کجاست خسرو؛ خسرو خسروان؛ انو؟؟ شیروان، یا پیش از او شاپور کجاست! و کجایند «بنی الاصفر» بزرگوار؛ پادشاهان روم، یادی از ایشان بر جای نمانده است. و کجاست آن صاحب شهر «حضر»، هنگامی که آن را ساخت و هنگامی که رود دجله و جوی «خابور» بسوی او با هم گرد می‌آمد! آن شهر را از سنگ مرمر ساخت و آن را از آهک از هم جدا ساخت و در نتیجه پرندگان را در جایگاههای بلندش لانه‌هاست، ملکش را مرگ نبخشید و پادشاهیش بر باد رفت، و درب آن شهر متروک شد. و حال خداوند قصر «خورنق» را تامل کن، هنگامی که روزی سر بر آورد و هدایت را تفکری است، وضعی که داشت، و مال بسیاری که داشت و دریای (رود فرات) گشاده و گسترده و کاخ «سدیر» (- آن همه دارایی که داشت) او را خوشحال ساخت، پس دلش لرزید و ترسید و گفت: «چیست خوشحالی زنده‌ای که به مرگ منتهی می‌شود؟» سپس، پس از رستگاری و ملک و سروری و نعمت، در آن جا گورهایشان فرا پوشاند، سپس هنگام چاشتگاهان برگی خشکیده شدند و باد صبا و دبور به این سو و آن سویشان حرکت می‌داد.
843- 845 ربّ ... ص 308 چه بسا کاروانی که نزد ما بار انداختند و باده آمیخته با آب زلال می‌نوشیدند و با کوزه‌هایی که بر در آنها صافی بود، و اسبهای تندرو در جلهای خود زمین را می‌کوبیدند، سپس چاشتگاهان تندباد حوادث روزگار، بر ایشان وزید، و روزگار چنان است در حالی که در تغییر و دگرگونی است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 492
846- 852 ما ذا أومل ... ص 309 بعد از نیستی آل محرّق که خانه‌هایشان را ترک گفتند و پس از ایاد، در انتظار چه آرزویی باشم!، و پس از ساکنان قصر خورنق و سدیر و بارق «104» و قصر کنگره‌دار که در سنداد «105» است، سرزمینی که به سبب پاکیزگی جایگاه خواب چاشتگاهیش، کعب بن مامه و ابن ام دؤاد آن را برگزیدند، بادها بر محل خانه‌هایشان وزید و گویی ایشان میعادی داشتند، و بتحقیق در آن دیار با راحت‌ترین زندگی و در سایه ملکی استوار پایه غنودند، در انقره «106» فرود آمدند در حالی که آب فرات که از کوههای بزرگ جاری بود، بسویشان می‌آمد، پس ناگهان نعمتها و همه آنچه موجب سرگرمی بود روزی به نیستی و زوال می‌انجامد.
853- و ارانا ... ص 310 و ما را همچون کشت و کار نشان داد که روزگار آن را می‌درود و برخی برجاست و برخی از پا در آمده است.
854- لو کان ... ص 311 اگر اسبهایش را با رسنهای ما در آمیزد، همانا صدای برخورد سلاح، طنین انداز می‌شود.
855- 856 ... ص 311 مردم از جهت صورت و سیما برابرند، و پدرشان آدم و مادرشان حواء است، اگر ایشان را از جهت ریشه و اصل نسبی باشد که به آن افتخار کنند، آن اصل و نسب گل و آب است.
857- و حسبک ... ص 312 و ترا از امر نسب همین چهره کافی است که خبر می‌دهد از نسل آدمی.
858- 859 تسألنی ... ص 313 ... از من می‌پرسد چند سال دارم، گفتم: «اگر به اندازه سوسمار یا نوح در روزگار پیش از خلقت انسان که صخره‌ها مرطوب و همانند گل و لای است، عمر کنم ...
__________________________________________________
(104)- خورنق کوشک نعمان اکبر که به عراق است. (منتهی الارب).- م.
سدیر قصری است در حیره نزدیک خورنق که آن را نعمان اکبر به برخی از پادشاهان عجم اختصاص داد.
(رک: ترجمه متن الجمان، ص 402) بارق: موضعی است به کوفه. (منتهی الأرب).- م.
(105)- سنداد نام جویی یا قصری است به عذیب. (منتهی الارب).- م.
(106)- انقره موضعی است در حیره و شهری به روم یا قلعه‌ای است در آن. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 493
860- اذا قطعنا ... ص 315 هرگاه کوهی را (در نوردیم) «107» کوهی دیگر آشکار می‌شود.
861- 863 بارض ... ص 315 در سرزمینی که پرنده هوبره «108» را همچون شتر چاقی که کاروانش با دو لنگه بار گم کرده است، کوه قنان تهی از جنبنده، در آن سرزمین گویی کشتیهای دستخوش امواجی است که چوب ساج «109» آن، با قیر اندوده شده است؛ کشتیهایی که در امواج و اعماق آب وارد شده، و امواج آب پایین سینه‌هایشان را فرا گرفته (یا سینه‌هایشان را آب فرا گرفته) و قسمتهای دیگر آنها روی آب شناور است 864- و محمرة ... ص 316 سال خشکسالی که آفاق آسمان در آن سرخ گون و اندرونش (زمین) گرد آلود و ابرهایش سبک (بی‌باران) و باران بهاریش سست است.
865- 866 و جاءتک ... ص 316 و آن سال برایت برای بدون باران و خیر و برکت آورد و بتحقیق گرد و غبار، چهره خورشید را تیره و تار کرد، گویی ستارگان چشمهای سگان است که گاهی در کرانه آسمان بر پای می‌خیزد و گاهی فرو می‌افتد.
867- 868 و حیران ... ص 317 و چه بسا شب تاریک و ظلمانی دستخوش امواجی که گویی ستارگانش از پشت گرد و غبار تیره و تار، چشمهای تنگ و تار شده است (- چه بسا چنان شبی) که کاروان را کورکورانه در آن شب حرکت دادم تا هنگامی که رواقهای «110» سبزش (تاریکیهایش) وجود جوانان و شتران سرخ نشان را آشکار ساخت.
869- هجان ... ص 318
__________________________________________________
(107)- مطابق روایت دیوان جریر، ص 520 و لسان العرب، ریشه «علم» چنین ترجمه می‌شود: «در نوردند».- م.
(108)- هوبره: خرچال (: مرغابی بزرگ، مرغابی) میش مرغ. (فرهنگ معین).- م.
(109)- ساج: معرّب ساگ، گیاهی است از تیره شاه پسند که چوب آن برای ساختن کشتی به کار می‌رود.
(فرهنگ معین).- م.
(110)- ترجمه مطابق نص دیوان ذی الرمه (ارواقها) آورده شد، در متن الجمان «ارواقه» ضبط شده و آن محرّف است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 494
شتران اصیلی که رنگ آنها را نشان قرمزی است که دو چشمان را به شگفت می‌آورد و زیبایی آنها در رنگ قرمز آنهاست.
870- 871 کأس ... ص 318 جامی که هرگاه بر حنجره نوشنده‌اش سرازیر می‌شود، سرخی آن را به گونه و چشمش می‌بخشد، پس باده چون یاقوت، و جام چون مروارید در دست کنیزی لاغر اندام است.
872- انما الذلفاء ... ص 318 همانا «ذلفاء» «111» دانه یاقوتی است که از کیسه بازرگانی خارج شده است.
873- هی کالدرة ... ص 319 وی همانند گوهر مستور و محفوظ زیبا و در پاکی و پاکیزگی یاقوت و مرجان است.
874- بالدر ... ص 319 گلوگاه وی با درّ و یاقوت و گلوبندی از مروارید و زبرجد آرایش داده شده است.
875- یاقوت ... ص 319 ای یاقوته که قوت جان منی، جان من با جامی از می در راحت است.
876- 877 بادت ... ص 320 (آن خانه‌ها) از بین رفت و نشانه‌های آنها را دست کهنگی و فرسودگی دگرگون ساخت جز اجاقهای سنگیی که سرخی (آتش) آنها بر باد رفته است و جز میخی که سیاهی سر آن آشکار است و سایر قسمتهایش را سنگ ریزه‌ها دگرگون ساخته است.
878- کمضیئة ... ص 321 همانند (درّ) در صدفی است که غوّاص آن خوشحال است و هرگاه آن درّ را می‌بیند لا اله الا اللّه می‌گوید و بر خاک می‌افتد.
879- کالتؤا میّة ... ص 321 (وی) همانند درّ «تؤامیی» «112» است که اگر با وی نزدیکی کنی، چشم خنک و بستر پاکیزه می‌شود.
880- فجاءت ... ص 321
__________________________________________________
(111)- نام خاص زنی و یا صفت زن بینی باریک. (منتهی الارب).- م.
(112)- تؤام: ساحلی در عمان، و درّ به آن منسوب است. رک: متن الجمان، پاورقی، ص 321 م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 495
پس او آمد؛ چنان که آن درّ بازرگان آمد، در حالی که ریسمان گلوبندش گسیخته شد، و دانه‌هایی از آن جدا گردید.
881- 885 و قد اراها ... ص 322 و بتحقیق او را در آن قبیله‌ای که شادند و افسانه‌گو دارند (- او را) در میان همگنانش می‌بینم؛ هنگامی که وی همانند شاخه خرامنده است، و چشم من هشیار دیدار کننده را به شگفتی وا می‌دارد، (او) همانند لعبتی است که جایگاهش در قصر، با آب طلا در میان مرمر موّاج نقّاشی شده است، یا همانند تخم شترمرغی است که در میان تلی از شن پوشیده شده، یا همانند دانه درّی است که به نزد تاجر حمل شده است. او چنان است که اگر مرده‌ای بر روی گلوگاهش تکیه داده شود، زنده می‌گردد، و به جانب گورستان حمل نمی‌شود.
886- 895 کدرّة ... ص 322 همانند مروارید غوّاصی که تمام وجود خویش را در جای بیمناکی افکند، و ضمیر دل در حالی که گریه سر داده بود از ماری لال می‌هراسید که بر مروارید گمارده شده بود، و از پیش هشدارش از خطر غوّاص بسوی مروارید گسیل می‌شد. غوّاص گفت: یا مرگ را ملاقات می‌کنم، یا برای خویشتن ثروتی به دست می‌آورم، و مرگها زمانش فرا رسنده است، مار را دید و در اطراف آن درّ یگانه با یکدیگر به گفتگو پرداختند، و سرانجام آن گفتگو یا مرگ است و یا رسیدن به دنیایی که مژده دهنده‌اش بانگ بر می‌آورد، و چون جانی که فقرش را خوابی نیست، آنچه را نزد مار است (درّ) مشاهده کرد، خویشتن را برای رسیدن به آن درّ به مخاطره افکند، چون غوّاص نزدیک شد، مرگ (مار) به دو دست وی پیچید و با دندانهای نیشش گزید که تأثیر نیش آن دندانها سریع است، پس با نیمه جانی طرف بالای طناب ایشان «113» را تکان داد در حالی که بر بالای سر وی لجّه‌های آب سبزگونی که متّصل به دریاهایی ژرف است، روی هم موج می‌زند، پس وی بازنیامد مگر آن که در زیر امواج آب به سبب مرگ، خونهای رنگینی از او فرو ریخت که حکایت از کشته‌ای تر و تازه داشت. پس چون آن دانه درّ صید شده را به مادر غوّاص نشان دادند و آن دانه درّ درخشیدن گرفت، به سبب میل به ثروتمندی، آتش اندوهش فرو نشست، پس تاجران به بهای گرانش خریدار شدند، و هیچ بهایی پیشنهاد نشد جز آن که بسیار آن اندک بود.
__________________________________________________
(113)- مطابق روایت دیوان (اعلی حبله) ترجمه چنین می‌شود: بالای طنابش را تکان داد.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 496
896- 906 کجمانة ... ص 324 همانند دانه درّ دریایی (یا درّ منسوب به سواحل بحرین) که غوّاص آن، از اعماق دریا بیرونش آورده است، قوی دل است و سرپرست چهار تنی می‌باشد که نژاد و اصلی مختلف دارند، پس میان ایشان اختلاف درگیر شد و آنگاه که اختلافشان به اتّفاق مبدّل گردید، زمام امورشان را به دست آن غواص (غواص اول) سپردند (زمام امورشان همچنان به دست او بود) تا هنگامی که به وی بدگمان شدند، و آن غوّاص همچنان از ماهی تا ماه دیگر ایشان را همراه خود می‌برد، وی لنگرهای کشتی‌اش را در مهلکه‌ای رها ساخت و آن لنگرها استوار گشتند و کشتی از حرکت باز ایستاد، آن دانه درّ، پدر غوّاص را کشت، غوّاص گفت: راه پدر را ادامه می‌دهم، مگر این که آنچه مطلوب روزگاران است به دست آورم، روز را به نیمه رساند در حالی که در آب فرو رفت و رفیقش در غیاب، از او اطّلاعی نداشت، غوّاص به آرزویش رسید و دانه درّی را آورد که پوشیده در صدف و همچون شعله آتش، درخشنده و نورانی بود، در برابر آن دانه درّ بهایی گران به او دادند، وی از تسلیم آن خودداری کرد، و رفیق غوّاص به او گفت: آیا نمی‌فروشی؟ و دریانورد می‌بیند که (خریداران) بر دست و پای غوّاص می‌افتند و وی آن دانه درّ را برای گلوگاه، با دستان خویش نگه می‌دارد، آیا آن دانه درّ همانند آن زن مالکی است که با شادی و شادمانی از سراپرده بیرون آمده است!؟
907- 908 ما استوصف ... ص 325 مردم چیزی که در نظرشان خوش آید وصف نکردند جز این که وصف ام نوح بالاتر از وصف آنهاست، گویی وی (در پاکیزگی) همچون باران روشن و تابناک است و گویی وی دانه درّی است که روشنی وی را صدفی در نپوشانده است.
909- 910 ظبی ... ص 326 آهویی است که گویی خدا پوسته درّ را پوست او گردانیده است و بر گونه‌هایش هر زمان که بخواهی گل سرخی را مشاهده می‌کنی.
911- کانما خلقت ... ص 326 گویی وی از پوسته درّی آفریده شده که در همه جوانب آن زیبایی در کمینگاه است.
912- کانما افرغت ... ص 326 گویی وی در پوسته درّی ریخته شده و هر عضوی از اعضای جسمش همچون قرص ماه است.
913- درة ... ص 326
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 497
او همچون دانه درّی است که هر کجا چرخانیده شود، نور می‌افشاند و طلبه‌ای است که از هر کجایش بوییده شود، بوی عطر می‌وزد.
914- هی الدر ... ص 326 هنگامی که سخن می‌گوید همچون درّی پراکنده است و مانند درّ بهم پیوسته است هرگاه لب به سخن نگشاید.
915- اذا نضون ... ص 327 هرگاه چادرهای نازک از تن برگیرند (گویی) درّهای بحرینی را از صدفها بیرون می‌آورند.
916- تواضع ... ص 327 دانه‌های درّ فروتنی پیش گرفت آن زمان که آن زنان دانه‌های مروارید قیمتی پوشانیده شدند، پس ایشان همچون درّ و درّها پوسته‌های درّند.
917- کانهم ... ص 327 پس گویی آن کودکان، در حالی که بنی الغوغاء اطراف ایشانند، درّها و مخشلبهایی «114» هستند که در روی زمین پراکنده‌اند.
918- ظلت ... ص 328 بچه‌های آن گاو وحشی بر روی زمین پراکنده و به خاک افتاده‌اند، گویی درّهایی‌اند که بر روی زمین پراکنده‌اند.
919- و تضی‌ء ... ص 328 و آن بچه گاو وحشی در تاریکی می‌درخشد همانند درّ سواحل بحرین که رشته آن از هم گسسته است.
920- کاننی ... ص 328 گویی از عشق به «خرقاء» همچون شتری هستم که تازه خریداری شده و غریب و کف سمش خون آلود، و عزیمتگاهش دور و مبتلا به مرض هیام «115» است.
__________________________________________________
(114)- مخشلب مهره‌ای است که برای زیور ساخته می‌شود و به نام زنی نامیده شده که آن را برای زیور برگزیده، و فارسی معرّب است. رک: الجمان، پاورقی، ص 327.- م.
(115)- دردی که شتر به آن مبتلا شود و حالتی شبیه به تب بر او عارض می‌شود و پوستش حرارت فوق العاده می‌یابد و عطش آن فرو نمی‌نشیند. الجمان، پاورقی، ص 328.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 498
921- کان صوت ... ص 329 گویی صدای آب نوشیدن آن شتر در آبشخوار همانند صدای سنگی است که بر روی سنگی غلتانیدی.
922- هذا مقامی ... ص 329 این است جایگاه من برای تو تا به حدی سیراب شوی که آب از تو تراوش کند و از سرزمینهای «ابطح «116»» عبور کنی.
923- 924 و یا اخا ... ص 329 ای صاحب شتران، همانا مرض تشنگی در آن شتران به طول انجامیده و سیرابی را در خشکسالی و خشکی سراغ ندارد، شتران تشنه را بر چشم من و حدقه آن وارد ساز تا با اشک روان و ریزان، آنها را سیراب کنی.
925- 928 فما حائمات ... ص 330 پس آن شترانی که یک شب و روز به دور آب سرگردانند، و با چوبدستی بر آنها نواخته می‌شود، و گردنهایشان را خم می‌کنند و لب تشنه‌اند و از آبشخوار برای هیچ مقصدی راه بازگشت ندارند، و نه به آب خنک حوضها نزدیکند، حبابهای آب را می‌بینند و حایل میان آنها و آن حبابها مرگ است و آن شتران متوجّه صدای سقایان می‌باشند (- آن شتران با اوصافی که گفته شد) سینه‌اشان از من افروخته‌تر و تفتیده‌تر در عشق به تو نیست، و لیکن دشمن با من دشمنی ورزیده است.
929- 931 اقول ... ص چون آن دسته شتران به حرکت در آمد و بر روی شوره‌گزهای بیابان پراکنده شد؛ شترانی که هرگاه شبان آنها را در زمینهای هموار گسترده اطراف آبشخوار من، به چرا مشغول می‌سازند، ته مانده آب صاف و خنک را در حمی به یاد می‌آورند (- چون آن شتران به حرکت در آمدند) به شبان آنها گفتم: با آنها مدارا کن که با جبر و عنف از وطن بازگرفته شده‌اند.
932- 933 لا تلمنی ... ص 332
__________________________________________________
(116)- سرزمین گسترده‌ای که سیل در آن جاری می‌شود و شن و سنگریزه‌ها را در آن بجا می‌گذارد و از آن است اباطح مکه. (المعجم الوسیط).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 499
ای عتیق! مرا سرزنش مکن که آنچه به آن گرفتارم مرا کافی است، و آنچه مرا کفایت می‌کند به آن گرفتارم مرا سرزنش مکن که تواش در نظرم آراستی، تو همانند شیطانی برای آدم (هنگامی که به آدم گفت: کافر شو.)
934- 937 ابت ... ص 336 عزّتم سربرافراشت، و آزمودگی‌ام ترفّع جست، (و این صفات و خصالم که): ستایش را بابهای سودبخش به دست می‌آورم و در ناملایمات مالم را می‌بخشم و با شمشیر بر فرق سر دلیر گردنکش فرود می‌آورم و این که هرگاه دلم به تلاطم و جوش و خروش می‌آید، به او می‌گویم: سر جای خود بنشین که یا مورد ستایش واقع می‌شوی و یا آرام می‌گیری (- عزّت و بزرگی و آزمودگی و این صفاتم ترفّع جست) تا از بزرگواریهای شایسته‌ای دفاع و علاوه بر آن، از عرض مصون و پاک خود حمایت کنم.
938- نهین ... ص 337 ما جانها را خوار می‌داریم و خوار داشتن نفوس در سختی (جنگ) نفس را بیشتر حفاظت می‌کند.
939- 941 الحرب ... ص 339 جنگ در آغاز درگیریش، تازه و جوان است و با آرایش خود برای هر نادانی کوشش می‌کند «117» تا هنگامی که شعله‌ور شد و آتش آن بالا گرفت به حالت پیرزنی بر می‌گردد که شوهر ندارد؛ آن زن دو مویی (موی سیاه و سفید) که سرش را تراشیده و خود را ناشناس ساخته، و برای دربرگرفتن و بوسیدن ناپسند است.
942- انی امرؤ ... ص 340 بدرستی که من مردی هستم که با دوستم پیمان بستم که در روزگاران در میان صفوف نهایی نایستم.
943- 944 زوامل ... ص 341 همچون شترانی‌اند که حامل اشعارند، و معرفتشان به اشعار جز شناختی همانند شناخت
__________________________________________________
(117)- بنابر روایت شرح دیوان الحماسة، ج 1، ص 368 ترجمه چنین می‌شود: جنگ در آغاز، دخترکی جوان است که با سلاح خود بسوی هر نادانی عزیمت می‌کند.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 500
شتران نیست، سوگند به جانت که شتر هرگاه بامدادان یا شامگاهان با بارهایش از جایگاه خارج شود، نمی‌داند در لنگه‌های بارش چیست.
945- تروقل ... ص 343 بدنهای قوم سعد بن زید تو را به شگفتی وا می‌دارد، و هنگامی که ایشان را نیک بشناسی، از ایشان متنفّر می‌شوی.
946- لا بأس ... ص 343 قومی را به سبب طول و عرض (طول و عرض بدنها یا بسیاری افرادشان) اهمیّتی نیست؛ خلقتشان خلقت استران و عقلهایشان عقلهای گنجشگان است.
947- عقله ... ص 343 عقل او همچون پرنده و صورتش صورت شتر است.
948- تری ... ص 344 جوانان نخل پیکری را می‌بینی و از تباهی درونشان اطّلاع نداری.
949- اقبل ... ص 346 سیلی از جانب امر خدا روی آورد، و آهنگ آن بوستان بارور را داشت.
950- أطفت ... ص 346 بر او در روزی که نه شب بود وارد شدم، و جست و جوی آب نوبت دوم «118» برای شتران، صاحب وی را (از پرداختن به او) باز داشت.
951- 952 تطاول ... ص 346 شب تاریک و سیاهت به درازا کشید، و آن شب از صبحی روشن نمی‌شود، هرگاه گویم آن شب به سر رسید یا پایان یافت، تاریکیهایی (مه‌هایی) از هر سو به حرکت می‌آید.
953- ألا بکرت ... ص 347 هان بامدادان بیرون شد و سرزنشگر من ملامت می‌کند (و مرا به خواب می‌برد «119» و شب تاریک از بین نرفته است.
__________________________________________________
(118)- مطابق روایت شعر در مجمع البیان، ترجمه مصراع دوم چنین می‌شود: «و جست و جوی بره میشها ...».- م.
(119)- در حاشیه نسخه اصل «تهجّننی» ضبط شده و ترجمه‌اش چنین می‌شود: «و مرا تقبیح می‌کند».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 501
954- 955 جار فیه ... ص 348 در آن روز باقی لشکر ستم روا داشت، و نخلهای آن سرزمین بر باد رونده بود، و چینندگان را رسوا می‌ساخت، پس آن نخلها را همانند حبشیان سیاه می‌بینی در حالی که آتش بر آنها می‌نوازد و برخی بر خاک افتاده و برخی بر جای ایستاده است. «120»
956- کانّ فتات ... ص 349 گویی خرده‌های پشم رنگ آمیزی شده در هر منزلی که در آن فرود آیند دانه‌های خرد نشده «فنا» «121» است.
957- بجمع ... ص 350 ... با گروهی که تلها و تپه‌ها (یا لشکرهای انبوه) و کوههای «سلمی» و سلسله کوههای کشیده و بلند در برابرش به خاک می‌افتد (ما برای جنگ با حروریان [فرقه‌ای از خوارج سر بر آوردیم.)
958- برأس ... ص 350 ... با سری از طایفه بنی جشم بن بکر که با آن زمین هموار را می‌کوبم.
599- اذا ما ... ص 350 هرگاه بر تپه ماهورها بر آیند، آنها را چون گرد و غبار برانگیخته شده قرار می‌دهند.
960- اذا نحن ... ص 351 هرگاه ما میان مشرق و مغرب حرکت کنیم، خاکهای خوابیده و بیدار به جنبش در می‌آید.
961- اذا ما غضبنا ... ص 351 هرگاه ما خشم گیریم خشم مضری، پرده خورشید (زمین) را می‌دریم؛ مگر این که خون بگرید.
962- و ذا النّصب ... ص 351
__________________________________________________
(120)- مطابق روایت دیوان الاعشی، ص 203 و تصحیح مضبوط در پاورقی الجمان، ص 348 ترجمه چنین می‌شود: «در آن روزگار دفع کننده لشگر ستم رواداشت، و نخلهای آن سرزمین (حجر) خم شد (یا برباد رفت) پس آنها را همانند نخلهای خشک و بی‌بار و برگ می‌بینی در حالی که سیاه است و آتش بر آنها می‌نوازد، و بر خاک افتاده و یا بر جای ایستاده است.».- م.
(121)- فنا: جمع فناة سگ انگور، یا درختی است سخت سرخ که از آن قلاده سازند. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 502
بسوی آن بت که برپای داشته شده مرو، و شیطان را مپرست، و خدا را عبادت کن.
963- ترکت ... ص 352 بنی الهجیم را واگذاردم در حالی که ایشان را سرگیجه‌ای عارض شده بود، و هرگاه گروهی از ایشان رهسپار می‌شدند، باز می‌گشتند.
964- فعنّ ... ص 352 پس برای ما گله‌ای نمودار شد که گویی گوسفندانش دوشیزگان محفل دوار «122» در چادری بلند و کشیده‌اند.
965- لأنعتن ... ص 352 همانا شترمرغی را وصف می‌کنم که شتابان و سیاه سفید است و بامدادان در جست و جوی ملجاء و پناهی از جایگاهش بیرون می‌شود.
966- امسک ... ص 353 خرت را بگیر که آن در پی خرانی که قصد کوه «غرّب» «123» را دارند، رمیده شده است.
967- قد یخطم ... ص 353 گاهی شترنر پس از رسیدن به عنفوان جوانی با عنف و خشونت به مهار در آورده می‌شود و گاهی شیر نر بر آنچه ناخوش دارد بازگردانیده می‌شود.
968- 979 فغلست ... ص 354 پس آن دسته گورخران در حالی که سپیده صبح پرده از رخسار آن برگرفته و پاره‌ای از سپیده در تاریکی شب مستتر بود، در هوای تاریک و روشن صبح بسوی چشمه‌ای رهسپار شدند که جلبکها گرداگردش را فرا گرفته و ماهیها و قورباغه‌ها صدا در صدا می‌انداختند، و آب آن چشمه را جویباری می‌کشید برهنه همچون شمشیر، و لابلای نخلهای کوچک جریان داشت و شاخه‌های نخل (یا گیاهها) در اطرافش بر یکدیگر بلندی می‌جستند. و در سمت چپ قبیله
__________________________________________________
(122)- دوار: مراسم عبادتی در جاهلیّت بوده است. رک: الجمان، پاورقی، ص 352.- م.
(123)- غرّب نام کوهی است در موضعی پایین‌تر از شام به طرف عراق و در دیار بنی کلب قرار دارد. رک:
مجمع البیان، ج 10، ص 290.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 503
«جلان» «124» صیادی ژنده‌پوش و کوچک اندامی بود که در گودالی خزیده بود؛ صیادی که پیکانهایی را آماده می‌ساخت که تیرها را هدایت می‌کرد؛ تیرهایی که سینه‌هایشان محکم و پشتهایشان صاف و پرها و زه‌هایشان، از پشت آنها را به جلو می‌راند. هرگاه نظایر آن گورخران به آن صیّاد نزدیک می‌شدند، برخی از آنها (به سبب اصابت تیری) از همگنان خود بریده و جدا می‌شدند؛ تا آن زمان که خران وحشی در زمینهای گود آبشخوارش پنهان شدند، احساس ترس و وحشتی (از وجود صیّاد) آنها را به شک و تردید واداشت، پس در یک حرکت به سبب ترس، گردنهایشان را کج کردند، سپس صدای آبی که در حال جریان بود، آنها را به سوی خود فرا خواند پس آن گورخران که خال سفید بر شکم دارند، در حالی که جگرهایشان بر بالای غضروفها در میان اندرونشان (از ترس) بر آمده بود روی آوردند؛ تا هنگامی که جرعه‌هایی از آب از هر حنجره‌ای به سوی (موضع) تشنگی شتابید، و آن خران وحشی سوزش جگر را فرو ننشاندند (- در آن هنگام) صیّاد تیری رها ساخت و به خطا رفت، و سرنوشتها چیره است، پس خران پراکنده شدند، و عادت آن صیاد وای گفتن و خشم گرفتن بود، در حالی که آن خران وحشی از آنچه (خانه صیّاد) که در دامنه کوه دیدند (یا از آن حالت اندوه و حسرتی که در صیّاد دیدند) در دامنه کوه بسرعت حرکت می‌کردند و پا بر زمین می‌زدند؛ پای زدنی که نزدیک بود ریگزار از آن آتش بگیرد.
980- 987 فما انجلی ... ص 356 پس بامداد آشکار نشد مگر این که دسته گورخران، شبانه بر آب روان در میان نخلهای کوچک وارد شدند؛ آب روانی که قورباغه‌ها بر روی آن حرکت می‌کردند، و بتحقیق تیراندازی ماهر و مشهور از بنی جلان از طرف چپ آن خران وحشی آماده (برای تیراندازی) بود گویی آن صیّاد هنگامی که خروج خران وحشی از آبشخوار نزدیک می‌شود، به سبب طمع در صید آنها و ترس از به خطا رفتن تیرش، همانند کسی است که تب او را گرفته است، تا آن هنگام که پی‌های پایشان با آب در آمیخت، آن چشم دوخته بر صید محروم بسوی آنها اشارتی کرد، و در دست چپ کمانی از چوب درخت «شریان» «125» داشت؛ کمانی تغذیه شده (از گوشت شکار) و ستبرمیان و پهن دنباله‌ای که چوبش انحنا و ترنّم (یا کجی و راستی) داشت، زه کمان را دو تا می‌کند و کمان زه را
__________________________________________________
(124)- جلّان قبیله‌ای است از عنزة. رک: الجمان، پاورقی، ص 354.- م.
(125)- درختی است که از آن کمانهای شکار ساخته می‌شود. (الجمان، پاورقی، ص 356).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 504
برمی‌کشد، و گویی زه در دل کمان حلقومی است «126». پس آن خران وحشی پا به دویدن گذاشتند و تشنگی ایشان فرو ننشست، آبی مزمزه کردند و نه سیراب شدند و نه تشنه کام ماندند، صیّاد از آنچه بر سر او رفت به سوگ نشست و دسته‌های گورخران از آن گله پراکنده می‌شدند.
988- 997 کانها بعد ... ص 357 گویی آن شتر- پس از آن که رهایی (از تشنگی) او را به رهایی رسانید «127»- در دره «شیّطین» گاو وحشیی بود که مخفیگاهی می‌طلبید؛ گاو وحشیی که (صیّاد) کمین کرده بر روی زمین در پی آن بود؛ کمین کرده‌ای که از دیرباز به سبب جدایی از گوشت شکار، جسمش زار و نزار بود، پس سراسر روز در صدد باز داشتن آن گاو وحشی از یگانه فرزندش بود، و مثل اویی همانند آن گاو وحشی را از یگانه فرزندش باز داشته است، تا هنگامی که گاو وحشی از وی بی‌خبر ماند و متوجه نشد که مرگ روزی درنده‌اش را فرستاده است، پس به خوردن آن مشغول شد در حالی که آن دسته گاوهای وحشی در طول روز سرگرم بودند و با دسته‌ای از گاو می‌چریدند، پس شتابان و سرگردان و ماتم زده بازگشت، و هر یک فراسوی آن گاو وحشی گرد آمدند، پس باد سرد مرطوب بر آن می‌وزید، و قطره‌های باران بر آن می‌چکید؛ چه کسی برای این کشته است؟!؛ در حالی که قلب آن گاو را سرما زده است، تا هنگامی که اشعّه خورشید پراکنده شد، صبحگاهان صیّاد نبهان «128» بر آن حمله‌ور شد؛ صیّادی که همراهانش با سگان در پی شکار بودند؛ سگانی که همانند تیرهای خوش تراش درنده بودند، و در گردنهایشان گردنبندی از تکه گوشتهای خشکیده بود، پس آن سگان بجز سرین حیوانات و سمها و زایده‌های آنها، چیزی پشت سر خود باقی نگذاشتند.
988- 1009 خنساء ... ص 358 (... یا آن شتر همانند) گاو وحشی بینی عقب رفته‌ای است که بچه‌اش را فرو گذاشت، و در نتیجه به سبب از دست دادن آن بچه به خاک افتاده سپید اندامی که گرگان خاکستری اعضایش
__________________________________________________
(126)- اصمعی گفته است: شایسته بود شاعر بگوید: «حلقوم القطا (حلقوم مرغ سنگخوار)» زیرا حلقوم مرغ سنگخوار شکل وتر است. (دیوان ذی الرمة، ج 1، ص 452).- م.
(127)- مطابق روایت دیوان الاعشی، ص 107 «بعد ما افضی النّجاد» ترجمه چنین می‌شود: پس از آن که سیر در بلندیها او را به سرزمینهای پست رسانید.- م.
(128)- نبهان: نام پدر ایلی از طایفه طیّئ و او عمرو بن نبهان است. (لسان العرب، ریشه نبه).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 505
را از یکدیگر می‌ربودند و غذایشان قطع نمی‌شد (- به سبب از دست دادن آن بچه) چرخیدن و غریدنش در زمین سخت میان آن دو شنزار قطع نشد، آن گرگان (یا سگان) گاو وحشی را از بچه‌اش بی‌خبر یافتند، و آن فرصت را (برای صید بچه گاو وحشی) غنیمت شمردند. بدرستی که تیرهای مرگ به خطا نمی‌رود، شب را به سر برد در حالی که بارانهای مداوم و پی در پی ریزان بود، و آن بارانها سرزمینهای شنزار سرسبز را سیراب می‌کند، و ریزش آن پیوسته است، آن گاو وحشی خویشتن را در پناه ریشه درخت پر شاخ و برگ جا گرفته در گوشه‌ای قرار داد که بر اطراف تلهای شن روان و کج و معوج روییده بود ابرهای آن، ستارگان را پوشیده می‌دارد، باران پیوسته بر خطّ کشیده پشت آن گاو وحشی فرو می‌بارد، و آن گاو در چهره تاریکی می‌درخشد؛ همانند درخشش در دریایی که رشته‌اش فرو پاشیده است، تا هنگامی که تاریکی بر طرف و جسم آن گاو نمایان شد، و داخل صبح گردید در حالی که دست و پایش بر زمین می‌لغزید، و یک هفته کامل در آبگیرهای صعائد بی‌تابی کرد و سرگردان شد، تا آن هنگام که (از دست یافتن به بچه خود) ناامید شد، و پستان پرشیرش کم شیر گردید، و شیر دادن و بازگرفتن از شیر، آن را تهی نساخت، و گوش بزنگ صدای آهسته مردم شد، پس آن صدای غیبی‌اش به وحشت انداخت، و درد او دیدن مردم است، پس آن گاو وحشی گمان می‌برد که فاصله میان دو دست و دو پایش یعنی جلو رو و پشت سرش، دو جایگاه ترس (یا شایسته‌تر برای ترس) است.
1010- 1018 فکانّی إذ ... ص 361 و گویی هنگامی که سراب، در چاشتگاه جریان می‌یابد، بر پشت گاو وحشی دراز دمی سوارم که گونه‌هایش سیاه مایل به سرخی است. دو گونه‌اش را رنگ ابریشمی درپیچیده و دو طرف پشتش را رنگ درخشنده‌ای فرا پوشیده است، آن گاو وحشی را صیّاد تیراندازی از طایفه طیّ، و سگهای شکاریی که از خود چابکی آشکار ساخته‌اند، به وحشت انداخته است، پس آن سگان را دید و آنها را بوضوح نشناخته بود، و سگان را حرص و ولعی بود، سپس گاو وحشی، روی گردانید، و دو پهلو از گرد و غبار، وی را فرا گرفته و در آرامش بود، پس آن سگان را می‌بینی که (در آرامش آن گاو) «129»، راه را در می‌نوردیدند، و گاو در سیر و حرکت بازیگری می‌کند، سگها نزدیکش می‌شوند، و هنوزش نگرفته‌اند، و اگر بازگردد به ریخته شدن خونشان اطمینان دارند، هرگاه آن را
__________________________________________________
(129)- ترجمه مطابق است با روایت الجمان، مطابق روایت المفضّلیّات ربع، ترجمه چنین می‌شود: «... از حرکت باز می‌ایستد».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 506
تعقیب کنند و به زحمت اندازند، در حرکت و سیر، سخت می‌کوشد، و هرگاه از ایشان دور می‌شود (به چرا می‌پردازد) «130»، بیابان‌نشین است و ملازم بیابانهای بی‌انتهاست، و هرگاه صدایی احساس می‌کند، به سیر و حرکت می‌پردازد.
1019- 1024 کانّ نسوع ... ص 362 گویی تسمه‌های چرمی پالان شترم، هنگامی که رگهای شیر ناقه‌های کم شیر و هم گرسنه را در بر گرفت، (- گویی آن تسمه‌ها) بر کمر گاو وحشیی است که بچه کوچکی داشت، و آن بچه گم شد، و به اشتیاقش بیرون شد، و در نوبت رگ کردن پستانش، به سوی فرزندش بازگشت، و در چراگاهش درندگان را یافت که با وی بازی می‌کردند، و جز پوستی تکه تکه شده یا پایچه‌ای از آن، بجا نگذاشتند، پس کمی آن را بویید، و روی گردانید، و مر آن گاو وحشی را شراره‌ای (از آه و حسرتی) بود که غبارها را بر می‌انگیخت، رهایی (از چنگال درندگان) آن گاو وحشی را به شتاب و حرکت واداشت، و وی را چهار دست و پایی همراهی می‌کرد که از پای درد، بندرت رنج می‌برد.
1025- عیرانة ... ص 364 ... ناقه تیزرو خرامان پرشیری که میان مو و پشم را در می‌آمیزد.
1026- علین ... ص 364 (آن زره‌ها) با روغن زیتون رسوب کرده، اندوده شد، و با هیمه‌های شتران (از زنگار) زدوده گردید. پس آنها زره‌هایی نیکوست، و قلابهای حلقه‌ها (یا زیرپوشهای آنها) صاف و برّاق است.
1027- و تبسم ... ص 365 و از دو رشته درهایی می‌خندد که فاصله‌هایش با یاقوتها آمیخته، و باده به آنها نزدیک است.
1028- و حقّة ... ص 365 چه بسا جاجامه‌ای که از مشکدان زنان در روزگار جوانی بر تن کردم، و چه بسا جام میی که بامدادان به من رسید.
1029- النّشر ... ص 365 بویشان مشگ و چهره‌هایشان همچون دینارها و کناره‌های کف دستشان چون گیاه «عنم
__________________________________________________
(130)- ترجمه مطابق است با روایت الجمان، مطابق روایت المفضّلیّات ربع، ترجمه چنین می‌شود: «... از حرکت باز می‌ایستد».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 507
(: گلنار)» است.
1030- 1031 بدر ... ص 365 چهره‌اش ماه تابان و مویش شب سیاه و قامتش شاخه‌تر و تازه است، لعاب دهانش می و گونه‌اش گل سرخ و دندانهایش درّ است.
1032- مما یعتق ... ص 366 از آن نوع باده‌ای که چیننده (انگورش) آن را در باده فروشی کهنه می‌سازد «131» و مزه نهاییش فلفل سیاه و طعم انار است.
1033- معتقّة ... ص 367 (می‌بخشد) میی کهنه و از (عصاره) قهوه و ترش مزه و آن را میان جام و کوزه کفی است.
1034- هواء ... ص 367 آن هواست و لیکن ساکن، و آب است ولی جریان ندارد.
1035- 1036 و لقد شربت ... ص 367 و بتحقیق پس از فرونشستن گرمای نیمروز، از آن باده نوشیدم، در ظرف شفّاف و نشاندار؛ در ظرف شیشه‌یی زرد رنگ خطداری که در سمت چپ مقرون با کوزه‌ای شفّاف است که بر سر آن صافی نهاده شده است.
1037- کانّ اباریق ... ص 367 گویی کوزه‌های می در شامگاهان همانند مرغابیان کج حلقوم بر بالای ساحل است.
1038- مفدّمة ... ص 368 کوزه‌هایی (را یاد می‌کنم) که سرپوش ابریشمی بر سر دارد و گویی گردنهای آنها، گردنهای «بنات الماء» ای است که غرش آسمان آنها را به وحشت انداخته است.
1039- کانّ ابریقهم ... ص 368 گویی کوزه‌هایشان آهویی بر بالای ایوان است.
1040- 1041 و کانّ ابریق ... ص 369
__________________________________________________
(131)- مطابق روایت دیوان ابن مقبل معنای مصراع اول چنین است: «می خالصی که در ظرف صافی می‌درخشد.»- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 508
گویی کوزه می نزد ما آهویی است که بر ایوانها نشسته و حیران و شیدا سر برکشیده است، چون ساقیان آن را بر انگیختند برای ریختن می زانو زند، پس بر در جام می‌خوار گریید، و قهقه سر داد.
1042- 1043 و صافیة ... ص 369 و می پاکی که در جام دارای نرمی است و در عقلها خشونت و سرکشی، گویی دست همپیاله تابشی از آن می را می‌گرداند که جامی به آن احاطه ندارد.
1044- 1045 صبّت ... ص 369 آن می ریخته شد، پس تابش آن شیشه‌اش را احاطه کرد پس گویی آن باده جام جام خود قرار گرفته است و اگر (با آب) آمیخته شود، تقریبا به سبب لطافت و ظرافت رنگش از آب آمیخته با آن مشخص و باز شناخته می‌شود.
1046- 1048 تدور ... ص 370 باده بر ما در جام طلایی دور می‌زند؛ جام طلاییی که دیار فارس با انواع عکسهایش بخشیده است، در محل گودی آن جام تصویر کسری و در اطراف آن گاوهای وحشیی است که دلیران با کمانها در صدد شکار آنهایند، پس، از آن باده است تا حدّی که گریبانهای تصاویر جام بر آن بسته شده است، و از آن آب است آنچه کلاهها بر آن دور می‌زند.
1049- 1050 بنینا ... ص 370 آسمان باده‌ای را بر سر کسری بنا نهادیم که اطراف آن با ستارگان درپیچیده شده است، پس اگر روح به بدن کسری فرزند ساسان، بازگردانیده شود، مرا برمی‌گزیند نه همپیاله دیگری را.
1051- رجال ... ص 370 مردان فارسی اطراف رکاب کسری در میان ستونها و گنبدهای کوتاه بر پا ایستاده‌اند.
1052- کان ثبیرا ... ص 372 گویی کوه ثبیر (یا ابان) در میان انواع بارانهایش مردی بزرگ درپیچیده در گلیم (خطدار) است.
1053- و قربّن ... ص 373 پس شتران را در اطراف تپه‌های «الزّرق» «132» گردآوری نمودند؛ پس از آن که دم تکان دادن
__________________________________________________
(132)- تپه‌هایی است شنی در پایین الدهناء و آن محلّی است در سرزمین نجد متعلّق به بنی تمیم. رک: دیوان ذی الرمّة، ج 1، ص 567.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 509
آن شتران موجب پوست انداختن کناره‌های سرین آن شتران شد.
1054- تلک خیلی ... ص 374 آن است گله اسبانم و آن است قطار شترانم که زرد رنگ هستند و رنگ فرزندانشان مانند کشمش است.
1055- کانه برج ... ص 374 گویی آن شتر برجی رومی است که آن را ملات گچ و آجر و سنگها محکم ساخته است.
1056- فوقفت ... ص 374 پس در آن جا ناقه‌ای را که گویی شبیه به قصر بود متوقف ساختم تا حاجت درنگ کننده را روا سازم.
1057- 1058 و فی الحی ... ص 374 و در آن عشیره کبود لبی است که درخت اراک را می‌تکاند و او آهو بره‌ای است که دو رشته درّ و زبرجد را رویهم قرار می‌دهد، او گاو وحشیی است که فرزندش را از دست داده و با گاوهای وحشی و آهوان، در سرزمینهای پست گیاه خیز می‌چرند و شاخه‌های درخت اراک را می‌جود و آن را پوشش خود قرار می‌دهد.
1059- باتت ... ص 375 هیزم آوران لیلی شب را به سر بردند و برای وی هیزم گرد می‌آوردند؛ هیزمهایی که خشک است و جرقه نمی‌افکند و دود نمی‌دهد.
1060- و موقدات ... ص 375 و زنان آتش افروزی که شب را به سر بردند و آتش می‌افروختند و آن را با هیزم درخت سلم و غرب گسترش می‌دادند و درختانی از طلا برای ما بالا می‌بردند.
1061- 1062 لفّعها ... ص 375 آن آتش را با آتش گیرانه شدت بخشید، پس آن آتش بر پا خاست و با شعله‌اش به آسمان سربرافراشت سرخ و نورانی است نیازی به تحریک و تقویت ندارد و گویی در میان آن رویه‌های طلاست.
1063- کان نیرانهم ... ص 376 گویی آتشهای ایشان در هر جایگاهی جامه‌های رنگینی بر روی طنابهای گازر است.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 510
1064- 1065 فوق نار ... ص 376 ... بر بالای آتش سیر شده از هیزم خشک که هرگاه مشتعل شود شعله‌ها بر می‌افروزد پس آن آش همانند بیرق بر بالای تلها و تپه‌ها بلندی می‌گیرد و پرده تاریکی را برای هر شب رونده‌ای می‌درد.
1066- 1070 ما زال سر ... ص 376 پیوسته رمز کفر در میان پهلوهایش بود تا هنگامی که راز آتش زنه آتش افروز در دلش آتش گرفت؛ آتشی که با شعله و لهیبش به جسم وی حمله‌ور شد؛ شعله و لهیبی که گویی نیمی از پیراهن را زردگون ساخته‌ای، آن زبانه آتش را شعله‌هایی بر هوا شد که حرارت و سوزش آن ارکان وی را بدون این که غباری از وی برخیزد، منهدم ساخت؛ شعله آتشی که برای بزرگترین مشرکی بالا گرفت و روشنی آن برای شب گرد بالا نمی‌رفت، در حالی که زنده بود بر آتش درود فرستاد و در حالی که مرد، هیزم آتش گردید و با فاجران وارد آن می‌شود.
1071- کنار ... ص 378 همانند آتش سرزمین حرتین (حرة الحدثان) که آن را خروشی بود که مرد شنوا را با آن کرمی ساخت.
1072- و هاد ... ص 378 و گردنی که (در ستبری) همانند ساق درخت ساج «133» است و سر برکشیده و آن شتر را شخص لاغر اندام چانه باریک گشاده دهان رهبری می‌کند.
1073- کأنّ اعناق ... ص 378 گویی گردنهای شتران راهوار نه ساله در پایان شب میان «حلیمات» «134» و سرزمین «جبل» همانند تنه‌های درخت خرماست.
1074- یرفعن ... ص 379 هنگامی که شب تاریک می‌شد گردنهای شترانی که همانند پریان بودند و سرهایی که لرزان بود بالا می‌بردند.
1075- یبکی ... ص 379
__________________________________________________
(133)- نوعی درخت هندی است. (منتهی الارب).- م.
(134)- بیشه‌هایی است در زمینهای پست «فلج»، زمخشری گفته است: آبگیرهایی در سرزمین «دهناء» است. الجمان، پاورقی، ص 378.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 511
بر ما می‌گریند و ما بر کسی نمی‌گرییم، هر آینه جگرهایمان از شتران سخت‌تر است.
1076- 1077 لعلک نافعی ... ص 379 ای عروه شاید روزی تو مرا به کار آیی آنگاه که همسایه کسانی شوم که در زیر خاکند، هنگامی که جز من همه مردند و مرا به خاکی درشت و ناهموار همچون شتر واگذاردند.
1078- و نار ... ص 379 آتشی همانند دل و جگر شتر سالخورده که روشنی آن را شباهنگام وزش بادهای سرد بالا می‌برد.
1079- 1080 لمن ضوء ... ص 380 از آن کیست شعله آتشی که در آن مسیلهاست آتشی در سرزمینهای پست گویی گاوی سینه سفید از جنس وحش است؟! هرگاه باد از آن روی گرداند با روشنیی که دارد همانند شاخه‌ای تر و خشک از درخت «اثل» آشکار می‌شود.
1081- 1082 متوضح ... ص 380 تهیگاههایش (آن گرگ) متمایل به سفیدی و درخشنده است، دو دستی چالاک دارد، و آن را همانند اسبی دست و پا سفید می‌پنداری، همانند دود ساطع از بریان کننده پای ملخی بر بالای تپه‌ای؛ بریان کننده‌ای که گرسنه است و گیاه «عرفج» «135» تری را روشن نموده است.
1083- 1090 و سقط ... ص 380 جرقه‌ای همانند چشم خروس را با (رفیقم) «136» دست بدست گردانیدیم (یا از یکدیگر گرفتیم) و برای محل فرو افتادن آن جرقه لانه‌ای آماده ساختیم. آتشی نمایان و ظاهر است که مادر آن (آتش زنه زیرین) به نر آن (آتش زنه رویین) (دست نمی‌دهد) «137»، هرگاه اطراف آتش زنه زیرین
__________________________________________________
(135)- «عرفج» بارهنگ آبی. (فرهنگ معین).- م.
(136)- عبارت داخل پرانتز ترجمه «صاحبی» مطابق روایت دیوان ذی الرمة (ج 3، ص 1426) است، در متن الجمان بجای آن «صحبتی» نقل شده است و روایت دیوان به قرینه «فقلت له» صحیحتر است.- م.
(137)- جمله داخل پرانتز ترجمه «لا تمکن» مطابق روایت دیوان ذی الرمة (ج 3، ص 1426) است در متن الجمان بجای آن «لا یذکر» نقل شده است، و در صورت صحّت آن، احتمالا معنی چنین می‌شود: «... آتشی که نمایان و ظاهر است، و آن نر (آتش زنه رویین) مادر آن آتش را نگاه نمی‌دارد ...».- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 512
محکم نگاه داشته نشود، برادر آتش زنه زیرین (آتش زنه رویین) پدر آتش است، و تولّد آن از دو همسر خویشاوند زیانش نرساند، و ساق پدرش (آتش زنه رویین) مادر آن آتش است و پی شده است پی شدنی، چون آتش آشکار شد آن را در حالی که بچه‌ای بود در تکه‌ای از پارچه کهنه مایل به سیاهی که نه به اندازه وجبی بود و نه ذراعی، کفن پوشانیدم و به او (رفیقم) گفتم: آتش را به سوی خود بالا ببر و آن را با دم خود زنده کن و روزی رسان؛ روزیی که به اندازه باشد و بر بالای آن آتش، هیزم نازک قرار بده و باد صبا را به کمک بگیر و دو دستت را پوشش آن قرار بده، سپس چون آتش در هیزم ستبر جریان یافت، جریانی که گویی مانند روشنایی بامداد است، ما آفریننده آن را سپاس داشتیم، و چون بالا گرفت در حالی که هر گیاه خشکی را می‌خورد، خشک و تر شاخه‌ای را که جمع می‌کنند باقی نگذاشت.
1091- 1092 هل اسوة ... ص 382 آیا تو را راه و رسمی است در سرنوشت مردانی که به خاک افتادند و سرهایشان به خاک سپرده شد؟! و آن برادر عزت و سربلندی (مرد سر بلند) چون دید دوستانش دوتادوتا اطراف وی همانند گیاه «اذخر» «138» بر خاک افتادند ...
1093- ثم أضحوا ... ص 382 سپس به چاشتگاه رسیدند و گویی برگهای خشکیده‌ای بودند که دست باد صبا و دبور ایشان را در می‌پیچید.
1094- سلام ... ص 383 درود خدا و رحمت او و روزی او و آسمانی که پرخیر است (ابرهایی است که روزی بندگان را فرو می‌فرستد، پس سرزمینها را زنده می‌کند، و درخت پاکیزه و سرسبز می‌شود).
1095- تسقی ... ص 383 با چشمه‌سارهایی که گیاه لب آن خرامان است سیراب می‌شود و سرزمینهای شیب‌دار و هموار آن مملو از سیلهاست.
1096- 1097 ان ایات ... ص 384 بدرستی که آیات پروردگار ما آشکار است، جز شخص کفر پیشه در آن جدال و تردید
__________________________________________________
(138)- «اذخر» گیاهی است خوش بو که آن را کوم خوانند. (منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 513
نمی‌کند، فیل را در «مغمّس» «139» محبوس ساخت تا جایی که حرکتش همچون فیلی بود که پی شده باشد.
1098- 1099 حمدت ... ص 384 خدای را ستودم، آن هنگام که پرندگانی را دیدم همراه با بادی که بتندی بر ما می‌وزید، آیا همه قوم قریش درباره «نفیل» پرس و جو می‌کنند؟ که گویی بر ذمه من دینی از حبشیان است.
1100- و رجلة ... ص 385 و چه بسا گروه پیاده‌ای که در چاشتگاه بر سرها ضربتی وارد ساختند که شجاعان بجای آن ضربت، تحمّل سختی و مصیبت دیگر را به یکدیگر توصیه می‌کردند.
__________________________________________________
(139)- «مغمّس» جایی است به راه طائف و در آن است قبر ابی رغال دلیل ابرهه که بر آن سنگ می‌اندازند.
(منتهی الارب).- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 514
5

ترجمه اشعار و عبارتهای عربی در پاورقیها

آذنتنا ...
«اسماء» ما را از جدایی خود آگاه ساخت، و چه بسا اقامت گزیننده‌ای که اقامت از او خسته می‌شود.
إذا توجّس ...
(آن صیّاد) هرگاه صدایی از برخورد سر سمهای آن خران وحشی (گوره خران) احساس می‌کند، مثل آن است که (دچار تب شده) یا لرزه‌اش گرفته یا به سینه پهلو گرفتار آمده است.
إذا طلعت الشّعری ...
هرگاه ستاره «الشّعری» بامدادان طلوع کند و بارانی نبینی، سپس هیچ گوسفندی را خوراک قرار مده، و شتران را بدنبال فرست تا برای تو در روی زمین جای آباد جست و جو کنند.
إذا امست الثّریّا قمّة رأس ...
هرگاه ستاره ثریّا شباهنگام بر بالای سر رسد، پس شب جوان و شب طعام (یا شب تبر) است «1».
اذا امست الثّریّا قمّ رأس ...
__________________________________________________
(1)- شاید مقصود سجع پرداز عرب این باشد که در آن هنگام، جوان باید با تیشه در پی گرفتن هیزم باشد، فأس به معنای غذا خوردن نیز هست، بنا بر این شاید مقصود این باشد که هنگام طلوع ثریّا بر بالای سر که مقارن با فصل زمستان است، کار مردم خوردن غذا و میهمانی است.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 515
هرگاه ستاره ثریّا شباهنگام بر بالای سر قرار گیرد، پس خود را در جامه بپوشان و فربه‌ترین شتر را نحر کن (و پسرانت را به نیش بگیر) «2» و اگر از تو چیزی خواسته شود، روی ترش کن.
الاقل ...
هان! به شب رونده بگو: از گم کردن راه نهراس که سعید بن مسلم روشنی و راهنمای همه سرزمینهاست، ما را سروری است که بر هر سروری فزونی یافت، و بخشنده‌ای است که بر صورت هر بخشنده‌ای خاک پاشید. (کنایه از این که بر هر بخشنده‌ای پیشی جست) الم تعلمی ...
ای سرای ملحاء! آیا نمی‌دانی که هرگاه آن سرای را خشکسالی رسد یا ساحتش پر نعمت و برکت باشد ...
امن المنون ...
آیا از روزگار و پیشامدهای آن بی‌تابی می‌کنی؛ در حالی که روزگار خوشنودی آن که بی‌تابی می‌کند، به دست نمی‌آورد.
بحقّ امرئ ...
به حق مردی والامقام که عتیبه دائی اوست، و همانا تو قعقاع هستی و عمویت پرده‌دار است؛ آنها ستارگان نورانیی هستند که هرگاه کوکبی فرو افتد، ستاره دیگری آشکار می‌شود که ستارگان از آن پراکنده می‌شوند.
بیاض وجه ...
سفیدی صورتی که خورشید را به تو تاریک و ظلمانی می‌نمایاند، و مروارید سخنی که مروارید را به تو مهره مخشلب «3» نشان می‌دهد.
تغشی ...
موهای جلوی سرش قدم سفیدی را که در دیده بینندگان نیرومند است فرا می‌پوشاند؛ همانند ستاره ثریّا در آن هنگام که پس از برطرف شدن ابرها از آسمان، سحرگاهان نمایان می‌شود.
__________________________________________________
(2)- عبارت داخل دو کمان ترجمه جمله «و انهس بنیک» است، محتمل است بنیک محرّف از «نیّک» باشد، و بنا بر این معنی چنین می‌شود: «و گوشت تازه خود را به نیش بگیر».- م.
(3)- مخشلب: مهره‌ای است که با آن زیور ساخته می‌شود و مفرد آن «مخشلبه» است، و به نام زنی نامیده شده که برای نخستین بار آن را زیور قرار داد. رک: الجمان، پاورقی، ص 327.- م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 516
خطرتها ...
آن سرزمین را در نوردیدم در حالی که ستاره ثریّا سر فرود آورده و گویی بر سفره تاریکی شب خوشه‌ای بود.
رأی برقا ...
آن میهمان (غول) برقی را دید، و بر بالای شتر جوان تیز براند، امّا به وجود تو سوگند، آن برق نه آبی جاری ساخت، و نه مهی به وجود آورد.
غمام ...
(درود و رحمت او و روزی او ...) ابرهایی است که روزی بندگان را فرو می‌فرستد، پس سرزمینها را زنده می‌کند، و درخت پاکیزه و سرسبز می‌شود.
فاصبحت من لیلی ...
بامدادان کار من و لیلی همانند بر کف گیرنده آب بود، و نمی‌دانست چه چیز را بر کف گرفته است.
فاصبحت ممّا قد ...
پس داخل بامدادان شدم و نسبت به آن کاری که انجام دادم همانند بر کف گیرنده آبی بودم که سرانگشتانش چیزی از آن را باز پس نیاورد.
کانّ ابریقهم ...
گویی کوزه ایشان آهویی است که بر لب ایوان نشسته و با کتّان صاف همچون می، نقاب صافی بر دهان دارد.
فانّی و ایّاکم ...
بدرستی که من و شما و اشتیاق بسوی شما، همانند بر کف گیرنده آبی است که سر انگشتانش آن را بر نداشته است.
ما بال ...
دیده‌ات را چه شده که آب از آن روان است، و گویی آبی است که از سوراخهای وصله دستگیره مشک جریان دارد.
مستقبل الرّیح ...
بسمت باد روی آورنده است و می‌لغزد (یا گرسنه است) در حالی که بر زمین خوابیده و
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 517
زبانش از ناحیه کنج چپ دهان برگشته است.
و قال ابو الرّمکاء ...
ابو الرّمکاء گفت که آشنایی وی با نان کهنه است، و او را سالی اندوهبار و مطرود است.
و قبلک ...
و پیش از تو طبیب مریض را معالجه کرد. پس مریض بماند و طبیب بمرد.
و کذاک ...
و روزگار جوانمرد را در جست و جوی زندگی و در حالات گوناگون، آن چنان هدف قرار می‌دهد.
و لقد علمت ...
هر آینه بتحقیق دانستم مرگ فرا خواهد رسید که تیرهای مرگ را خطایی نیست.
و النّاس ...
و مردم به کسی که در زندگی با خوبی و خیر روبرو می‌شود چیزی می‌گویند که دلش می‌خواهد، و برای ما در آن که به هدفش نرسیده داغ و مصیبت است (یعنی به بخت برگشته گویند مادرش به عزایش بنشیند).
و هو الّذی ...
اوست که از زن باردار، از میان اندرون و غضروفهای پهلو جاندارانی که حرکت می‌کنند، بیرون آورد.
یا شبیه ...
ای آن که در نیکویی و درخشندگی و منزلت و رفعت همانند ماه تمامی.
یا قاتل ...
ای خدای بنی السّعلاة که از نسل عمرو بن یربوع و از بدترین مردمند بکشد! یختلف ...
مردم تا زمانی که ما برای کارشان گرد نیاییم، با یکدیگر اختلاف پیدا می‌کنند، و هرگاه طایفه مضر بر سر امری متّحد شوند، اختلافی تحقّق نمی‌یابد.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 519

منابع و مآخذ تصحیح الجمان‌

ابن سناء الملک و مشکلة العقم و الابتکار فی الشّعر، الدکتور عبد العزیز الاهوانی، القاهرة 1962 م.
الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین السّیوطی، القاهرة، 1368 ه.
اساس البلاغة، الزّمخشری، القاهرة 1960.
اسرار البلاغة، عبد القاهر الجرجانی، تحقیق ه. ریتر. استانبول 1954 م.
اسس النقد الادبی عند العرب، الدکتور احمد احمد بدوی، القاهرة 1958 م.
الاشباه و النّظائر للخالدیّین، تحقیق الدکتور السید محمد یوسف القاهرة، 1958 م.
الاصمعیّات، الاصمعی، تحقیق احمد محمد شاکر، القاهرة دار المعارف 1964 م.
اعجاز القرآن، الباقلانی، تحقیق السیّد احمد صقر، القاهرة دار المعارف.
الاعلام، خیر الّدین الزرکلی، الطّبعة الثانیة، القاهرة.
الاغانی، ابو الفرج الاصفهانی، طبعة دار الکتب، القاهرة، 1345 ه./ 1927 م.
الاغانی، ابو الفرج الاصفهانی، طبعة دار الفکر، بیروت، 1954 م.
الامالی، ابو علی القالی، القاهرة، 1373 ه./ 1953 م الطبعة الثالثة.
انباه الرواة علی انباء النّحاة، علی بن یوسف القفطی، القاهرة دار الکتب، 1371 ه./
1952 م.
الایّام و اللّیالی و الشّهور، ابو زکریّا الفرّاء، تحقیق ابراهیم الابیاری، القاهرة، 1956.
الایجاز و الاعجاز، الثعالبی.
الایضاح، الخطیب القزوینی، القاهرة.
البخلاء، الخطیب البغدادی، تحقیق الدکاترة: احمد مطلوب و خدیجة الحدیثی و احمد ناجی القیسی، بغداد، 1384 ه./ 1964 م.
البدایة و النّهایة، ابن کثیر القرشی، القاهرة.
البدیع فی نقد الشعر، اسامة بن منقذ، تحقیق الدکتور احمد احمد بدوی و حامد
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 520
عبد المجید، القاهرة.
بدیع القرآن، ابن ابی الاصبع المصری، تحقیق الدکتور حفنی محمّد شرف، الطبعة الاولی، القاهرة 1377 ه./ 1957 م.
البرهان فی علوم القرآن، بدر الدین الزرکشی، تحقیق محمّد ابو الفضل ابراهیم، الطبعة الاولی، القاهرة، 1377 ه./ 1958 م.
بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویّین و النّحاة، جلال الدین السّیوطی، تحقیق محمّد ابو الفضل ابراهیم، القاهرة، 1384 ه./ 1965 م.
البلاغة، المبرّد، تحقیق الدکتور رمضان عبد التّوّاب، القاهرة، 1965 م.
البلاغة عند السّکّاکی، الدکتور احمد مطلوب، بغداد 1964 م.
البیان و التبیین، الجاحظ، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، القاهرة، 1367 ه./ 1948 م.
تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، الطبعة الالمانیّة، بریل، 1937 م.
تاریخ الاسلام، الذهبی، مخطوطة مکتبة الاوقاف العامّة ببغداد (5891).
التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن، ابن الزّملکانی، تحقیق الدکتور احمد مطلوب، و الدکتورة خدیجة الحدیثی، بغداد، 1383 ه./ 1964 م.
تحریر التحییر، ابن ابی الاصبع المصری، تحقیق الدکتور حفنی محمّد شرف، القاهرة، 1378 ه. 1958 م.
تفسیر غریب القرآن، ابن قتیبة، تحقیق السید احمد صقر، القاهرة، 1378 ه./ 1958 م.
تفسیر القرطبی، محمّد بن احمد الانصاری، القاهرة، دار الکتب.
تلخیص البیان عن مجازات القرآن، الشّریف الرّضیّ، بغداد، 1375 ه./ 1955 م.
تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ابن الفوطی، تحقیق الدکتور مصطفی جواد، دمشق.
التّمام فی تفسیر اشعار هذیل ممّا اغفله ابو سعید السکّری، ابن جنّی، تحقیق الدکاترة: احمد مطلوب و خدیجة الحدیثی و احمد ناجی القیسی، بغداد 1381 ه./ 1962 م.
التنبیه و الاشراف، المسعودی، القاهرة، 1357 ه.
ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، تحقیق محمّد خلف اللّه احمد و الدکتور محمّد زغلول سلام، القاهرة، دار المعارف.
جمهرة خطب العرب، احمد زکی صفوت، القاهرة، الطبعة الاولی، 1352 ه./ 1933 م.
الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، محیی الدین ابو محمّد القرشیّ الحنفیّ، الطبعة الاولی، حیدر آباد الدکن.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 521
حاشیة الدسوقی (ضمن شروح التلخیص) القاهرة.
الحماسة، ابن الشّجری، حیدرآباد الدکن، 1345 ه.
حماسة البحتری، تحقیق کمال مصطفی، القاهرة، 1929 ه.
الحماسة البصریة، صدر الدین بن ابی الفرج بن الحسین البصری، الطّبعة الاولی، حیدرآباد الدکن، الهند، 1383 ه./ 1964 م.
الحیوان، الجاحظ، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، القاهرة.
خاصّ الخاصّ، الثّعالبی، بیروت 1966 م.
خریدة القصر و جریدة العصر، العماد الاصفهانی، مصوّرة المجمع العلمی العراقی.
خزانة الادب، البغدادی، القاهرة.
خزانة الادب و غایة الارب، ابن حجّة الحموی، القاهرة، 1304 ه.
الخصائص، ابن جنّی، تحقیق محمّد علی النّجار، القاهرة (دار الکتب) 1374 ه./
1955 م.
دیوان ابراهیم بن العبّاس الصولیّ، (الطرائف الادبیّة) للاستاذ عبد العزیز المیمنی، القاهرة، 1937 م.
دیوان ابن الرومی، طبعة کامل کیلانی، القاهرة.
دیوان ابن المعتزّ، تحقیق الشیخ محیی الدین الخیّاط، دمشق، 1371 ه.
دیوان ابن مقبل، تحقیق الدکتور عزة حسن، دمشق، 1381 ه./ 1962 م.
دیوان ابی تمّام، قدّم له الدکتور عبد الحمید یونس و عبد الفتّاح مصطفی، القاهرة.
دیوان ابی العتاهیة، تحقیق الدکتور شکری فیصل، دمشق، 1965 م.
دیوان ابی العتاهیة، طبعة بیروت (دار صادر) 1964 م.
دیوان ابی نواس، تحقیق احمد عبد المجید الغزالی، القاهرة.
دیوان الاخطل، بیروت، 1891 م/ 1935 م.
دیوان الاعشی الکبیر، شرح الدکتور محمّد محمّد حسین، القاهرة.
دیوان الافوه الاودی، (الطرائف الادبیّة) للاستاذ عبد العزیز المیمنی، القاهرة، 1937 م.
دیوان امرئ القیس، تحقیق ابو الفضل ابراهیم، الطبعة الثانیة، دار المعارف، مصر، 1964 م.
دیوان اوس بن حجر، تحقیق الدکتور محمد یوسف نجم، بیروت، 1380 ه./ 1960 م.
دیوان البحتری، بیروت، دار صادر، 1381 ه./ 1962 م.
دیوان بشّار بن برد، القاهرة.
دیوان بشر بن ابی حازم الاسدی، تحقیق الدکتور عزّة حسن، دمشق، 1379 ه./ 1960 م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 522
دیوان جریر، القاهرة، 1353 ه.
دیوان جمیل بثینة، تحقیق بطرس البستانی، بیروت 1953 م.
دیوان حاتم الطائی، بیروت، 1383 ه./ 1963 م.
دیوان حارث بن حلّزة الیشکری، (مجلّة الشّرق) بیروت، 1922 م، تحقیق کرنکو.
دیوان حسّان بن ثابت، بیروت، 1386 ه./ 1966 م.
دیوان الحطیئة، بیروت، 1387 ه./ 1967 م.
دیوان حمید بن ثور الهلالی، تحقیق عبد العزیز المیمنی، القاهرة، 1384 ه./ 1965 م.
دیوان الخنساء، بیروت، 1383 ه./ 1963 م.
دیوان دعبل بن علی الخزاعی، تحقیق عبد الصاحب الدجیلی، النّجف، 1382 ه./
1962 م.
دیوان ذی الرّمّة، تحقیق کارلیل مکارثی، کمبردج، 1327 ه./ 1919 م.
دیوان سحیم عبد بنی الحسحاس، تحقیق عبد العزیز المیمنی، القاهرة، 1384 ه./
1965 م.
دیوان الشّمّاخ، القاهرة، 1327 ه.
دیوان طرفة العبد، تحقیق الدکتور علی الجندی، القاهرة.
دیوان العبّاس بن الاحنف، تحقیق الدکتورة عاتکة الخزرجی، القاهرة، دار الکتب، 1373 ه./ 1954 م.
دیوان عبید اللّه بن قیس الرّقیّات، تحقیق الدکتور محمّد یوسف نجم، بیروت، 1378 ه./
1958 م.
دیوان عدیّ بن زید العبادی، تحقیق محمّد جبّار المعیبد، بغداد، 1385 ه./ 1965 م.
دیوان العرجی، تحقیق خضر الطائی و رشید العبیدی، بغداد، الطّبعة الاولی، 1375 ه./
1956 م.
دیوان عروة بن الورد، تحقیق عبد المعین الملوحی، دمشق، 1966 م.
دیوان علقمة الفحل، لیبزج، 1867 م.
دیوان علی بن الجهم، تحقیق خلیل مردم، دمشق، 1369 ه./ 1949 م.
دیوان الفرزدق، بیروت، 1380 ه./ 1960 م.
دیوان القطامی، تحقیق الدکتور احمد مطلوب و الدکتور ابراهیم السّامرائی، بیروت، 1960 م.
دیوان قیس بن الخطیم، تحقیق الدکتور احمد مطلوب، و الدکتور ابراهیم السّامرائی، بغداد،
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 523
1381 ه./ 1962 م.
دیوان قیس بن الخطیم، تحقیق الدکتور ناصر الدین الاسد، القاهرة، 1381 ه./ 1962 م.
دیوان المتنبّی، تحقیق مصطفی السّقا و جماعته، الطبعة الثانیة، القاهرة، 1358 ه./
1939 م.
دیوان مجنون لیلی، القاهرة، 1358 ه./ 1939 م.
دیوان المزرّد، تحقیق خلیل ابراهیم العطیّة، بغداد 1962 م.
دیوان المعانی، ابو هلال العسکری، القاهرة، 1352 ه.
دیوان النابغة الذبیانی، بیروت، 1953 م.
دیوان الهذلیّین، القاهرة، دار الکتب، 1364 ه./ 1945 م.
ذیل تاریخ بغداد، ابن الدبیثی، مخطوطة المکتبة الوطنیّة، باریس (5922).
الرائد، جبران مسعود، بیروت، 1964 م.
الروض الانف، عبد الرّحمن السّهیلی، القاهرة، 1332 ه./ 1914 م.
ریاض الصالحین من کلام سیّد المرسلین، النووی، بیروت، (دار الکتاب العربی).
شرح ابن عقیل علی الفیّة بن مالک، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة، 1370 ه./ 1951 م.
شرح اشعار الهذلیّین، القاهرة.
شرح دیوان الحماسة، المرزوقی، تحقیق احمد امین و عبد السّلام محمّد هارون، القاهرة، 1371 ه./ 1951 م.
شرح دیوان زهیر بن ابی سلمی، القاهرة، 1384 ه./ 1964 م.
شرح دیوان عمر بن ابی ربیعة، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، الطبعة الاولی، القاهرة، 1371 ه./ 1952 م.
شرح دیوان عنترة العبسی، تصحیح امین سعید، القاهرة.
شرح دیوان کثیّر، جمعه و نشره هنری بیرس، الجزائر 1928 م.
شرح دیوان کعب بن زهیر، القاهرة، 1385 ه./ 1965 م.
شرح دیوان لبید بن ربیعة العامری، تحقیق الدکتور احسان عبّاس الکویت، 1962 م.
شرح شافیة ابن الحاجب، تحقیق محمّد نور الحسن و جماعته، القاهرة.
شرح شواهد المغنی، جلال الدین السّیوطی، دمشق.
شرح المعلّقات السّبع، الزوزنی، القاهرة، 1367 ه./ 1948 م.
شعر دعبل علی الخزاعی، صنعة الدکتور عبد الکریم الاشتر، دمشق، 1384 ه./ 1964 م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 524
شعر الرّاعی النمیری و اخباره، جمعه و قدّم له الدکتور ناصر الحانی، دمشق، 1383 ه./
1964 م.
الشعر و الشعراء ابن قتیبة، بیروت (دار الثقافة،) 1964 م.
شعر النابغة الجعدی، دمشق، 1384 ه./ 1964 م.
شفاء الخلیل، شهاب الدین الخفاجی، تحقیق محمّد عبد المنعم خفاجی، القاهرة، 1371 ه./ 1952 م.
طبقات الشعراء، ابن سلّام الجمحی، القاهرة، 1952 م. (دار المعارف) طبقات الشعراء، ابن المعتزّ، تحقیق عبد الستار احمد فراج، القاهرة، دار المعارف، 1375 ه./ 1956 م.
طبقات الصوفیّة، عبد الرّحمن السّلمی، تحقیق نور الدین شربیة، القاهرة، 1372 ه./
1953 م.
طبقات النّحاة و اللّغویّین، ابن قاضی شهبة، مخطوطة دار الکتب الظاهریّة، (: نسخه خطّی کتابخانه الظاهریة)، دمشق (مورّخ 438).
الطّرائف الادبیّة، عبد العزیز المیمنی، القاهرة، 1937 م.
الطّراز فی اسرار البلاغة و حقائق الاعجاز، یحیی بن حمزة العلوی، القاهرة، 1332 ه./
1914 م.
العسجد المسبوک فی سیرة الخلفاء و الملوک، جمال الدین علی بن الحسن الخزرجی الانصاری، نسخه عکسی المجمع العلمی العراقی از روی نسخه دار الکتب المصریّة.
العقد الفرید، ابن عبد ربّه، القاهرة، 1353 ه./ 1935 م.
العمدة فی محاسن الشّعر و ادابه و نقده، ابن رشیق القیروانی، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، الطبعة الثانیة، القاهرة، 1374 ه./ 1955 م.
عیار الشّعر، ابن طباطبا، تحقیق الدکتور طه الحاجری و الدکتور محمّد زغلول سلام، القاهرة، 1956 م.
عیون الاخبار، ابن قتیبة، القاهرة، دار الکتب.
الفاخر، المفضّل بن سلمة بن عاصم، تحقیق عبد العلیم الطّحاوی، القاهرة، 1380 ه./
1960 م.
فصیح ثعلب، تحقیق عبد المنعم خفاجی، القاهرة، 1368 ه./ 1949 م.
فهارس دار الکتب المصریّة فی القاهرة.
فهرس المخطوطات المصوّرة فی جامعة الدول العربیّة، معهد احیاء المخطوطات العربیّة.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 525
القاموس المحیط، مجد الدین الفیروز آبادی.
القزوینی و شروح التلخیص، الدکتور احمد مطلوب، بغداد، 1967 م.
الکامل فی التّاریخ، ابن الاثیر الجزری، القاهرة، 1290 ه.
الکامل فی اللّغة و الادب و النّحو و التّصریف، المبرّد، تحقیق الدکتور زکی مبارک.
کتاب الاوراق، (اخبار الشعراء) نشره ج. هیورث، الطبعة الاولی، القاهرة، 1934 م.
کتاب الاوراق، (اشعار اولاد الخلفاء) نشره ج. هیورث، القاهرة، (الطبعة الاولی) 1936.
کتاب الایمان، ابن تیمیّة، القاهرة، 1325 ه.
کتاب بغداد، ابن طیفور.
کتاب التشبیهات، ابن ابی عون، تحقیق محمّد عبد المعین خان، مطبعة جامعة کمبریج (چاپخانه دانشگاه کمبریج) 1369 ه./ 1950 م.
کتاب التشبیهات من اشعار اهل الاندلس، محمّد بن الکتانی الطبیب، تحقیق الدکتور احسان عبّاس، بیروت، 1966 م.
کتاب سیبویه، القاهرة، 1316 ه.
کتاب الصناعتین، ابو هلال العسکری، تحقیق علی محمّد البجاوی و محمّد ابو الفضل ابراهیم، القاهرة، 1376 ه./ 1952 م.
کتاب العین، الخلیل بن احمد الفراهیدی، تحقیق الدکتور عبد اللّه درویش، بغداد، 1967 م.
کتاب الوحشیّات، (الحماسة الصغری)، ابو تمّام، تحقیق عبد العزیز المیمنی، القاهرة، دار المعارف، 1963 ه.
الکشّاف، الزمخشری، الطبعة الثانیة، القاهرة، 1373 ه./ 1952 م.
کشف الظّنون، حاج خلیفة، استانبول، 1360 ه./ 1941 م.
لسان العرب، ابن منظور.
لسان المیزان، احمد بن علی بن حجر العسقلانی، الطبعة الاولی، حیدرآباد الدکن، 1330 ه.
المثل السائر فی ادب الکاتب و الشّاعر، ضیاء الدین بن الاثیر، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة، 1358 ه./ 1939 م.
مجاز القرآن، ابو عبیدة، تحقیق الدکتور محمّد فؤاد سزکین، القاهرة، 1374 ه./ 1954 م.
مجلّة الاستاذ، (العدد العاشر (: شماره دهم)) 1962 م، مقالة الدکتور مصطفی جواد.
مجلّة المجمع العلمیّ العراقیّ، ج 6.
مجلّة المجمع العلمی العربیّ، دمشق.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 526
مجمع الامثال، المیدانی، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة، 1379 ه./ 1959 م.
مختارات ابن الشّجری، با ضبط و شرح محمود حسن زناتی، القاهرة، 1344 ه./
1925 م.
المختار من شعر بشّار، للخالدیین، القاهرة.
المختصر فی اخبار البشر، ابو الفداء، بیروت.
المخصّص، ابن سیده، القاهرة.
مسالک الابصار فی مسالک الامصار، ابن فضل اللّه العمری، نسخه خطّی کتابخانه ملّی پاریس، شماره 5870.
المصون، ابو احمد العسکری، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون الکویت، 1960.
معانی القرآن، ابو زکریّا الفرّاء، القاهرة.
معاهد التنصیص، العبّاسی، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة.
معجم الادباء، یاقوت الحموی، القاهرة، چاپ احمد فرید رفاعی.
معجم البلدان، یاقوت الحموی.
معجم الشعراء، المرزبانی، تحقیق عبد السّلام احمد فراج، القاهرة، 1379 ه./
1960 م.
معجم مقاییس اللّغة، احمد بن فارس، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، القاهرة، 1366 ه./ 1371 م.
المعرّب، الجوالیقی، تحقیق احمد محمّد شاکر، تهران، 1966 م.
مغنی اللبیب، ابن هشام الانصاری، تحقیق الدکتور مازن المبارک و محمّد علی حمد اللّه، دمشق.
المفردات فی غریب القرآن، الرّاغب الاصفهانی، تحقیق محمّد سید کیلانی، القاهرة، 1381 ه./ 1961 م.
المضّلیّات، تحقیق احمد محمّد شاکر و عبد السّلام محمّد هارون، القاهرة، دار المعارف، 1964 م، چاپ دوم.
مقامات ابن ناقیا البغدادی، استانبول، 1331 ه.
الملل و النحل، الشهرستانی، تحقیق محمّد سید کیلانی، القاهرة، 1381 ه./ 1961 م.
من بلاغة القرآن، الدکتور احمد بدوی، الطبعة الثانیة (چاپ دوم) القاهرة، 1370 ه./
1950 م.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 527
المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ابن الجوزی، الطبعة الاولی (چاپ اول) حیدرآباد الدکن، 1359 ه.
الموازنة بین الطائیّین، الامدی، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة، الطبعة الثانیة (چاپ دوم) 1373 ه./ 1954 م.
الموشّح، محمّد بن عمران المرزبانی، تحقیق محمّد علی البجاوی، القاهرة، 1965 م.
میزان الاعتدال فی نقد الرّجال، محمّد بن احمد الذهبی، القاهرة، 1325 ه.
نزهة الالبّاء فی طبقات الادباء، ابن الانباری، تحقیق الدکتور ابراهیم السامرائی، بغداد، 1959 م.
النشر فی القراءات العشر، ابن الجزری، تحقیق علی محمّد الضّباع، القاهرة.
نقائض جریر و الفرزدق، لیدن، 1905 م و 1912 م.
نقد الشّعر، قدامة بن جعفر، تحقیق کمال مصطفی، القاهرة، 1963 م.
نکت الهمیان فی نکت العمیان، الصفدی، القاهرة، 1329 ه./ 1911 م.
نهایة الارب فی فنون الادب، النویری، القاهرة، دار الکتب.
النّهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ابن الاثیر، تحقیق محمود محمّد الطناحی، و طاهر احمد الزّاوی، القاهرة، 1383 ه./ 1963 م.
نهج البلاغة، الامام علی بن ابی طالب، شرح الامام محمّد عبده، القاهرة.
النّوادر، ابو علی القالی، القاهرة.
هدیّة العارفین، اسماعیل پاشا البغدادی، استانبول، 1951 م.
الوافی بالوفیات، صلاح الدین الصفدی، نسخه خطّی کتابخانه ملّی پاریس.
الوافی بالوفیات، صلاح الدین الصفدی، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه بغداد.
الوافی الوفیات، صلاح الدین الصفدی، محمّد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 529

منابع و مآخذ ترجمه الجمان‌

قرآن کریم الاصابة فی تمییز الصحابة، احمد بن علی بن حجر، ج 1 و 2، مصر 1358 ه.
الاعلام، خیر الدین الزرکلی، ج 1 و 8، الطبعة الثالثة (چاپ سوم) چاپخانه کوستاتسوماس، 1376 ه./ 1956 م.
الاغانی، ابو الفرج الاصفهانی، ج 2 و 6، تحقیق لجنة من الادباء، بیروت، دار الثقافة، 1983 م.
الاغانی، ابو الفرج الاصفهانی، ج 16، 17، 21، تحقیق عبد السّتار احمد فرّاج، دار الثقافة، بیروت، 1983 م.
امالی المرتضی، رک: غرر الفوائد و درر القلائد.
بدیع القرآن، ابن ابی الاصبع المصری، تحقیق حفنی محمّد شرف، الطبعة الاولی (چاپ اول)، القاهرة، 1377 ه./ 1957 م.
تاج العروس، السّید محمّد مرتضی الزبیدی، ج 4، و 5 و 6، دار لیبیا، بنغازی.
تاریخ الادب العربی، عمر فرّوخ، ج 2، دار العلم للملایین، بیروت، 1975 م.
توضیح الملل، مصطفی خالقداد، ترجمه «الملل و النّحل» محمّد بن عبد الکریم الشهرستانی، چاپ سوم، انتشارات اقبال، 1361 هجری شمسی.
جامع الشواهد، محمّد باقر بن محمّدرضا، چاپ سنگی 1289 ه.
جواهر البلاغة، احمد الهاشمی، الطبعة الثالثة عشرة (چاپ سیزدهم)، المکتبة التجاریّة الکبری، مصر، 1383 ه./ 1963 م.
الحیوان، عمرو بن بحر الجاحظ، ج 4 و 6، تحقیق عبد السّلام هارون، مکتبة مصطفی
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 530
البابی الحلبی و اولاده، مصر 1359 و 1362 ه.
دیوان ابی تمّام، شرح الخطیب التبریزی، تحقیق محمد عبده عزام.
دیوان ابی العتاهیّة، دار صادر، بیروت، 1384 ه.
دیوان امرئ القیس، دار صادر، بیروت، 1377 ه.
دیوان امرئ القیس، تحقیق محمّد ابو الفضل ابراهیم، دار المعارف، مصر، 1964 م.
دیوان ابی نواس، دار صادر، بیروت.
دیوان الاعشی، دار صادر، بیروت، 1380 ه./ 1960 م.
دیوان البحتری، تحقیق حسن کامل، دار المعارف، مصر 1963 م.
دیوان جریر، دار صادر، بیروت، 1384 ه./ 1964 م.
دیوان حسّان بن ثابت الانصاری، تحقیق عبد الرّحمن البرقوقی، المکتبة التجاریّة الکبری، مصر.
دیوان ذی الرّمة، شرح الامام ابی نصر احمد بن حاتم، ج 1 و 2 و 3، تحقیق عبد القدوس ابو صالح، مطبعة طربین، دمشق، 1392 ه./ 1973 م.
دیوان الفرزدق، ج 1، بیروت 1380 ه./ 1960 م.
دیوان کثیّر عزّة، تحقیق الدکتور احسان عبّاس، دار الثقافة، بیروت 1391 ه./ 1971 م.
دیوان النّابغة الذبیانی، تحقیق و شرح کرم البستانی، دار صادر، بیروت، 1383 ه./ 1963 م.
دیوان الهذلیّین، ج 1 و 2، مطبعة دار الکتب المصریّة، القاهرة، 1364 ه.
سفینة البحار، الحاج شیخ عباس القمی، ج 1، انتشارات سنائی، 1355 ه.
شرح دیوان ابی تمّام، ایلیا الحاوی، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1981 م.
شرح دیوان ابی نواس، ایلیا الحاوی، دار الکتاب اللّبنانی، بیروت، 1987.
شرح دیوان الحماسة، احمد بن محمّد المرزوقی، تحقیق عبد السّلام هارون، ج 1 و 2 و 4، القاهرة، 1371 ه.
شرح دیوان زهیر بن ابی سلمی، صنعة الامام ابی العبّاس ثعلب، الدار القومیّة، القاهرة، 1384 ه.
شرح دیوان لبید بن ربیعة العامری، تصحیح احسان عبّاس، الکویت، 1963 م.
شرح شافیة ابن الحاجب، رضی الدین الاسترآبادی، تحقیق محمّد نور الحسن و ...، ج 1، مطبعة الحجازی، القاهرة.
شرح المعلّقات السّبع، الزوزنی، چاپ سنگی، تهران، 1272 ه.
الصحاح، اسماعیل بن حمّاد الجوهری، تحقیق احمد عبد الغفور عطّار، دار العلم
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 531
للملایین، بیروت، 1407 ه.
الطّرائف الادبیّة، عبد القاهر الجرجانی، تصحیح عبد العزیز المیمنی، لجنة التألیف و الترجمة و النشر، القاهرة.
العقد الفرید، ابن عبد ربّه (احمد بن محمّد) شرح احمد امین و ... ج 1، الطبعة الثانیة (چاپ دوم) القاهرة، 1367 ه.
العقد الفرید، ابن عبد ربّه (احمد بن محمّد) ج 6، تحقیق محمد سعید العریان، دار الفکر، بیروت.
عیون الاخبار، عبد اللّه بن مسلم (ابن قتیبة الدینوری) ج 3، وزارة الثقافة، مصر.
غرر الفوائد و درر القلائد (امالی المرتضی)، الشریف المرتضی علی بن الحسین (معروف به سیّد مرتضی)، تحقیق محمّد ابو الفضل ابراهیم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1387 ه.
فرهنگ اصطلاحات نجومی، ابو الفضل مصفّی، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1366 هجری شمسی.
فرهنگ علوم عقلی، دکتر سیّد جعفر سجّادی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1361 هجری شمسی.
فرهنگ معین، محمد معین، ج 1- 4، مؤسّسه انتشارات امیر کبیر، تهران 1356 هجری شمسی.
فرهنگ نفیسی، علی اکبر نفیسی، ج 2، تهران، 1318 ه.
القاموس المحیط، مجد الدین الفیروز آبادی، ج 2، فنّ الطّباعة، مصر.
کتاب سیبویه، ج 1، نشر ادب الحوزة، ایران، 1404 ه.
کشف الاسرار و عدّة الابرار، خواجه عبد اللّه انصاری (ابو الفضل رشید الدین میبدی)، ج 6، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران 1339 هجری شمسی.
کشف الظّنون، مصطفی بن عبد اللّه (حاجی خلیفه) ج 2، وکالة المعارف، 1362 ه.
لغت‌نامه، علی اکبر دهخدا، حرف «د» چاپ سیروس، تهران، 1334 ه.
لسان العرب، محمّد بن مکرّم (ابن المنظور)، طبعة بولاق، الدار المصریّة، مصر.
مجمع الامثال، ابو الفضل احمد بن محمّد المیدانی، تصحیح محمّد محیی الدین عبد الحمید، ج 1، مطبعة السّعادة، مصر، 1379 ه.
مجمع البیان، الفضل بن الحسن الطبرسی، تصحیح السید هاشم الرّسولی، ج 1- 10، شرکة المعارف الاسلامیّة، تهران، 1379 ه.
محاضرات الادباء، الراغب الاصفهانی (حسین محمّد)، ج 2 و 3، مکتبة الحیاة، بیروت
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 532
1961 م.
المخصّص، علی بن اسماعیل النّحوی (ابن سیده) ج 9 و 11، بولاق، مصر، 1319 ه.
المزهر، جلال الدین السّیوطی، تحقیق محمّد احمد جاد المولی، ج 1، دار احیاء الکتب العربیّة، مصر.
معجم البلدان، یاقوت بن عبد اللّه الحموی، ج 1 و 3 و 6، مطبعة السّعادة، 1323 ه.
معجم الشعراء، محمّد بن عمران المرزبانی، مکتبة القدوسی، القاهرة، 1254 ه.
معجم متن اللّغة، الشیخ احمدرضا، ج 1، دار مکتبة الحیاة، بیروت، 1377 ه.
المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، محمّد فؤاد عبد الباقی، مطبعة دار الکتب المصریّة، القاهرة، 1364 ه.
المعجم الوسیط، الدکتور ابراهیم انیس و ...، ج 1 و 2، الطبعة الثانیة (چاپ دوم)، دار المعارف، مصر 1393 ه.
مغنی اللبیب، جمال الدین بن هشام الانصاری، تحقیق الدکتور مازن المبارک، بیروت، 1979 م.
المفضّلیّات، المفضّل بن محمّد الضبیّ الکوفی، تحقیق احمد محمّد شاکر و عبد السّلام هارون، الطبعة الثالثة (چاپ سوم)، دار المعارف، مصر، 1964 م.
منهج السالک الی الفیّة ابن مالک، الاشمونی، تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید، دار الکتاب العربی، بیروت، 1375 ه.
المیزان فی تفسیر القرآن، العلّامة، السید محمّد حسین الطباطبائی، ج 14، دار الکتب الاسلامیّة، تهران، 1396 ه.
نهج البلاغة، الامام علی بن ابی طالب (ع)، گردآوری الشریف الرّضیّ (سیّد رضیّ)، ترجمه فیض الاسلام، ج 2، چاپخانه آفتاب، تهران، 1326 هجری شمسی.
در فرخنده سالروز بعثت خاتم الانبیاء (ص) سال 1411 هجری مطابق با روز چهارشنبه 24/ 11/ 69 هجری شمسی ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن به قلم این بنده محتاج به عفو و رحمت پروردگار سیّد علی میرلوحی در شهرستان اصفهان پایان پذیرفت، امید است مترجم را ذخیره‌ای برای آن سرای و خواننده را وسیله‌ای برای پیوند به دریای بی‌کران معارف قرآن کریم باشد.
بمحمّد و عترته الطّاهرین علیهم صلوات اللّه اجمعین، امین ربّ العالمین.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 533

فهرست الفبایی قافیه‌های اشعار منقول در متن «الجمان فی تشبیهات القرآن»

اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه قافیه همزه کانت/ و الامساء/ 105 و دعوت/ داء/ 105 احسن/ حصبائها/ 147 و اذا/ ردائها/ 147 و اذا/ هوائها/ 147 و ترجحت/ خضرائها/ 147 کالّذی/ السقاء/ 170 فتراه/ الجوزاء/ 202 آذنتنا/ الثّواء/ 227 اوبیضة/ و عفاء/ 237 الناس/ حواء/ 299 فان یکن/ و الماء/ 299 بادت/ هواء/ 308 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و مشجج/ المعزاء/ 308 صبت/ انائها/ 352
قافیه «الف» و من/ کالرشا/ 174 اصم/ القری/ 174 قافیه «ب» و لو/ هیوب/ 52 کانهم/ دبیب/ 57 بها/ فصلیب/ 61 رعی/ حطب/ 86 اذا/ العطب/ 86 حتّی/ الرطب/ 99
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 534
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه وصوح/ نکب/ 99 و ادرک/ الغرب/ 99 تنصبت/ قبب/ 99 فراح/ و الخبب/ 99 احب/ سحابها/ 100 بلاد/ ترابها/ 100 عریت/ القضیب/ 104 أنلهو/ لا یلعب/ 114 أیلهو/ یخرب/ 114 قری/ مذهب/ 115 سیصدق/ یکذب/ 115 نفی/ الخطوب/ 115 فکن/ قریب/ 115 وداع/ مجیب/ 123 لکل/ ثواب/ 127 مدحت/ تراب/ 127 تری/ قبابها/ 129 تدر/ و طابها/ 129 و ماء/ الضوارب/ 142 اذا/ وصبیب/ 144 ایالهف/ مادب/ 145 بقایا/ المشارب/ 145 ترقوق/ الغرائب/ 145 مبارک/ الخطاب/ 145 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه عقار/ شهابها/ 147 و هی/ الشباب/ 148 و ابیض/ یتلهب/ 148 طوی/ سحائبه/ 153 و غیرها/ مجرب/ 161 و تری/ العصابه/ 165 و تری/ الذؤابه/ 165 رأیت/ المتصوب/ 167 لعزة/ کوکب/ 167 فجاءت/ ذعالبه/ 179 هی/ عناکبه/ 179 هتکت/ هدب/ 179 من/ طنب/ 180 اردن/ بالحواجب/ 182 تجیش/ حاطبه/ 189 الا/ المغارب/ 200 و لا/ المخضب/ 218 ما/ الذهب/ 219 اضرت/ تغیبا/ 221 و ماخوذة/ الکواذب/ 222 لها/ الکوالکب/ 222 کان/ کواکبه/ 223 کان/ یثقب/ 223 کان/ مخلب/ 224
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 535
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه اذا/ یسلب/ 224 طحا/ مشیب/ 228 فانک/ کوکب/ 229 تکاد/ عاتب/ 231 هو/ کواکب/ 231 تبادر/ السحائب/ 239 و ابو/ معشاب/ 265 و حائل/ شهب/ 267 و لو/ قعنب/ 271 وصوح/ نکب/ 283 و ریح/ هبوبها/ 284 تبدت/ جنوبها/ 284 امسک/ لغرب/ 340 فغسلت/ محتجب/ 341 عینا/ تصطخب/ 341 یستلها/ العشب/ 341 و بالشمائل/ منزرب/ 341 معد/ و القعب/ 341 کانت/ منشعب/ 341 حتی/ ریب/ 341 فعرضت/ ینسکب/ 341 فاقبل/ تجب/ 341 حتی/ نغب/ 342 رمی/ و الحرب/ 342 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه یقعن/ یلتهب/ 342 تلک/ کالزبیب/ 355 و موقدات/ غرب/ 357 لفعها/ باللّهب/ 357 حمراء/ الذهب/ 357 لمن/ شبوب/ 361 اذا/ و رطیب/ 361 قافیه «ت» کانّی/ زلت/ 53 فدقت/ جنت/ 79 اسیئی/ تولت/ 110 اعددت/ مطعمات/ 131 یظلّ/ اللغات/ 131 کواذب/ مرصعات/ 131 یصفقن/ الاصوات/ 131 بین/ ضاحکات/ 131 حتّی/ موقرات/ 131 بالذهب/ باوعیات/ 131 للعسل/ مقمعات/ 131 و تری/ قذاة/ 146 ما/ المرآة/ 146 و قد/ لحیته/ 219 هنیئا/ استحلت/ 243
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 536
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه قریانها/ و التوت/ 276 نضر/ الطلحات/ 277 کان/ العذرات/ 277 والدته/ امهات/ 277 سبط/ العدات/ 278 اقول/ منتشرات/ 316 اذا/ خصرات/ 316 ترفق/ مقتسرات/ 316 قافیه «ث» لنعم/ لاهث/ 90 عیاذ/ وارث/ 90 قافیه «ج» وطئنا/ التدارج/ 92 و لم/ النوابج/ 92 و من/ کواسج/ 92 طال/ داجی/ 119 و الصبح/ بسراج/ 164 و مغبّرة/ یتموج/ 169 فی/ العاج/ 219 عجبت/ البنفسج/ 274 فویحک/ عرفج/ 274 لمستمطر/ و عرفج/ 274 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه تخور/ و تخرج/ 274 احب/ مرتج/ 274 و کانّما/ تفرج/ 275 کحل/ مضرج/ 275 قد/ الزجاج/ 283 فلم/ و حدوج/ 284 و حتی/ دروج/ 284 قافیه «ح» ما/ الکشح/ 53 احب/ طماح/ 104 فام/ مذبوح/ 151 اذا/ یبرح/ 163 کان/ تسبح/ 168 اذا/ الجناحا/ 230 لیست/ الجوائح/ 269 احسن/ تفوح/ 280 فاذا/ فضوح/ 281 یاقوت/ براح/ 306 درة/ فاحا/ 312 هذا/ الابطح/ 314 ابت/ الربیح/ 322 و اعطائی/ المشیح/ 322 و قولی/ تستریحی/ 322
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 537
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه لا دفع/ صحیح/ 322 قافیه «د» معاوی/ الحدید/ 51 اکلتم/ حصید/ 51 فلا/ یثمد/ 54 و لا/ جلمد/ 54 فان/ خالد/ 61 و غولا/ البجاد/ 69 انی/ حشدوا/ 75 حتی/ و تبخید/ 77 لمن/ المخلد/ 90 غنیت/ و تودد/ 97 یا صاحبی/ ممدود/ 98 هل/ القود/ 98 عواسف/ غرید/ 98 القی/ محمود/ 98 حتی/ العود/ 98 ظلت/ مورود/ 98 ایا/ الوهد/ 100 و یا/ الرعد/ 100 فانت/ البعد/ 100 تردیت/ الرواعد/ 101 یا دار/ فتراء دا/ 101 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و کسیت/ مستأسدا/ 101 سقی/ المتقاود/ 102 و لا/ جاسد/ 102 حنتنی/ لصید/ 108 قریب/ بقید/ 108 و انتم/ بمداد/ 117 ما/ سودا/ 118 کان/ مطردا/ 122 و اصبحت/ بالید/ 125 و ضرب/ هبیدا/ 133 یا حکم/ ممدود/ 144 علی/ المبارد/ 146 و طوی/ برودا/ 153 و قلصی/ البرود/ 153 نظرت/ العود/ 181 نظرت/ العود/ 225 فباتت/ جمودها/ 185 نصبنا/ رکودها/ 187 فان/ تریدها/ 187 له/ ینادی/ 191 الی/ بالشهاد/ 191 و تری/ حداد/ 197 کان/ المجاسد/ 198 و عاذلة/ فعرّدا/ 200
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 538
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه باتت/ متهدّد/ 209 بیضاء/ مبرد/ 221 و قائلة/ و قردد/ 221 اری/ محمد/ 221 فظل/ یسرد/ 221 فقلت/ احمد/ 221 یتلو/ عنقود/ 222 من/ الفرد/ 225 یبدو/ و یغمد/ 226 یشق/ بالید/ 227 لعمرک/ بالید/ 227 و وجه/ یتخدد/ 227 تری/ الممدد/ 232 تزجی/ مدادها/ عرف/ ابلادها/ 233 و تری/ بفدفد/ 240 تراه/ المقدد/ 248 انی/ واحد/ 249 اتهزأ/ جاهد/ 249 اقسم/ بارد/ 249 اذا/ وحدی/ 250 اخا/ بعدی/ 250 و انی/ فیعود/ 253 بات/ فیرقد/ 254 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه فقمت/ توقد/ 254 فلمّا/ سهد/ 254 فقلت/ الغد/ 254 فبات/ المسهد/ 254 اذا/ یزاد/ 255 بخبز/ البجاد/ 255 قراه/ عاد/ 255 یلقم/ فؤاده/ 257 و لقد/ الرواد/ 262 جاءت/ الزباد/ 262 و اری/ الامردا/ 265 و فی/ زبرجد/ 266 رأیت/ الحدید/ 271 و ما/ مزید/ 271 و اعلم/ الولید/ 271 و کان/ تصعد/ 275 اعلام/ زبرجد/ 275 و شباب/ معد/ 287 تری/ و جراد/ 288 ماذا/ ایاد/ 295 اهل/ سنداد/ 295 ارض/ دؤاد/ 295 جرت/ میعاد/ 295 و لقد/ الاوتاد/ 295
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 539
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه نزلوا/ اطواد/ 295 فاذا/ و نفاد/ 295 و ارانا/ و حصید/ 296 و محمره/ عهودها/ 304 کاس/ و الخد/ 305 فالخمر/ القد/ 305 بالدر/ و زبرجد/ 306 کمضیئة/ و یسجد/ 309 ظبی/ جلدا/ 312 و تری/ و ردا/ 312 کانما/ بمرصاد/ 312 و ذا/ فاعبدا/ 338 ترکت/ تعود/ 339 قد/ الاسد/ 340 بدر/ و قد/ 348 خمر/ و خد/ 348 مفدمه/ الرعد/ 351 و فی/ و زبرجد/ 356 خذولا/ و ترتدی/ 356 و نار/ الصوارد/ 361 قافیه «ر» اما/ الحجر/ 50 من/ صباره/ 51 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و حوادث/ الحجاره/ 51 یقول/ المطرا/ 52 لو/ و الذکرا/ 52 یلین/ کالحجر/ 52 و ما/ و عامر/ 63 تلاعب/ قفر/ 70 و کم/ سامر/ 70 فلله/ یتقتر/ 70 ارنت/ و تزهر/ 70 سهکین/ البقار/ 76 انی/ ذکر/ 77 قالت/ الکبر/ 79 لو/ قابر/ 85 حتی/ الناشر/ 85 اقامت/ الفجر/ 98 و حتی/ شقر/ 98 و خاض/ صفر/ 98 فلما/ الغفر/ 98 رمی/ النضر/ 98 و اجلی/ شزر/ 98 لا/ مطرا/ 99 الا/ القطر/ 100 من/ تحدر/ 102 تکاد/ الخضر/ 103
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 540
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و قد/ اخضر/ 104 و ما/ الشجر/ 105 تری/ خضر/ 105 زمانا/ فانکسر/ 105 سرینا/ بحر/ 109 و ما/ شهر/ 109 مطایا/ القبر/ 109 و تنکحن/ الوفر/ 109 سکنتک/ امر/ 110 فان/ بذر/ 110 اذا/ بضائر/ 110 و ان/ بتاجر/ 110 فان/ المسافر/ 110 و جاءت/ صخور/ 117 وجهک/ بالستر/ 117 کانما/ الفجر/ 117 تقنّعت/ و القمر/ 118 ظللنا/ اوار/ 118 تطیل/ قیرها/ 121 باینق/ القراقیر/ 122 من/ الحناجر/ 128 جاءت/ وافر/ 130 تری/ مآزر/ 130 و فاشیة/ خمرا/ 133 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه اذا/ نضرا/ 133 محملجة/ عجرا/ 133 و عینان/ الخمر/ 136 و اسمر/ عشر/ 138 و ماء/ مغور/ 142 وردت/ تزهر/ 142 و ماء/ بحاضر/ 143 صری/ ناجر/ 143 فلما/ کدر/ 145 بماء/ خصر/ 145 فسود/ سارها/ 147 و ذات/ بالحجر/ 149 اذا/ الهواجر/ 149 توقف/ احمرا/ 150 تحدر/ اغبرا/ 150 طوی/ المحاذر/ 153 طی/ الحبر/ 154 طوی/ ناشر/ 154 ان/ بالهجر/ 154 و منصرف/ النشر/ 154 شمس/ الطوامیر/ 154 مساؤک/ قصار/ 155 و یوم/ المزاهر/ 156 یطول/ قصیر/ 158
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 541
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و قالوا/ یضیر/ 158 انی/ تذکری/ 158 و یکون/ کالشهر/ 158 یا لیتنی/ یقدر/ 158 تقضی/ بمعسر/ 158 نبئت/ المنذر/ 162 کانّ/ معاجر/ 165 و اعترضت/ مدری/ 165 کانّ/ القمر/ 166 غلط/ قرقر/ 170 فاراق/ یتاخر/ 170 فی/ الکافر/ 170 انت/ الساحر/ 173 داهیة/ خفر/ 173 کانها/ شتر/ 173 مهروتة/ زخر/ 173 مالک/ نور/ 176 له بفناء/ العراعر/ 186 بقیة/ کابر/ 186 تظل/ قراقر/ 186 و راکدة/ مبصر/ 187 طروقا/ العذور/ 187 و قمت/ ینظر/ 188 فاعضضته/ یتخیر/ 188 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و باتت/ تتغرغر/ 188 لنا/ قطارها/ 189 و سود/ معارها/ 189 لو/ جیّار/ 189 ما/ نار/ 189 تحدر/ غدیرها/ 194 و قد/ نورا/ 196 و کواکب/ و اواخر/ 202 و کان/ هادر/ 202 انعت/ مستدیرا/ 203 کان/ خنصر/ 218 و لاح/ الظفر/ 219 و انظر/ عنبر/ 219 اذا/ البدر/ 221 ان/ دوار/ 227 جاری/ الفخر/ 230 کدمی/ مستنیر/ 237 کانها/ و العنبر/ 238 بیضة/ ازعر/ 238 فی/ تمطر/ 238 حتی/ ازهر/ 238 اقلع/ منظر/ 238 تکفیه/ الغمر/ 248 قوم/ النار/ 252
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 542
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه طوت/ شکیر/ 261 حرکته/ بالقصار/ 262 عائذ/ و اعتذار/ 262 و انی/ الضرائر/ 266 و هم/ الاصاغر/ 266 و کنا/ و حمیرا/ 268 فلمّا/ تکسرا/ 268 ولی/ المؤبتر/ 269 تری/ المآذر/ 270 انا/ جار/ 274 و علی/ کالشقر/ 275 یا ما/ و السمر/ 276 لو/ مطیرا/ 283 او/ زمهریرا/ 283 او/ ریرا/ 283 یصفقه/ و صرصر/ 290 ثم/ و الدبور/ 291 ایها/ الموفور/ 293 ام/ مغرور/ 293 من/ خفیر/ 293 این/ سابور/ 293 و بنو/ مذکور/ 294 و اخو/ و الخابور/ 294 شاده/ و کور/ 294 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه لم/ مهجور/ 294 و تامل/ تفکیر/ 294 سره/ و السدیر/ 294 فارعون/ یسیر/ 294 ثمّ/ القبور/ 294 ثمّ/ و الدبور/ 294 بارض/ عیرها/ 302 یظل/ قیرها/ 303 ملججة/ سطورها/ 304 و جاءتک/ القتر/ 304 کانّ/ تنحدر/ 304 و حیران/ الخزر/ 304 هجان/ احمر/ 305 و قد/ و السامر/ 309 اذ/ الزائر/ 309 کدمیة/ مائر/ 309 او/ تاجر/ 310 لو/ قابر/ 310 کدرّه/ ضمیرها/ 310 موکلة/ نذیرها/ 310 و قال/ دهورها/ 310 راها/ بشیرها/ 310 و لمّا/ فقیرها/ 310 لوت/ سؤورها/ 310
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 543
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه فحرک/ بحورها/ 310 فما/ نحیرها/ 310 فلمّا/ منیرها/ 310 فظلّت/ کثیرها/ 310 کجمانة/ البحر/ 311 صلب/ النجر/ 311 فتنازعوا/ الامر/ 311 حتی/ شهر/ 311 القی/ تجری/ 311 قتلت/ الدهر/ 311 نصف/ یدری/ 311 فاصاب/ الجمر/ 311 یطعی/ تشری/ 311 و یری/ للنحر/ 311 افتلک/ الخدر/ 311 کانّما/ قمر/ 312 کانّهم/ منثور/ 313 ظلت/ منثور/ 313 و یا/ واقفار/ 314 رد/ جار/ 314 زوامل/ الاباعر/ 328 لعمرک/ الغرائر/ 328 تروقک/ خبرا/ 330 لا/ العصافیر/ 330 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه بجمع/ النوادر/ 337 اذا/ مثارا/ 337 و تبسم/ خمر/ 348 هواء/ جار/ 350 کان/ الحناجر/ 350 رجال/ قصار/ 352 و قربن/ الخطر/ 355 کانه/ و احجار/ 356 باتت/ دعر/ 357 کان/ قصار/ 357 فوق/ بالشرار/ 357 فهی/ سار/ 357 ما/ الواری/ 358 نارا/ ازار/ 358 طارت/ غبار/ 358 مشبوبة/ للساری/ 358 صلی/ الفجار/ 358 لعلک/ القبور/ 360 اذا/ کالبعیر/ 360 اذا/ کالبعیر/ 360 و سقط/ و کرا/ 361 مشهرة/ قسرا/ 361 اخوها/ عقرا/ 361 فلمّا/ شبرا/ 361 و قلت/ قدرا/ 361
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 544
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و ظاهر/ سترا/ 361 فلمّا/ شکرا/ 362 و لما/ خضرا/ 362 هل/ یقبر/ 363 و اخو/ کالاذخر/ 363 ثمّ/ و الدبور/ 363 سلام/ درر/ 364 انّ/ الکفور/ 365 حبس/ معقور/ 365 قافیه «ز» اذا/ الکوانز/ 248 فنحن/ الهزاهز/ 248 قافیه «س» اطرافه/ القاسی/ 53 یأتیک/ یقبس/ 87 لا/ ملبسا/ 102 اقاحیا/ تنفّسا/ 102 و تمر/ رؤوسها/ 132 فما/ فریسها/ 132 مستعجلین/ بالامس/ 144 لمن/ الفرس/ 162 اذا/ الکنائس/ 164 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و لاح/ قابس/ 164 کددت/ املسا/ 252 تشاغل/ اوعسی/ 252 فاجمعت/ تنفّسا/ 252 فقلت/ مبلسا/ 252 من/ القدس/ 268 دون/ الفرس/ 268 و صافیة/ شماس/ 351 کان/ کاس/ 351 تدور/ فارس/ 352 قرارتها/ الفوارس/ 352 فللخمر/ القلانس/ 352 قافیه «ص» طواه/ خمیص/ 153 بتیتون/ خمائصا/ 251 قافیه «ض» سقیا/ الریاض/ 104 ایام/ المراض/ 104 جاد/ البیاض/ 104 فمتی/ اعتراض/ 104 نمت/ الرفض/ 130 یسبق/ المنقضا/ 136
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 545
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و بیض/ المقوّض/ 179 و بیض/ المقوّض/ 239 هجوم/ ینهص/ 179 یصرف/ المغمض/ 179 تکلف/ بیض/ 186 اتاهم/ النفیض/ 186 فاوسع/ الغریض/ 186 و ظلّ/ تفیض/ 186 کانّ/ مفضّض/ 196 هل/ مضی/ 227 لا نعتنّ/ الاضاضا/ 339 قافیه «ط» کانّ/ السیاط/ 175 طیب/ قرط/ 197 قافیه «ع» حتی/ تقرع/ 51 و لو/ لتصدعا/ 53 اصم/ سمیع/ 92 سقی/ و ربیع/ 99 سقی/ ممرّع/ 100 بسحب/ کادمعی/ 100 کساک/ ساطع/ 101 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه الیس/ الاصابع/ 108 اخبر/ راکع/ 108 احلام/ یخدع/ 111 انما/ ودع/ 115 عجب/ جذع/ 115 یا/ و رجع/ 115 لیت/ المطلع/ 115 فامک/ واسع/ 119 و ما/ و الشرعا/ 121 یجیش/ مطلعا/ 121 هبت/ ترعا/ 121 و من/ الاصابع/ 125 و ان/ سراع/ 138 هما/ صراع/ 138 کناقضة/ صناع/ 138 و تصدقک/ بسماع/ 138 و ما/ و شوع/ 146 بماء/ صنیع/ 146 باطیب/ هجوع/ 146 فما/ القواطع/ 146 و لیل/ مضوّعا/ 166 کانّ/ فتجمّعا/ 166 فبت/ ناقع/ 174 اذا/ مزعزعا/ 182
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 546
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و ودعت/ فتشعشعا/ 182 و لاحظت/ اضرعا/ 182 کما/ توجّعا/ 182 و اذا/ تجع/ 184 و جفان/ ترع/ 184 اذا/ جذع/ 214 فانک/ واسع/ 225 بسطت/ اتسع/ 228 أمن/ هجوع/ 228 فاتتک/ اربع/ 229 بها/ و تمصع/ 232 ابیت/ اتضلّعا/ 250 لعمری/ جائعا/ 251 فهل/ الطبائعا/ 251 و ضیف/ جوع/ 251 و لما/ یمنع/ 256 لبکت/ یتربع/ 256 و قلت/ ترفع/ 256 فان/ تشبع/ 256 فیا/ ربیع/ 273 و مبثوثة/ سراعها/ 288 کالتوأمیة/ المضطجع/ 309 کانها/ ذرعا/ 342 اهوی/ خشعا/ 342 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه فظلّ/ خدعا/ 343 حتی/ سبعا/ 343 فظلّ/ رتعا/ 343 فانصرفت/ اجتمعا/ 343 و بات/ صقعا/ 343 حتی/ المتعا/ 343 باکلب/ قطعا/ 343 فتلک/ و الزمعا/ 343 فکانّی/ سفع/ 344 لف/ نسع/ 344 راعه/ السرع/ 344 فراهنّ/ جشع/ 344 قمّ/ واتدع/ 344 فتراهنّ/ یلع/ 345 دانیات/ رجع/ 345 یلهب/ رتع/ 345 ساکن/ مصع/ 345 کان/ جیاعا/ 345 علی/ فضاعا/ 345 فکرت/ السباعا/ 345 لعبن/ کراعا/ 345 فسافته/ النقاعا/ 345 اجد/ الظلاعا/ 345 کنا/ السمیع/ 359
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 547
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه قافیه «ف» یرفعن/ رجفا/ 80، 360 غیداء/ انفا/ 103 فلا/ الانف/ 104 انّی/ التلفا/ 125 رأی/ منصرفا/ 125 و نخیل/ الاکف/ 130 کیف/ النجف/ 136 ما/ یختطف/ 136 و لقد/ للمدنف/ 142 قصدرت/ یکشف/ 142 و رأیت/ طاف/ 166 کابی/ اللقف/ 184 جادت/ مرتجف/ 204 فجاءت/ الطوائف/ 309 ما/ وصفوا/ 311 کانّها/ الصدف/ 311 اذا/ اصدافا/ 312 تواضع/ اصدافا/ 312 عیرانه/ وصوف/ 347 قافیه «ق» فان/ تعلق/ 52 باشجع/ افرق/ 52 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه تصرفت/ فاخلقا/ 106 و ما/ تفرقا/ 106 هل/ راق/ 110 قد/ مخراق/ 110 هون/ الباقی/ 110 اخاف/ و اضیقا/ 140 اذا/ الفرزدقا/ 140 لقد/ ازرقا/ 141 اذا/ تمزقا/ 141 و اصفر/ یبصقوا/ 143 و لمّا/ السرادق/ 143 تقتنا/ و ذائق/ 143 أدارا/ یترقرق/ 148 یهیج/ تشوقا/ 148 دعت/ فترقرقا/ 148 و خرق/ تیرقرق/ 169 و قلتم/ موثق/ 169 فلمّا/ متالق/ 169 رجیعة/ مطرق/ 175 نفی/ تفهق/ 183 تری/ دردق/ 183 وردت/ محلق/ 196 و ناولنیها/ الساقی/ 196 و قد/ الفروق/ 197
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 548
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه کان/ تفوق/ 197 لقد/ دقیق/ 219 طواه/ رفیق/ 219 و البدر/ ازرق/ 222 فرحنا/ و ترتقی/ 224 کان/ محلق/ 229، 229 کل/ الخلق/ 280 کانکم/ الورق/ 280 خل/ طریقا/ 280 و ارغب/ الصدیقا/ 280 و هاد/ اشدق/ 359 قافیه «ک» جنیة/ بالمسک/ 78 و البسه/ المتلاحک/ 101 سقی/ الحواشک/ 101 و کانّما/ نداک/ 147 المت/ بمائکا/ 150 بعیدات/ الفوالک/ 194 قافیه «ل» یا/ المنال/ 54 جد/ الزلال/ 54 و لیل/ تنزیّل/ 59 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه به/ جهل/ 59 أبنی/ الاغلالا/ 62 وقوفا/ و نجمل/ 65 و ان/ معول/ 65 کدأبک/ بماسل/ 65 الحرب/ و الذحول/ 69 فما/ الغول/ 71 علیهن/ یتسعلوا/ 76 و تغولت/ الاهوالا/ 78 اجن/ و محاجله/ 80 یتبعن/ الابل/ 80 و یضحی/ تفضل/ 87 اذا/ بالبقل/ 88 سحاب/ المحل/ 88 تری/ البعل/ 88 اذا/ حمل/ 88 جرئ/ بطل/ 91 و یرفع/ الوعل/ 91 ذلوق/ الخلل/ 91 لسانه/ معدول/ 92 فانعق/ ضلالا/ 94 ما/ هطل/ 103 یضاحک/ مکتهل/ 103 یوما/ الاصل/ 103
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 549
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه جدیدة/ غیولها/ 103 یود/ یفعل/ 106 یسر/ قاتله/ 106 کلتا/ الامل/ 107 اری/ الهلال/ 108 ذهب/ المتجمل/ 109 و بقیت/ المنزل/ 109 نسیر/ رواحل/ 109 و لم/ باطل/ 109 و دموا/ ثعل/ 111 باتوا/ القلل/ 112 و استنزلوا/ نزلوا/ 112 ناداهم/ و الحلل/ 112 این/ و الکلل/ 112 فافصح/ یقتتل/ 112 قد/ أکلوا/ 112 عادت/ لیالی/ 118 أتری/ ذیلا/ 119 ام/ لیلا/ 119 و انّی/ انامله/ 124 و انّی/ بناهل/ 125 رأی/ بالاصائل/ 125 و لست/ معزل/ 127 لمّا/ الاجله/ 127 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و له/ کل/ 132 و قلیب/ نصال/ 143 و کائن/ متزمّل/ 143 و من/ یتفل/ 315 و ما/ کبول/ 149 یقول/ فقتیل/ 149 باکبر/ سبیل/ 149 طوی/ تهالها/ 153 و ما/ متطاول/ 155 و یوم/ باطله/ 156 رزقنا/ و حبائله/ 156 فیالک/ عاذله/ 156 و کم/ قتول/ 157 نظرت/ لقفال/ 164 و شعثاء/ اجمل/ 167 دعوت/ انهلوا/ 167 و بلدة/ والها/ 169 کالنار/ ابالها/ 169 و لیل/ لیبتلی/ 171 تصف/ الصیقل/ 172 کانّ/ عجل/ 176 سموت/ حال/ 176 انّ/ اطول/ 179 بیتا/ نهشل/ 179
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 550
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه لا/ الافضل/ 179 ضربت/ المنزل/ 179 این/ المغزل/ 180 و الشرب/ المهمل/ 180 عدل/ المقبل/ 180 فکانّه/ متقبل/ 180 و سوداء/ ازمل/ 187 اذا/ فتفضّل/ 187 کانّ/ الجلال/ 188 کانّ/ طالی/ 188 بایدیهم/ الدوالی/ 188 و قدر/ یفصل/ 188 تری/ و مفاصله/ 188 یغص/ ذبال/ 190 و تغلی/ جعال/ 190 و لو/ خلال/ 190 و لو/ خلال/ 190 أما/ و اعتدلا/ 194 اذا/ المفصّل/ 195 و لاحت/ مسلسل/ 197 فدع/ تأفل/ 199 و قد/ نزول/ 202 تواضع/ الکاهل/ 206 و قد/ منزلا/ 208 و أوردها/ السمال/ 216 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه ضمنت/ المحل/ 220 أری/ الهلال/ 220 کانّ/ الحجالا/ 220 قیاما/ الهلالا/ 220 کان/ البالی/ 222، 224 سموت/ حال/ 224 کانّما/ الثالیل/ 232 کبکر/ محلل/ 239 أیقتلنی/ اغوال/ 240 والد/ مرجل/ 241 حیی/ النعل/ 242 حی/ الاطلالا/ 252 و التغلبی/ الامثالا/ 252 لعلّ/ بالرحل/ 255 سیدفعنی/ و بالبخل/ 255 ان/ عمله/ 256 لقد/ جملی/ 257 فلو/ الاکل/ 257 أتانا/ قائل/ 257 فما/ باقل/ 257 و اذا/ طوال/ 265 فلا/ ابقالها/ 267 یضاحک/ مکتهل/ 267 فلیس/ السلاسل/ 267
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 551
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و عاد/ العواذل/ 267 و ما/ قبل/ 270 و هل/ النخل/ 270 لقد/ البقل/ 270 أقول/ الخواذل/ 270 فرابیة/ و حرمل/ 272 و ما/ قلائل/ 276 لا/ المقبل/ 287 فهنّ/ الناهل/ 287 متی/ خذولها/ 288 رعالا/ نزولها/ 288 تری/ النّحل/ 288 حتی/ الشائل/ 289 کانّهم/ منجدل/ 289 رب/ الزلال/ 295 و اباریق/ الجلال/ 295 ثم/ حال/ 295 لو/ صلیلا/ 298 تسالنی/ الحسل/ 300 او/ الوحل/ 300 کان/ جندل/ 314 نهین/ لها/ 323 الحرب/ جهول/ 326 حتی/ حلیل/ 326 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه شمطاء/ و التقبیل/ 326 انی/ الکبول/ 327 عقله/ الجمل/ 330 تری/ بالدخل/ 331 أقبل/ المغلّة/ 333 اطفت/ الدخال/ 333 فعنّ/ مذیل/ 339 علین/ الغلائل/ 347 و حقة/ شمولها/ 348 کانّ/ مزمل/ 354 کانّ/ الجبل/ 359 یبکی/ الابل/ 360 متوضّع/ مشکولا/ 361 کدخان/ مبلولا/ 361 و رجلة/ سجیلا/ 366 قافیه «م» ما/ مکلوم/ 51 و سیّارة/ مظلم/ 60 فلاحت/ تضرم/ 60 اذا/ و یمّمو/ 60 فعلت/ الظلم/ 60 فاهتدی/ بالعلم/ 60 للجنّ/ عیشوم/ 70
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 552
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه هنا/ هینوم/ 70 غلب/ اقدامها/ 75 علهینّ/ المقوما/ 76 و نار/ مقاما/ 82 سوی/ تناما/ 82 اتوا/ ظلاما/ 82 و قمت/ الطعاما/ 82 و خیفاء/ و مصرم/ 86 تمشی/ متّئم/ 86 فمن/ لائما/ 89 اصمّ/ سمیع/ 87 و کلام/ صمم/ 93 فراحت/ هیم/ 96 فسقی/ تهمی/ 100 رزقت/ و رهامها/ 101 فعلا/ و نعامها/ 101 اصبحت/ عقیما/ 105 شعلة/ صمیما/ 105 اری/ و تسلما/ 106 ان/ للسهام/ 107 تسر/ حالم/ 110 نهارک/ البهائم/ 110 هی/ حوم/ 115 لا/ قوم/ 115 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه ما/ و حکام/ 116 و لرب/ الاقوام/ 116 عذیری/ أشأما/ 119 و البسنی/ مظلما/ 119 ألست/ عوما/ 121 کانّنا/ الدیامیم/ 121 و کائن/ مسدم/ 133 باعقاره/ المحطم/ 133 و لما/ المتخیّم/ 145 لنا/ و تقدما/ 146 اذا/ لیطعما/ 146 أان/ مسجوم/ 148 و اقری/ یتکلّم/ 149 وضاح/ تهجم/ 149 و قصیرة/ حمیم/ 155 اعوام/ ایّام/ 158 ثم/ اعوام/ 158 ثم/ احلام/ 158 اتتنا/ نظامها/ 165 و ساحرة/ الاروم/ 169 یموت/ النسیم/ 169 بها/ تریم/ 169 لا همّ/ اللمم/ 174 لمیمة/ بدم/ 174
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 553
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه فکلّما/ انتظم/ 174 و من/ عصام/ 175 فلمّا/ محکما/ 175 شدیدا/ ارقما/ 175 فلها/ جهامها/ 177 و یکلّلون/ ایتامها/ 184 لنا/ دما/ 185 ثقال/ عذمذما/ 185 بعثت/ عقیمها/ 186 کانّ/ حمیمها/ 187 غضوبا/ هشیمها/ 187 محضرة/ بریمها/ 187 و دهم/ تحلم/ 189 تری/ عیلم/ 189 لها/ متهزم/ 189 اذا/ صیم/ 189 وقاء/ مردم/ 195 و قد/ مراما/ 197 مثل/ اللجاما/ 197 زئیر/ و انجما/ 205 لیت/ سلیما/ 210 اسق/ علما/ 218 کیف/ هرما/ 218 المت/ قتامها/ 220 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه فلم/ و شامها/ 220 و کانّها/ جاسم/ 225 و سنان/ بنائم/ 225 و خلا/ المترنّم/ 231 هزجا/ الاجذم/ 231 رمی/ المسهّم/ 232 و لا/ ظلیم/ 238 باحسن/ سقیم/ 238 و تریک/ جهم/ 238 او/ حجم/ 238 نسقت/ هدم/ 238 داویت/ قلم/ 243 فاصبحت/ مکتتم/ 243 علیک/ یترحّما/ 245 تحیّة/ سلما/ 245 فلم/ تهدما/ 245 لقد/ لئیم/ 250 کانّ/ مقوم/ 269 بطل/ بتوأم/ 269 أتنسی/ البشام/ 271 عیّوا/ الحمامة/ 271 جعلت/ ثمامة/ 271 فاذا/ العلقم/ 276 اصبحت/ عقیما/ 282
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 554
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و انّک/ رمیم/ 285 علی/ سائما/ 288 و حسبک/ ادم/ 399 اذا/ علم/ 312 هی/ اتکلّم/ 312 و تضئ/ نظامها/ 313 کانّنی/ و مهیوم/ 314 تطاول/ صریم/ 333 اذا/ غیوم/ 333 الا/ الصریم/ 333 جار/ الجراما/ 335 فتراها/ و قیاما/ 335 کانّ/ یحطم/ 336 اذا/ و نائمه/ 337 اذا/ دما/ 337 فما/ العلاجیم/ 342 و قد/ معلوم/ 342 کانّه/ محموم/ 342 حتّی/ محروم/ 342 و فی/ و ترنیم/ 342 یؤود/ حلقوم/ 342 فانصاعت/ هیم/ 342 و قام/ الاضامیم/ 342 خنساء/ و بغامها/ 343 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه لمعفّر/ طعامها/ 343 صادفن/ سهامها/ 343 باتت/ تسجامها/ 343 تجتاب/ هیامها/ 344 بعلو/ غمامها/ 344 و تضئ/ نظامها/ 344 حتّی/ ازلامها/ 344 علهت/ ایامها/ 344 حتّی/ و فطامها/ 344 و تسمعت/ سقامها/ 344 فغدت/ و امامها/ 344 النشر/ عنم/ 348 ممّا/ مختوم/ 349 و لقد/ المعلم/ 350 بزجاجة/ مفدم/ 350 کانّ/ ملثوم/ 351 بنینا/ بنجوم/ 352 فلو/ ندیم/ 352 فوقفت/ المتلوم/ 356 تسقی/ مطموم/ 364 قافیه «ن» فیا/ یلین/ 53 اصابت/ الوان/ 71
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 555
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه قوم/ و وحدانا/ 74 کانّها/ شیطانا/ 77 و لمّا/ جنونها/ 78 و حکت/ و جونها/ 78 و فی/ و الیمنا/ 78 جنیّة/ قرنا/ 78 انّ/ جنونا/ 79 فقلت/ جنا/ 80 هواک/ دفین/ 85 و لیس/ ضنین/ 85 فما/ حواذنها/ 103 باحسن/ ادجانها/ 103 کانّها/ حسنا/ 103 قصر/ فتحانی/ 108 صحب/ و لیانا/ 108 ما/ الوانا/ 108 سوداء/ مجانا/ 108 ثمّ/ سوانا/ 109 یماشیهنّ/ الدنان/ 122 أأم/ الشبهان/ 128 تخرمها/ قرنیا/ 130 کانّ/ ینتصینا/ 130 کانّه/ تیجان/ 131 حتّی/ القنوان/ 131 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه رأیته/ الغوانی/ 131 لا/ بالدین/ 137 و استرزق/ و النون/ 137 ان/ قتلانا/ 157 تدیر/ مصباحین/ 161 بورک/ و الزیتون/ 167 اذا/ مبینا/ 176 تری/ سکونا/ 176 یهرزن/ یبرینا/ 177 یمشین/ حیّینا/ 177 یا/ و قرن/ 207 لو/ ترانی/ 226 الا/ الاندرینا/ 228 الا/ ثمان/ 230 فلم/ دفان/ 230 و اثار/ مکان/ 230 قفار/ یعترکان/ 230 یثیران/ و یرتدیان/ 230 ما/ شیطان/ 240 انّی/ افن/ 244 من/ الغصن/ 244 خطباء/ لسن/ 244 لا/ فطن/ 244 اعددت/ أرزن/ 253
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 556
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و بنو/ الالوان/ 255 لو/ بعمان/ 255 متابّطین/ دخان/ 255 و زاد/ العینا/ 257 باتوا/ السکاکین/ 258 فاصبحوا/ المساکین/ 258 لیت/ المحزون/ 262 بورک/ و الزیتون/ 273 حمزه/ غبن/ 273 فهو/ بمنّ/ 273 احبب/ سلانا/ 277 و بیت/ اغصانها/ 277 کانّ/ اعنانها/ 277 یدور/ انسانها/ 277 و تمنع/ شانها/ 277 فلا/ شجون/ 279 انّما/ دهقان/ 306 هی/ و المرجان/ 306 فما/ حوانی/ 315 لوائب/ دوانی/ 315 یرین/ روانی/ 316 باوجد/ عدانی/ 316 لا/ کفائی/ 318 لا/ للانسان/ 318 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه برأس/ و الحزونا/ 337 معتقة/ و دنّ/ 349 حمدت/ علینا/ 365 أکل/ دینا/ 365 قافیه «ه» علی/ ابتناها/ 178 یتعاوران/ نسجاها/ 229 تطوی/ نشراها/ 229 و کانّ/ مدلها/ 351 لمّا/ و قهقها/ 351 قافیه «ی» اما/ ریا/ 166 کانّ/ ذاکیا/ 166 فما/ تباریا/ 184 لهن/ جائیا/ 184 رجال/ الجوابیا/ 184 لنا/ الاقاصیا/ 189 جعلنا/ اثافیا/ 189 و کانّ/ الثریّا/ 222 و کانّ/ الثریّا/ 222 ملک/ و یحیا/ 222 فما/ متجافیا/ 238
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 557
اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه و یجعلها/ وافیا/ 238 و یرفع/ ضاحیا/ 239 باحسن/ لیالیا/ 239 اول بیت/ آخر آن/ شماره صفحه عمّتهم/ باقیه/ 289 فکانّهم/ خاویه/ 289
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 558

فهرست نامهای اشخاص و فرقه‌ها و قبیله‌های مذکور در کتاب «الجمان فی تشبیهات القرآن»

«الف» آدم: 19، 20، 141، 249، 299.
آل فرعون: 63، 64، 65.
آل طالب: 147.
آل مالک: 64.
ال محرّق: 295.
ال محمّد: 39.
ال المهلّب: 297.
ابابیل: 365، 366.
ابان بن عبده: 337.
ابراهیم: 19، 62.
ابراهیم بن العباس: 312.
ابراهیم بن علی بن یوسف (ابو اسحاق): 24.
ابراهیم بن المهدی: 196.
ابراهیم بن هرمه: 202.
ابرهة بن الصباح: 365.
ابلیس: 19.
ابی بن خلف: 284.
ابن الاثیر: 15.
احمد بن ابی البرکات السویدی (شهاب الدین): 30.
احمد بن ابی بکر بن احمد بن احمد الرازی: 29.
احمد بن ابی فنن: 79.
احمد بن جعفر برمکی (جحظة): 91.
احمد بن الخصیب: 79.
احمد بن دوست: 138.
احمد بن سعید: 138.
احمد بن عبد الکریم: 101.
احمد بن عبید: 324.
احمد بن عیسی: 86.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 559
احمد بن محمد بن المعتصم (مستعین): 221.
احمد بن محمد (ابو بکر الصنوبری): 275.
احمد بن یحیی: 221.
احمد بن یوسف بن صبیح: 27.
احمد بن یوسف (ابو الحسن): 28.
احمد کامل (سلطان با یزید): 29.
احمد مطلوب: 14، 45.
احنف: 245، 246.
احنف بن قیس: 244.
احوص: 124.
احیحة بن الجلاح: 196.
اخطل: 50، 62، 78، 94، 157، 251، 252، 273، 356.
اخفش: 58.
اردشیر بن بابک: 73.
ارسطو: 157.
ارطاة بن سهیّة (ابو الولید): 164، 270.
ازدی: 113، 340.
ازهری: 63.
ابو اسحاق: 57.
اسد: 193.
بنی اسد: 271.
بنی اسد بن عید العزی: 191.
اسدی: 187، 287.
اسرائیل بن العواد: 29.
بنی اسرائیل: 41، 49، 89، 203.
ابن الاسلت: 196.
اسماعیل الصفار: 138.
اسماعیل بن القاسم (ابو العتاهیّه): 104، 114.
اسود بن یعفر: 261، 294.
ابو الاسود: 253.
الاشعر الجعدی الجعفی: 227.
اشهب بن رمیله: 61، 197.
اصحاب جهات: 72.
اصحاب فیل: 364.
اصحاب مالک: 64.
بنو الاصفر: 294.
اصنام: 329.
اصمعی (عبد الملک بن قریب): 72، 81، 94، 110، 137، 202، 223، 224، 225، 227، 228، 229، 231، 234، 249، 249، 252، 253، 256، 258، 263.
ابن الاطنابه: 322.
اعراب: 82، 99، 106، 108، 111، 128، 132، 149، 203، 218، 219، 221، 304.
اعرابی: 59، 99، 127، 148، 174، 232، 246، 248، 256، 258، 274.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 560
ابن الاعرابی (محمد بن زیاد): 28، 71، 178، 257، 283.
اعشی: 52، 75، 85، 103، 121، 142، 143، 150، 168، 176، 251، 265، 266، 267، 288، 309، 311، 335، 341، 349.
اعمش: 84.
الاغلب العجلی: 315.
الافوه الاودی: 227.
اکثم بن صیفی: 243، 324.
اکلب بن ربیعة بن نزار: 365.
امرؤ القیس: 35، 36، 64، 65، 75، 87، 152، 153، 164، 171، 176، 195، 222، 223، 224، 229، 239، 240، 287، 289.
امرؤ القیس الاول: 113.
امرؤ القیس البدء: 113.
امرؤ القیس الثانی: 113.
ام الحویرث: 65.
ام الرباب: 65.
امر عمرو: 311.
ام نوح: 312.
امیّة بن ابی الصلت: 89، 191، 365.
امیّة بن ابی عائد: 216.
امیّة بن عید شمس: 185، 186.
ابن الانباری: 291.
انس: 205، 273.
انس بن مالک: 132، 273.
انمار: 275.
ابن الانماطی: 18.
انو شروان: 293.
اوس بن حجر: 145، 161، 309.
ایاد: 294.
ایاص بن مالک بن عبد اللّه بن اعطائی: 337.
ایاس بن قبیصه طائی: 286.
ایاس بن قتاده: 109.
«ب» باقلانی: 14.
بحتری: 102، 119، 121، 180، 202، 221، 313.
برامکة: 289.
برمکیان: 313.
بروکلمن: 15.
ابن بری: 62.
بشّار: 223. 312.
بشامة العنزی: 271.
بشر بن ابی حازم: 204.
بشر بن فالج: 272.
بشر بن المعتمر: 170.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 561
البشریّة: 170.
ابوبکر: 355.
ابوبکر الخالدی: 54.
بلعم باعوراء: 89.
بلقیس: 73. 349.
بلعنبر: 74.
بنی تمیم: 346.
«پ» پیامبر (ص): 61، 63، 64، 71، 86، 88، 90، 104، 107، 128، 131، 132، 133، 181، 182، 185، 186، 190، 199، 202، 203، 222، 243، 246، 247، 260، 263، 264، 265، 271، 272، 273، 275، 278، 279، 280، 281، 282، 286، 301، 318، 320، 326، 331، 334، 359، 365.
«ت» تأبّط شرّا: 72.
التنوخی: 18، 348.
تغلبی: 337.
ابو تمّام: 102، 105، 186، 265، 282، 259.
ابی تمّام: 158.
تمیم: 72، 75، 145.
«ث» ثابت بن عمسل (تأبّط شرا): 73.
ثعلب (احمد بن یحیی) 28، 85، 257، 283.
ثعلبة بن عمیر الحنفی: 130.
ثمامة بن اثال: 271.
ثمامة بن اشرس: 272.
ثمامة بن فالج بن مضرس: 272.
«ج» جابر بن رألان: 145.
جاحظ: 13، 69، 70، 75، 80.
جاریة بن الحجّاج ابی دؤاد الایادی: 230.
جانّ: 80، 81، 173.
جبلی: 189، 190، 222، 275.
جحظه: 91.
ابن جدعان: 191.
جذع بن سنان الغسانی: 82.
ابن جراد: 86.
جرول بن اوس (حطیئه): 231.
ابن جریج: 128.
جریر (ابن عطیة بن الخطفی) 50، 80، 108، 153، 156، 157، 172، 220، 225، 233، 252، 255، 271، 276، 277، 302، 311، 360.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 562
بنی جشم بن بکر: 337.
جعفر: 223، 224، 229، 231.
جعفر بن یحیی: 313.
جلال الدین السیوطی: 39.
جمیل: 158، 167، 257.
جمیل بن عبد اللّه بن معمر: 315.
جمیل بن معمر: 85.
ابو جندب بن مرّه: 287.
جندل بن مثنّی الطهوی: 72.
جنّ: 69، 71، 72، 75، 76، 78، 80، 82.
ابن جنّی: 89.
جنید بن محمّد (ابو القاسم الخزّار): 259.
ابی جهل: 19.
جوهری: 283، 341.
جویبر: 359.
ابو الجویریّة العبدی: 75.
ابو الجویریّة العنزی: 75.
«ح» حاتم: 76.
حاتم الاصمّ: 259.
حاتم الطائی: 76، 200، 250.
حاتم بن العنوان الاصمّ: 275.
ابو حاتم: 129.
ابی حاتم: 341.
حارث: 279.
حارث بن حلّزه: 162، 227.
حارث بن کعب: 279.
حارث بن کلده: 249.
الحارث بن ما زن بن عمرو بن تمیم: 260.
ابالحارث حمیر: 190.
ابو حازم المدنی: 111.
حباب بن المنذر: 269.
حبشان: 364.
حبطات: 26.
حبیب بن اوس طائی.
حبیب بن المهلّب: 297.
ابن حبیب: 255.
حجر بن الحارث: 271.
بنی حدّان بن القریع: 189.
ابن حذّاق: 110.
حرثان (ذو الاصبع العدوانی): 95.
حرملة بن علقمة بن عمرو بن سدوس: 272.
حرملة بن هوذة بن خالد بن ربیعه: 272.
حرملة بن الاشعر المازنی المری: 272.
حسّان بن ثابت: 185، 186، 329.
حسن: 106، 124، 249، 299، 349.
حسن بن علی: 301.
ابو الحسن اسدی: 137.
ابو الحسن محمد بن ابی الحسین: 38.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 563
حسن بصری: 90، 111، 243.
الحسن بن عیسی بن المقتدر: 91، 136، 221.
حسن بن سعید محمد امین الحسینی الحائری: 30.
الحسن بن محمد الصغانی: 30.
الحسن بن هانی (ابو نواس): 52.
حسن بن یسار حسن بصری حسین: 302.
حسین بن ضحّاک: 60.
حسین بن عبد الرحمن: 276.
ابو الحسین بن احمد النقور: 18.
حطیئه: 231، 252، 253، 276.
حفص: 362.
حکمی (ابو نواس): 53، 179.
حلیس: 313.
ابن الحمامه: 253.
حمزه: 84، 163، 362.
حمزه اصفهانی: 113، 312.
حمزه بن حبیب: 152.
حمزة بن حبیب الفرائضی: 273.
حمزة بن عبد اللّه بن زبیر: 273.
حمزة بن عبد المطلب: 273.
ابو حمزه (انس): 273.
حمید الارقط: 257.
حمید بن ثور: 105، 175.
حنظلة بن الشرق (ابو الطمحان): 108.
«خ» خالد: 359.
خالد بنت عزّی: 82.
خالد بن سنان بن غیث بن مریطة بن مخزوم بن غالب بن قطیعه: 358.
خالد بن صفوان: 291، 294.
خالد بن الولید: 323.
خالد بن یزید الشیبانی: 118.
خداش بن زهیر: 63.
ابو خراش الهذلی (خویلد بن مره): 184، 267، 288، 366.
خزاعه: 272.
خزاعی: 158.
خزرج: 185.
خزیم بن نفیل: 279.
خسروان: 293.
خطفی: 80، 360.
ابن خلّاد: 190.
ابن خلدون: 113.
خلف الاحمر: 156، 157، 174.
خطیب قزوینی: 14.
خلیل: 116، 289.
خلیل بن احمد: 305.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 564
الخنساء: 230.
خویلد بن خالد- ابو ذؤیب الهذلی «د» ابن ام دؤاد: 295.
داود بن النضیر: 259.
دجال: 164.
درید: 272.
دعبل: 136، 251، 255.
ابو دلف العجلی: 103، 316.
دهخدا: 30.
دون گراون بام: 230.
«ذ» ابو ذؤیب الهذلی: 51، 147، 189.
ذکوان العجلی: 129.
ذو الاصبع عدوانی: 95.
ذو الرّمّه: 52، 70، 77، 86، 96، 98، 99، 100، 101، 121، 133، 136، 137، 142، 143، 146، 148، 149، 153، 155، 163، 168، 169، 175، 179، 186، 196، 200، 220، 239، 267، 270، 302، 303، 304، 314، 341، 342، 361.
الذهبی: 15.
«ر» رؤبة العجاج: 127، 299.
راعی (الراعی النمیری): 72، 184، 361.
بنوراعیة المعزی: 359.
ربیع بن ابی الحقیق: 130.
ربیع بن ربیعه مخبّل.
ربیعه: 275.
ربیعة الجوع: 258.
رشید (هارون الرشید): 225، 228، 229، 233.
رعل: 71.
رقاشی: 189.
رقبة بن مصقله: 190.
رمّاح بن ابرد: 238.
رمّاح بن یزید ابن میّاده.
رمّانی: 14، 341.
ابو الرمکاء: 253، 254.
ابن الرومی: 102، 182، 197، 280، 312.
«ز» زبّاء: 266.
ابن الزّبعری: 182.
زبیر بن بکّار: 357.
زجّاج: 63.
زراره: 179.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 565
زرارة بن الجزء: 265.
زفر بن الحارث الکلابی: 268.
زمخشری: 13، 49، 195.
زهدم: 257.
زهیر: 75، 76، 237، 270، 336.
زهیر بن جذیمة العبسی: 276.
زهیر بن ابی سلمی: 90.
زید بن ثابت: 308.
ابو زید: 73، 82، 264، 283.
«س» سابور: 292.
ساعد بن جویّة الهذلی: 51.
سالم بن الحسن: 223.
سالم بن عبد اللّه: 130.
سالم بن المحسّن: 19.
سالم بن وابصه: 243.
سبأ: 73.
سعد بن زید: 330.
بنی سعد: 86، 265.
بنی السّعلاة: 73.
سعید: 279.
سعید بن اوس بن ثابت الانصاری (ابو زید): 82.
سعید بن جبیر: 140.
سعید بن سلم: 126.
سعید بن سلیمان: 357.
سعید بن عطارد: 269.
ابو سفیان: 332.
سکّاکی: 14.
سلامان: 185.
سلامة بن جندل (ابو مالک): 274.
سلفی: 25.
ابن سلام: 75، 232.
سلم بن عمرو: 52.
سلمه: 79.
سلمة بن ربیعه: 273.
سلمة بن عاصم: 273.
سلم بن عمرو: 52.
سلمة الخیر: 273.
سلمة الشر: 273.
سلیم: 71.
سلیمان بن داود: 72.
سلیمان بن وهب: 79.
ابن السمرقندی: 18.
سمرة بن جندب: 276.
سمیدع ربعی: 111.
سمیر بن الحارث: 82.
سمیر بن الحارث الضبّیّ: 82.
سهم: 186.
سویداء بن صامت: 269.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 566
سوید بن ابی کاهل: 184، 228، 309، 344.
سیبویه: 83، 116، 193، 258، 267.
ابن سیده: 209.
سیّد: 44، 101.
سیّد مرتضی: 245.
سیّد نصر اللّه حسینی: 30.
سیوطی: 311.
«ش» ابن الشبل: 19، 20.
شبرمة بن الطفیل: 155، 350.
شبیب بن البرصاء: 169، 284.
شجاع بن فارس الذهلی: 18.
شریح: 118.
الشریف الرضی: 38، 40.
شعبی: 110.
شقران: 185.
شقر: 274، 275.
شقیق بن ابراهیم بلخی: 275.
شقیق بن سلمة الاسدی (ابو وائل): 275.
شقیق بن عبد اللّه: 275.
شقیقه دختر عدّ بن عدنان: 275.
شماخ: 232.
ابن ابی شنب: 228.
الشنفری: 79.
شیاطین: 67، 72، 82.
شیخ المراغی: 196.
شیطان: 24، 68، 69، 70، 77، 88، 89، 259، 265، 317.
شیطان الحماطه: 70.
«ص» ابو الصخر الهذلی: 103.
صعصعة بن صوحان: 324.
صفاتیه: 18.
صفیّه: 132.
صلاءة بن عمرو الافوه الازدی صولی: 119.
الصنوبری: 275.
«ض» ضبّة بن ادّ: 279.
ضحّاک: 359.
ضیاء الدین بن الاثیر: 13.
«ط» طائی (ابو تمام): 87، 101، 103، 118، 158، 170.
طارق: 186.
ابو طالب بن عبد المطلب: 167، 262.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 567
طاهر: 91.
طاهر بن الحسین: 17.
ابن طباطبا (محمد بن احمد علوی): 119.
ابن الطبیب: 44.
طرفه: 100، 227، 269، 274، 356.
طرماح بن الحکیم: 145، 146، 226.
طلحة الطلحات: 277.
طلحة بن عبد اللّه بن خلف: 277.
ابو الطمحان: 108.
طهیّه: 72.
طیّ: 318.
بنی طیّ: 318.
«ظ» ابن ظبیان: 81.
«ع» عاد: 281.
عاصم: 84، 241، 355، 362.
عاصم بن بهدله (ابوبکر پسر ابی النجود):
152.
عاقب: 300، 301.
عامر بن جوین الطائی: 267.
عامر بن الحلیس (ابو کبیر هذلی): 287.
عامر بن الطفیل: 251.
ابن عامر: 303، 355.
بنی عامر بن عبید بن الحارث: 274.
بنی عامر بن معاویه: 75.
عباس بن الاحنف: 103.
عباس بن المیمون: 137.
عامله: 225.
عبادی: 236، 363.
ابن عبّاس: 31، 68، 140، 152، 201، 240، 345، 360.
عباس بن مرداس: 71.
عباس بن الولید: 297.
بنی العباس: 78، 218، 237 ابو العباس (ثعلب): 28.
عبد الباقی: 15، 16.
عبد بنی الحسحاس: 166، 238، 239.
عبد اللّه: 15.
عبد اللّه بن بکر: 245، 242.
عبد اللّه بن الجدعان: 185.
عبد اللّه بن ربیعه: 323.
عبد اللّه بن الزّبعری: 186.
عبد اللّه بن الزبیر: 51.
عبد اللّه بن زیدان السعدی: 45.
عبد اللّه بن سنان: 359.
عبد اللّه بن طاهر: 27.
عبد اللّه بن طاهر بن الحسین: 91.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 568
عبد اللّه بن ابی سلول: 182.
عبد اللّه بن عامر: 241.
عبد اللّه بن عبد اللّه بن طاهر: 306.
عبد اللّه بن عجلان: 348.
عبد اللّه بن قیس بن جعده (النابغة الجعدی):
104.
عبد اللّه بن قیس الرقّیات: 78، 277.
عبد اللّه بن مسلم بن قتیبه: 263.
عبد اللّه بن مالک: 75.
عبد اللّه بن محمد احوص: 124.
عبد اللّه بن محمد بن مسعود: 111، 286.
عبد اللّه بن المعتزّ: 109، 136، 138، 146، 348.
عبد اللّه بن همام: 110.
عبد المؤمن بن عبد القدوس (ابو الهندی): 351.
بنو عبد المدان: 191.
عبد الملک: 225.
عبد الملک بن مروان: 268، 270.
عبدة بن الطبیب: 34، 92.
عبد الملک بن عبد العزیز: 128.
عبد الواحد بن محمّد المطرز: 18.
بنی عبس: 249، 358.
عبید بن ایوّب: 69، 70.
عبید اللّه بن عبد اللّه: 91.
عبد الرحمن بن عبد اللّه: 18.
عبشمش: 92.
عبد الصمد بن المعدّل: 131.
عبد العزیز بن عبد اللّه: 165.
عبد العزیز الاهوانی: 12.
عبد القاهر: 196.
عبد الله: 85.
عبد اللّه پسر عباس: 68.
عبید بن الابرص: 271.
ابو عبید: 193، 262، 263، 278، 327.
ابو عبیده: 37، 38، 40، 44، 109، 133، 163، 185، 263، 349، 366.
ابو عبیده (معمر بن مثنی): 36.
ابی عبید البکری: 266.
ابی عبیده: 337.
ابو العتاهیه: 104، 114، 166، 281.
ابن ابی عتیق: 319.
عثمان: 105، 166، 232، 308.
عثمان افندی: 30.
ابو عثمان المازنی: 137.
عجل: 77.
عجلی: 316.
عدوان: 95.
عدی بن الرّقاع: 225، 229، 230، 233.
عدی بن زید عبادی: 236، 291، 293، 294.
بنی عذره: 158.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 569
عرجی: 276.
عرفجة بن مالک: 274.
عروة الصعالیک: 249، 254، 255.
عزّه: 53.
عشاری: 18، 86، 246.
عقبة الاسدی: 51.
عقبة بن جیّار: 189.
عقیل: 230.
ابن عقیل: 258.
عقیلی: 182.
عکوّک: 351.
علاء بن الحضرمی: 242.
علقمة بن جندح بن البکّاء: 276.
علقمة بن زراره: 276.
علقمة بن علاثه: 251.
علقمة بن عبده: 144، 228، 351.
علقمة بن علاثه: 276.
علی: 111، 322، 323، 324.
علی بن احمد: 19.
علی بن جبله (عکوّک): 351.
علی بن جریج: 117.
علی بن الجهم: 91، 221.
علی بن حمزة الکسائی: 84، 152.
علی بن الخلیل: 268.
ابو علی بن سلیمان: 21.
علی بن العباس (ابن الرومی): 102.
علی بن فضّال: 25.
علی بن محمّد بن احمد: 20.
علی بن محمّد بن التنوخی: 18.
علی بن محمّد بن ابی الحسین: 15.
ابو علی بن المهتدی: 18.
عماد اصفهانی: 17، 21، 22.
عمارة بن عقیل: 274.
عمر: 77، 76، 129، 276، 323، 325.
عمر بن ابراهیم: 30.
عمر بن الخطّاب: 184، 259، 288.
عمر بن ابی ربیعه: 148، 317، 318.
عمر بن ذر: 243.
عمر بن شاهین: 86.
عمر بن عبد العزیز: 80، 81، 110.
عمری: 29.
عمرو: 251.
عمرو بن احمر: 188.
عمرو بن الظرب: 266.
عمرو بن العاص: 322.
عمرو بن عبد مناف: 185.
عمرو بن قمیئه: 218.
عمرو بن کلاب: 268.
عمرو بن کلثوم: 228.
عمرو بن ملقط: 51.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 570
عمرو بن معدی کرب: 228، 325، 326.
عمرو بن نعامه: 51.
عمرو بن هند: 51، 230.
عمرو بن هند بن منذر: 113.
عمرو بن یربوع: 73.
ابو عمرو: 98، 233، 328، 355.
ابو عمرو التنوخی: 29.
ابی عمرو بن العلاء: 341.
عمیر بن جعیل: 230.
عمیر بن شییم: 80.
عمیر بن ضبعه: 81.
عنبری (عبید بن ایّوب): 69.
عنبسة النحوی: 137.
عنتره: 231، 269، 276، 349.
عوف پسر قعقاع: 75.
عوف: 80.
ابن ابی عون: 14، 42، 44، 312.
عیاذ بن عمرو: 90.
عیسی: 129، 267، 298، 300، 301.
عیسی بن اوس (ابو الجویریّة): 75.
«غ» ابو الغالب الدیلمی: 18.
غنیه بنت عفیف: 250.
غنی: 71.
غول: 69، 71، 72، 240.
ابو الغول طهوی: 72، 74.
غیاث بن غوث (اخطل): 78.
عیلان بن عقبه (ذو الرمه): 78.
«ف» الفارس بن بسام: 29.
فاطمه: 300.
فتح بن خاقان: 119.
فرّاء: 58، 61، 79، 163، 178، 273.
ابو الفرج اصفهانی: 28، 79، 130، 196، 245، 291.
فرزدق: 50، 77، 124، 140، 186، 189، 194، 195، 279، 310، 311.
فرعون: 19، 64، 282.
فزاری: 166.
ابن فضّال: 25.
فضاله طائی: 258.
فضل: 223، 232.
فضل بن قدامه (ابو النجم): 106.
فضل بن یحیی: 226.
الفطحل: 299.
نهشل: 179.
ابن الفوطی: 26.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 571
«ق» القائم بامر اللّه: 21.
قائمیه: 17، 21.
قاسم بن سلّام: 262.
قاضی شهبه: 16.
قباد: 293.
ابن القبیصی: 45.
قتبی: 264.
قتیبة بن مسلم: 323.
ابن قتیبه: 69، 112، 254، 263.
قدامه: 87.
قدامة بن جعفر: 13.
قرشی: 29.
قریش: 185، 186، 203، 364.
قریط بن انیف: 74.
قشیر بن کعب: 273.
قضاعه: 225.
قطامی: 80، 345.
قعقاع بن محمّد: 75.
قفطی: 21.
قلاخ بن الحزن: 283.
قیس بن الخطیم: 196.
قیس بن عاصم: 109.
قیس بن عاصم بن سنان: 244، 245.
قیس بن الملوّح (مجنون لیلی) 52.
«ک» کامل ثقفی: 276.
ابو کبشه: 202، 203.
ابو کبیر الهذلی: 142، 286، 363.
ابن الکتانی: 43.
کثیرّ (بن عبد الرحمن الخزاعی): 53، 110، 158، 167، 241، 243، 266.
ابن کثیر: 355.
کریب بن الصباح: 324.
کسائی: 84، 362.
کسری: 288، 293.
کعب بن الاشرف: 130، 318.
کعب بن زهیر: 71.
کعب بن سعد الغنوی: 123، 202.
کعب بن مامه: 295.
بنی الکلب: 253.
کلبی: 185، 265، 358.
کمیت بن زید: 198.
کنده: 230.
«ل» لبید: 101.
لبید بن ربیعه: 75، 100، 108، 183، 343.
لقمان بن عاد: 255.
لیلی العامریّه: 12.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 572
ابو لیلی طهوی: 72.
«م» مؤرّج: 272.
ابن مالک: 33، 258.
ماویه دختر عبد اللّه: 250.
مبرّد: 12، 126.
متنبّی: 21.
المتنخّل الهذلی: 175.
متشمّس بن معاویه: 245.
مجاشع: 179.
ابن مجالد الفزاری: 99.
مجاهد: 124.
مجنون بنی عامر: 13.
مجنون لیلی: 52.
محرّق اول: 113.
محرّق ثانی: 113.
محمد (ص): 38، 39، 221، 263، 272، 281، 282، 285، 301.
محمّد (پسر عبد اللّه بن طاهر): 27.
محمد امین: 154.
محمد بن احمد بن عامر: 15.
محمد بن احمد علوی اصفهانی: 119.
محمد بن الحسین: 60.
محمد بن حسین السلمی: 259.
محمّد بن الحنفیّه: 111.
محمد بن سلمه: 271.
محمد بن عبد اللّه: 28.
محمد بن عبد اللّه بن سلمه: 273.
محمد بن علی الجبلی: 18.
محمد بن علی المهدی: 79، 277، 324.
محمد بن العشاری: 109، 138.
محمد بن عمران مرزبانی.
محمد بن عمر الواقدی: 324.
محمد بن عمیر (المقنع الکندی): 78.
محمد بن ابی عیینه: 119.
محمد بن القاسم: 277، 306، 324.
محمد بن القاسم بن احمد: 79.
محمد بن القاسم بن الانباری: 85.
محمد بن الکتانی الطبیب: 15، 42.
محمد بن المأمون: 79، 277، 306، 324.
محمد بن محمد بن البصری: 18.
محمد بن محمد بن القاسم الشهر زوری: 29.
محمد بن مسلمه: 317.
محمد بن مناذر ابن مناذر.
محمد بن ناصر: 18، 22.
محمد بن الواسع: 111.
محمد بن ابی الوفاء: 45.
محمد بن یزید (المبرّد): 126، 140.
محمد رشاد عبد المطلب: 45.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 573
محمد عبد الرحمن خان: 14.
محمود بن عمر الانطاکی: 30.
مخبّل: 238.
مخزومی: 148.
مخلّد الموصلی: 165.
مدائنی: 253.
مذحج: 228.
مرداس بن عبده: 245.
بنی مرّه بن عوف: 270.
مرزبانی: 113، 275.
مرقّش (اصغر): 89.
مروان بن الحکم: 265.
مروان بن سلیمان: 328.
مریم: 129، 203، 264، 301 مزرّد: 256.
مستعین: 221.
ابن مسعود: 111، 286.
مسکین الدارمی: 188.
مسلمه: 296.
مسیب بن علس: 311.
مسیح: 111.
مسیلمه: 271.
مصطفی جواد: 28.
ابو المطراب: 69.
ابو المظفر ابیوردی: 25.
معاویة بن ابی سفیان: 322.
معاویة بن عمرو: 272.
ابن المعتزّ: 41، 131، 164، 196، 197، 218، 219، 222، 239، 299، 313، 351.
مقتزله: 18، 170، 277.
معتمر بن سلیمان: 256.
معطّله: 18.
معقل (هیثم) شمّاخ.
ابو المغوار: 123.
مفضل بن قدامه (ابو النجم): 77.
ابن مقبل: 176، 349، 366.
ابن المقتدر: 18.
مقتدریّه: 17، 21.
المقنّع الکندی: 78.
المقتدر باللّه: 21.
المقتدی بامر اللّه: 21.
ملکشاه بن سلجوق: 45.
ملیحة الجرمی: 269.
ابن مناذر: 290.
منصور بن سلمه (نمری): 226.
ابن منظور: 57، 283.
مهارش بن علی: 26.
مهدی: 268.
ابو المهوس اسدی: 255.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 574
ابو المهوش فقعسی: 255.
موسی: 19، 63، 64، 173، 282.
ابو موسی: 246، 325.
موسی شهوات: 273.
ابی موسی الاشعری: 134.
ابن میّاده: 77، 78.
میمون بن قیس اعشی.
میّه: 51، 52، 98.
«ن» ابن ناقیا: 15، 16، 18، 19، 20، 21، 22، 24، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 32، 35، 37، 39، 40، 41، 42، 44، 45، 47.
نابغه: 97، 128، 174، 181، 186، 225، 226، 230، 305، 346.
النابغه الجعدی: 104، 105، 122، 232.
نابغه ذبیانی: 75، 119، 229.
نافع: 355.
ابن نباته: 21.
ابن النجّار: 16.
بنی النجّار: 185.
نجّاشی: 364، 365.
ابو النجم: 77، 106.
ابو النجم العجلی: 37.
نزاربن معد: 275.
نعمان: 186، 292.
نعمان بن المنذر: 119، 294.
نفیل بن حبیب: 365.
نمر بن تولب: 106، 130، 364.
نمری: 226.
نمرود: 19.
نمیری: 272.
نهدی: 103.
نهشل: 179.
ابو نواس: 41، 59، 60، 153، 179، 190، 194، 203، 304، 310، 351.
ابی نواس: 311.
نوح: 299.
نویری: 130، 174.
«ه» هارون: 72، 203، 223، 224، 226، 231، 268، 288.
هاشم: 86، 185، 186، 272.
هجیم بن عمرو: 255.
بنو الهجیم: 255.
بنی الهجیم: 339.
هذلی: 103، 142.
ابن هرمه: 202.
ابو هریره: 246.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 575
هشام: 282، 292، 294، 297.
هشام بن عبد الملک: 291.
ابن هشام: 55، 207.
هلال بن الاشعر: 256، 258.
ابو هلال: 130.
همام بن غالب (فرزدق): 50.
ابن همام السلولی: 110.
ابو الهندی: 351.
هوازن: 251.
هوذة بن علی: 121.
«و» الواثق: 79.
وضّاح بن محمد التمیمی: 221.
ابو و جرة السعدی: 205.
ولید بن عبد الملک: 80.
ولید بن عبید بحتری.
ولید بن یزید بن عبد الملک: 77، 78.
وهیب بن الورد: 111.
«ی» یاقوت حموی: 27.
یحیی: 224، 225، 226.
ابو یحیی: 214، 223.
یحیی بن خالد: 190، 232، 289.
یحیی بن زیاد (فرّاء): 61.
یحیی بن علی المنجّم: 275، 277.
یزید بن حصین: 187.
یزید بن سلمه (یزید بن الطثریه): 165.
یزید بن ضرار (مزرّد): 256.
یزید بن عبد الملک: 295.
یزید بن المهلّب: 296، 297.
الیشکری: 34.
یشکری: 257.
بنی یشکر: 309.
یعقوب: 360.
یعقوب بن السّکیت: 28.
یعلی: 86.
یهود (بنی النضیر): 317، 318.
یوسف بن عمر: 292.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 576

فهرست الفبایی مکانها و بناهای تاریخی مذکور در «الجمان فی تشبیهات القرآن»

«الف» الابلق: 266.
استانبول: 29.
اسکوریال: 44.
اندلس: 15.
اهواز: 53.
«ب» باب الشام: 20.
بابل: 297.
بصره: 50، 82، 90، 131، 132.
بغداد: 20، 45، 72، 170، 196، 274.
بلاد مغرب: 45، 51.
بلخ: 91.
البیت: 186.
بیروت: 15.
«ت» توأم: 309.
تدمر: 266.
تسنیم: 144، 353.
تنوخ: 18.
«ج» جامعة الدول العربیه: 45.
جامع المنصور: 20.
الجزیره: 266.
«ح» حجاز: 71، 199.
حران: 30.
حرّة الحدثان: 358، 359.
الحریم الطاهری: 17.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 577
حصن زیاد: 45.
الحضر: 294.
حوران: 87، 276.
حیره: 287.
«خ» الخابور: 294.
خورنق: 292، 294، 295.
دار الرقیق: 17.
دجله: 274، 294.
درب العوج: 17.
دمشق: 266.
دومة الجندل: 266.
دیار بکر: 30.
«ذ» ذی الارطی: 270.
«ر» رأس العین: 30.
«س» سامراء: 71.
سدیر: 292، 294.
سلسبیل: 144.
سلوق: 74.
سواج: 71.
سوریّه: 87.
«ش» الشام: 78، 186، 203، 209، 225، 266، 278، 297.
شادیاخ: 91.
«ص» صفین: 322.
«ع» عبقر: 76، 77.
عراق: 71، 78، 207، 270.
عمان: 81، 255، 308.
عین التمر: 286.
«غ» غطفان: 357.
«ف» فرات: 293، 294.
«ک» کوفه: 84، 152، 302.
کعبه: 191، 364.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 578
کعبه نجران: 191.
«ل» لندن: 312.
«م» مارد: 266.
مدینه: 90، 266، 318، 359.
مدینة السلام: 27.
موصل: 87.
مکّه: 71، 128، 185، 186، 191، 240، 272، 318.
«ن» نجران: 300.
نصیبین: 30.
نیشابور: 91.
«ه» هند: 325.
«ی» یمامه: 71، 271، 272.
یمن: 74، 78، 204، 292، 365.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 579

فهرست نامهای ستارگان و اصطلاحات نجومی مذکور در «الجمان فی تشبیهات القرآن»

ابرة العقرب: 212.
اشراط: 194.
الاظفار: 204.
اکلیل: 211.
انواء: 192.
ایّام العجوز: 208.
برج الاسد: 203، 204، 205، 208.
البردان: 230.
بطن الحمل: 195.
بطن الحوت: 216، 217.
بطن الرشاء: 217.
بطین: 195، 199.
البقر: 199.
البلده: 213.
تابع الثریا: 200.
تربیع: 212.
الثریّا: 43، 166، 195، 196، 197، 198، 199، 200.
ثور: 193.
جوزاء: 193، 202.
جبهة الاسد: 206، 207.
حمل: 193، 195.
حوت: 200، 209، 217.
حوت الرشاء: 217.
الخباء: 209.
خضیب: 199.
الدبران: 200، 201.
دلو: 193، 194، 215، 216.
الذراع: 202، 203، 205.
ذراعا الاسد: 206.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 580
ذراع مبسوط: 203.
ذراع مقبوض: 203، 204.
ذنب العقرب: 212.
رأس الجوزاء: 201.
رأس الحمل: 194.
رأس العقرب: 211.
رایة السّماک: 209.
زبانی العقرب: 210، 211.
زبرة الاسد: 207.
ساقی الاسد: 209.
ستاره یمانی: 203.
سرطان: 193.
سرطان (یا شرطان): 217.
سعد: 210، 279.
سعد الاخبیه: 215.
سعد بلع: 214.
سعد الذابح: 213، 214، 215.
سعد السعود: 215.
سعد میمون: 215.
سعود: 210.
سماک: 210.
السماک الاعزل: 208، 209.
سماک رامح: 208، 209.
سمکه صغری: 217.
سنبله: 193، 209.
سهم الرامی: 213.
سهیل: 164، 202، 203، 297، 214.
الشرطان: 194، 195، 199.
شعر الاسد: 207.
الشعری: 203، 204، 205.
الشعری العبور: 202، 203، 204.
الشعری الغمیصاء: 204.
شوله: 212.
الطّرف (عینا الاسد): 206.
العبور: 203، 205.
عجز الاسد: 209.
العذاری: 203.
عرش السماک: 209.
عقرب: 193، 217.
عناق الارض: 199.
عوّاء: 208، 210.
عیوق: 200.
الغفر: 210.
الغمیصاء: 202، 203، 205.
الفرد: 206.
فرغ: 216.
الفرغ المؤخر: 215، 216.
الفرغ المقدم: 215، 216.
قلاده: 213.
قلاص النجم: 201.
ترجمه الجمان فی تشبیهات القرآن، ص: 581
قرنا الحمل: 194.
قلب: 211.
قلب الاسد: 206، 207.
قلب الحوت: 216.
قلب العقرب: 211، 212.
قوس: 193.
کاهل الاسد: 207.
کلب الجبار (عبور) 203.
کلبی الدبران: 201.
الکفّ: 199.
الکفّان: 199، 200.
مجدح: 200.
مررزم (الشعری): 202، 204.
المرزمان: 204.
مکالحه: 217.
منطقة البروج: 193.
میزان: 193، 209.
ناطح: 194.
النثر: 205، 206.
نحر الناقه: 217.
نسر: 212.
النسر الواقع: 199، 212.
نطح: 194.
النعائم: 212.
نهائم صادر: 212.
نعائم وارد: 212.
نوء: 193.
نیاط: 211.
هرّارین: 212.
هقعه: 201، 202.
هنعه: 201، 203.
ورکا الاسد: 208.