از مهمترین ویژگی های روانی و فطری انسان میل به شناختن حقایق و اطّلاع از واقعیتهاست كه از آغاز كودكی در هر انسانی ظاهر می شود و تا پایان عمر ادامه دارد، همین فطرت حقیقت جویی كه گاهی بنام «حس كنجكاوی» نامیده می شود می تواند انسان را وادار كند تا دربارۀ مسائلی كه در چارچوب دین مطرح می شود بیندیشد و در صدد شناختن دین حقّ برآید.(۱) و عامل دیگر در این راستا دستیابی به منفعت و مصلحت و ایمنی از زیان و خطر از سوی دیگر است بنابراین شخص در صدد تحقیق دین بر می آید تا به حقیقت برسد و كسب منفعت كند.(۲)
از طرف دیگر عقاید و اندیشه های بنیادی، پایه و اساس هر نظام ارزشی و هر ایدئولوژی منسجم را تشكیل می دهد و آگاهانه یا نیمه آگاهانه در شكل گیری رفتار انسان ها اثر می گذارد از اینروی برای برقراری و تحكیم نظام ارزشی و رفتاری اسلام باید مبانی عقیدتی آن، كه ریشه های این درخت تنومند و پر بركت به شمار می آید در دل ها پابرجا شود تا همواره میوه های شیرین و گوارایش را ببار آورد و سعادت و خوشبختی دو جهان را تأمین كند و یكی از مهمترین مسائل در این وادی همانا مسألۀ معاد است و اینكه سرانجام انسان چه خواهد شد.
پرواضح است كه اگر به این سؤال اساسی و مهم پاسخ كافی و مناسب داده نشود و انسان دارای اعتقادی صحیح نگردد به گمراهی و ضلالت كشانده خواهد شد و از همین جاست كه اعتقاد به معاد به عنوان یكی از اركان و اصول دین دارای اهمیت و ویژگی بسیار زیادی است،(۳) در همین باره خداوند تبارك و تعالی در قرآن كریم می فرماید: الیه مرجعكم وعدالله حقّا انّه یبدء الخلق ثمّ یعیده(۴) بازگشت همۀ شما بسوی اوست، وعدۀ خدا حقّ است، اوست كه آفرینش را آغاز می كند سپس آن را باز می گرداند ...(۵).
شناخت هدف نهایی زندگی و مسألۀ معاد، نقش اساسی را در جهت دادن به فعالیت ها و انتخاب و گزینش كارها ایفاء می كند و در واقع عامل اصلی در تعیین خط مشی زندگی را نوع نگرش و بینش انسان نسبت به حقیقت خود و كمال سعادتش تشكیل می دهد و كسی كه حقیقت خود را تنها مجموعه ای از عناصر مادّی و فعل و انفعالات پیچیدۀ آنها می پندارد و حیات خود را منحصر به چند روزۀ زندگی دنیا می انگارد و لذّت و سعادت و كمالی را ورای بهره های مربوط به همین زندگی نمی شناسد، رفتارهای خود را بگونه ای تنظیم می كند كه تنها نیازهای دنیوی و خواسته های این جهانی اش را تأمین كند، اما كسی كه حقیقت خود را فراتر از پدیده های مادّی می داند و مرگ را پایان زندگی ندانسته، آنرا نقطۀ انتقال از جهانی گذرا به جهان جاودانی می شناسد و رفتارهای شایستۀ خود را وسیله ای برای رسیدن به سعادت و كمال ابدی می شمارد، برنامۀ زندگیش را به گونه ای طرح و اجراء می كند كه هر چه بیشتر و بهتر برای زندگی ابدیش سودمند باشد و از سوی دیگر، سختی ها و ناكامی های زندگی دنیا، او را دلسرد و ناامید نمی كند و از تلاش در راه انجام وظایف و كسب سعادت و كمال ابدی باز نمی دارد.(۶)
تأثیر این دو نوع انسان شناسی، منحصر به زندگی فردی نیست بلكه در زندگی اجتماعی و رفتارهای متقابل افراد نسبت به یكدیگر نیز تأثیر بسزائی دارد و اعتقاد به حیات اخروی و پاداش و كیفر ابدی، نقش مهمی را در رعایت حقوق دیگران و احسان و ایثار نسبت به نیازمندان، بازی می كند و در جامعه ای كه چنین اعتقادی زنده باشد برای اجرای قوانین و مقرّرات عادلانه و جلوگیری از ظلم و تجاوز به دیگران، كمتر نیاز به إعمال زور و فشار خواهد بود.(۷)
و طبعاً در صورتی كه این اعتقاد، جهانی و همگانی شود، مشكلات بین المللی هم بصورت چشمگیری كاهش خواهد یافت.
با توجّه به این نكات مهم، اهمیت مسأله معاد و ارزش پژوهش و تحقیق دربارۀ آن روشن می شود و حتی اعتقاد به توحید، به تنهایی (و بدون اعتقاد به معاد) نمی تواند تأثیر كامل و گسترده ای در بخشیدن جهت مطلوب به زندگی داشته باشد و از این جا راز اهتمام ادیان آسمانی و بخصوص دین مقدس اسلام به این اصل اعتقادی و تلاش فراوان انبیاء الهی برای راسخ كردن این عقیده در دل های مردم، آشكار می گردد.(۸)
مطلب مهمی كه ذكر آن ضروری بنظر می رسد این است كه، اعتقاد به زندگی اخروی در صورتی می تواند نقش خود را در جهت دادن به رفتارهای فردی و اجتماعی ایفاء كند كه نوعی رابطۀ علّیت، بین فعالیت های این جهانی و سعادت و شقاوت آن جهانی، پذیرفته شود و دستِ كم نعمت ها و عذاب های اخروی به عنوان پاداش و كیفر برای رفتارهای شایسته و ناشایستۀ این جهان، شناخته گردد و الّا در صورتی كه چنین پنداشته شود كه سعادت اخروی را می توان در همان جهان، كسب كرد _ همچنان كه بهره های دنیوی را می توان در این جهان بدست آورد _ اعتقاد به زندگی اخروی، نقش تعیین كنندۀ خود را در رفتارهای این جهانی، از دست خواهد داد، زیرا طبق این پندار می توان گفت كه، در این دنیا باید برای تحصیل سعادت دنیوی كوشش كرد و برای رسیدن به سعادت اخروی باید پس از مرگ در همان عالم آخرت به تلاش پرداخت!(۹)
بنابراین اعتقاد به معاد و روز باز پسین دارای اهمیت بس والایی است كه فواید زیادی بر آن مترتب می گردد كه می توان برخی از آنها را به صورت زیر برشمرد:
۱. پاسخگوئی به حس كنجكاوی و حقیقت یابی كه از درون انسان سرچشمه می گیرد.(۱۰)
۲. تحكیم نظام ارزشی و رفتاری اسلام در جهت ایجاد یك ایدئولوژی منسجم و عمیق.(۱۱)
۳. رسیدن به سعادت نهایی و كامل كه همۀ نیازهای انسان را پاسخگو باشد.(۱۲)
۴. جلوگیری از بی فایده بودن و باطل بودن آموزه ها و عقاید دینی.(۱۳)
۵. تأثیر شگرف و ریشه ای در وارستگی انسان و جلوگیری از دنیازدگی و لغزش و خطاء.(۱۴)
۶. بیرون راندن محبت های كاذب از دل و جایگزینی محبت حقیقی یعنی عشق به خدا در آن.(۱۵)
۷. آماده كردن و انگیزش انسان برای مجاهده و پیكار همه جانبه در راه خدا و جهاد.(۱۶)
۸. محاسبه و مراقبه دائمی و تزكیۀ كامل در پرتو یاد معاد و قیامت و جلوگیری از هوی پرستی.(۱۷)
۹. جلوگیری از حسّ كینه توزی و انتقام جوئی در مورد افرادی كه به او ظلم كرده اند.(۱۸)
پی نوشتها:
۱. مصباح، محمدتقی، آموزش عقاید، ص۱۸.
۲. همان، ص۱۹.
۳. مطهری، مرتضی، زندگی جاوید، ص۵. مطهری، مرتضی، معاد، ص۱۳. سبحانی، جعفر، منشور عقاید، ص۱۸۵. سبحانی، جعفر، الإلهیات، ص۱۵۸. جوادی آملی، عبدالله، معاد در قرآن، ج۴، ص۲۱ و ۲۲. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۷۷. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۴۸. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۵. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۱۸۷ و ۳۴۱.
۴. یونس: ۴۰.
۵. سبحانی، جعفر، منشور عقاید، ص۱۸۶.
۶. مطهری، مرتضی، زندگی جاوید، ص۶ و ۷. مطهری، مرتضی، معاد، ص۱۶ و ۱۷. جوادی آملی، عبدالله، یاد معاد، ص۹۹. جوادی، عبدالله، معاد در قرآن، ج۴، ص۲۲ و ۲۳. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص۳۳۹ و ۳۴۰.
۷. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۲۳. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص۳۴۰.
۸. مطهری، مرتضی، زندگی جاوید، ص۵ و ۶ . مطهری، مرتضی، معاد، ص۱۳ . سبحانی، جعفر، منشور عقاید، ص۱۸۵. سبحانی، جعفر، الإلهیات، ص۱۵۸. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۵۵. جوادی، عبدالله، معاد در قرآن، ج۴، ص۲۱.
۹. مطهری، مرتضی، معاد، ص۱۶ و ۱۷. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۵۵. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص۳۴۰- ۴۲۹.
۱۰. مصباح یزدی، محمدتقی،آموزش عقاید، ص۱۹ و ۲۰.
۱۱. همان، ص۲۷ و ۳۰.
۱۲. سبحانی، جعفر، الإلهیات، ص۱۷۶، جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۹۹.
۱۳. طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۵. تفسیر المیزان، ج ۱۲، ص۲۷۷. المیزان، ج۱۳، ص۴۸.
۱۴. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۱۳۳. جوادی، عبدالله، معاد در قرآن، ج ۴، ص۲۲ و ۲۸.
۱۵. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۷۱.
۱۶. همان، ص۱۱۵. جوادی، عبدالله، معاد در قرآن، ج ۴، ص۲۵.
۱۷. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۲۸۱. جوادی، عبدالله، معاد در قرآن، ج ۴، ص۵۲.
۱۸. جوادی، عبدالله، یاد معاد، ص۲۶۴.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.
