پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) جمعآوری قرآن به صورت رسمی به دستور خلیفه اول و به همت «زید بن ثابت» صورت گرفت، پیش از آن حضرت علی (ع) نیز که از همه به قرآن آشناتر بود، مصحفی را تدوین نمود.
با گسترش فتوحات اسلامی در دهه دوم و سوم هجری و گرایش روز افزون به اسلام و علاقه زیادی که به کتابت قرآن داشتند، سبب شد تا آنها که سواد کتابت و نگارش داشتند، به اندازه توان و امکانات خویش، به کتابت قرآن همت کرده از مصحفهای معروف و موجود در هر منطقه، استنساخ نمایند. در منابع تاریخی مواردی متعدد از وقوع اختلاف میان مسلمانان در قرائت قرآن گزارش شده و گفته‌اند که این اختلافات سبب گردید تا برای حل آن، بعضی به چاره‌جویی بپردازند [۱].
تشکیل گروه برای یکی کردن قرآنها
پیشنهاد یکی کردن قرائات مصاحف از سوی «حذیفه» بود. عثمان نیز بر ضرورت چنین اقدامی واقف گشته، از این رو صحابه را به مشورت فرا خواند و آنها همگی بر ضرورت چنین کاری، با همه دشواریهای آن، نظر مثبت دادند.
عثمان کمیته‌ای مرکب از چهار نفر تشکیل داد که عبارت بودند از: زید بن ثابت، عبدالله بن زبیر، سعید بن عاص و عبدالرحمن بن حارث، و بعداً مجموع آنها به دوازده نفر رسید و به آنان دستور داد که چون قرآن به زبان قریش نازل شده است، آن را به زبان قریش بنویسند.
چگونگی و مراحل انجام کار
گروه توحید مصاحف در سال ۲۵ هجری تشکیل گردید و نخستین اقدامی که از سوی گروه به دستور عثمان انجام گرفت، جمعآوری تمام نوشته‌های قرآنی از اطراف و اکناف کشور پهناور اسلامی آن روز بود.
در این مرحله، قرآنها پس از جمعآوری و ارسال به مدینه، به دستور خلیفه سوم سوزانده و یا در آب جوش انداخته می‌شدند و به همین جهت عثمان را «حراق المصاحف» نامیده‌اند. آخرین مرحله، ارسال مصاحف استنساخ شده به مناطق و مراکز مهم بود. با ارسال این مصاحف با هر کدام یک قاری نیز از سوی خلیفه اعزام می‌گشت تا قرآن را بر مردم قرائت کند [۲].
تعداد مصحفهای عثمانی
مورخان در شمار مصحف‌هایی که تهیه و به اطراف و اکناف بلاد اسلامی فرستاده شد، اختلاف دارند؛ «ابن ابی داود» آنها را شش جلد برشمرده که به مراکز اسلامی مکه، کوفه، بصره، شام، بحرین و یمن فرستاده شد و یک جلد نیز در مدینه نگه داشتند که آن را «اُم» و یا «امام» می‌نامیدند. یعقوبی در تاریخ خود، دو جلد دیگر به این تعداد اضافه کرده که به مصر و الجزیره فرستاده شده است. مصحف‌هایی که به مناطق مختلف فرستاده شده بود، در مرکز منطقه حفظ شده و از روی آن نسخه‌های دیگری نوشته می‌شد تا در دسترس مردم قرار گیرد [۳].
مشخصات کلی مصحفهای عثمانی
ترتیب سورهها در مصحف عثمانی، همان ترتیبی بود که در مصحف کنونی وجود دارد و نیز با ترتیبی که در مصحفهای صحابه در آن وقت بکار برده شده بود، به خصوص با مصحف «ابی بن کعب» تطبیق می‌کرد و به مقتضای خطی که در آن وقت بین مردم عرب رایج بود، از هر گونه نقطه و علامت‌گذاری خالی بودند [۴].
دیدگاه اهل بیت و شیعه
اجماع شیعه بر این عقیده است که آنچه امروز در دست ماست، همان قرآن کامل و تمام بوده و مصحف عثمانی، همان قرآنی است که هم اکنون در دست ماست و عاری از هر گونه تحریف میباشد. به این مطلب امامان شیعه هم اشاره دارند.
مردی در حضور امام صادق (ع)، حرفی از قرآن بر خلاف آنچه مردم قرائت می‌کردند، قرائت کرد. امام (ع) به او فرمود: «دیگر این کلمه را به این نحو قرائت مکن و همانطور که همگان قرائت می‌کنند، تو نیز قرائت کن» [۵].
دیدگاه حضرت علی (ع) در مورد مصحف عثمانی
حضرت علی (ع) رأی موافق خود را با برنامه توحید مصاحف به طور اجمالی اظهار کرد. ابن ابی داود از سوید بن غفله روایت کرده که حضرت علی (ع) فرمود: «سوگند به خدا که عثمان درباره مصاحف هیچ عملی را انجام نداد، مگر اینکه با مشورت ما بود» [۶].
و یا در روایت دیگر فرمود: «اگر امر مصحف‌ها به من نیز سپرده می‌شد، من همان می‌کردم که عثمان کرد» [۷].
پانویس
۱. ↑ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ سوم، ۱۳۷۸، ص۱۹۸.
۲. ↑ درسنامه علوم قرآنی، ص۲۰۳.
۳. ↑ آموزش علوم قرآن، ترجمه التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، ترجمه ابو محمد وکیلی، انتشارات مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۱، ص۴۲۵.
۴. ↑ آموزش علوم قرآن، ج۱، ص۴۳۳.
۵. ↑ آموزش علوم قرآن، ج۱، ص۴۱۶.
۶. ↑ الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، انتشارات عصریه، چاپ بیروت، سال ۱۴۰۸، ج۱، ص۱۷۰، نوع ۱۸.
۷. ↑ النَشر فی القراءات العَشر، محمد بن محمود مشقی معروف به ابن جزری، انتشارات دارالکتب العلمیه، چاپ بیروت، ج۱، ص۸.
