به سوره‌هایی از قرآن که منسوب به سال‌های پس از مهاجرت محمد به مدینه هستند مدنی می‌گویند.
این سوره‌ها و آیات موجود در آن طولانی هستند. از مطالب مطرح شده در این سوره‌ها می‌توان به بحث‌ها با اهل کتاب، یهودی و نصاری، و دعوت آنها به توحید اسلام، دعوت به جهاد و بیان احکام فردی و اجتماعی مانند نماز، روزه، زکات، خمس، حدود، قصاص، اهل ذمه، جزیه و ارث اشاره کرد.
معیار و ملاک تشخیص سوره‌های مکی و مدنی
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می‌آید، ۸۶ سورة مکی و ۲۸ سورة مدنی است که آنها را در سه معیار مورد بررسی قرار می‌دهیم:
معیار زمان: بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیغمبر اکرم(ص) از مکه به مدینه است.
هر سوره‌ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره‌ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می‌رود، خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می‌شود. بنابراین آیاتی که پس از خروج از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیغمبر نازل شده است مکی محسوب می‌شود، مثلاً آیه «اِنَّ الذیَ فَرَض علیکُ القرآنَ لَزادک اِلی معادٍ...(۱۱)» براساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه بر پیغمبر نازل شده، مکی است.
معیار مکان: هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هرچه در مدینه و پیرامون آن نازل شده باشد مدنی است خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. در این باره سیوطی روایتی آورده است که پیغمبر(ص) فرمودند: «اُنزل فی ثلاثة امکنّه: مکة و المدینة و الشام» که طبق گفتة ابن‌کثیر، مقصود از شام، تبوک است(۱۲).
۳ـ معیار خطاب: هر سوره‌ای که در آن خطاب به مشرکان می‌کند مکی و هر سوره‌ای که در آن خطاب به مؤمنان می‌کند مدنی است در این زمینه از عبداللّه بن مسعود حدیثی آورده‌اند که گفته است: هر سوره که «یاایهاالناس» در آن بکار رفته باشد، مکی است و هر سوره که «یاایهاالذین آمنوا» در آن به کار رفته باشد مدنی است(۱۳)، زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان بوده است مثلاً در سورة بقره که جزو سوره‌های مدنی بشمار می‌رود در آن «یاایهاالناس» بکار رفته است که کلیت این معیار را خدشه‌دار کرده است.
منابع
خواجوی ، محبوبه،سوره های مکی و مدنی در قرآن،(۱۳۸۰)،مجله قرآن و حدیث
