سوره در اصطلاح قطعه ای از قرآن است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. قرآن کریم ۱۱۴ سوره دارد که اول آن فاتحه و آخر آن سوره ناس است.
سوره های قرآن - جز سوره توبه- با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع در قرآن كریم به كار رفته است. در توقیفی بودن و یا اجتهادی بودن ترتیب سوره های قرآن کریم اختلاف نظر وجود دارد.
ردیف مصحف ترتیب الفبایی نام سوره شمار آیه‌ها
۱ ۶۳ فاتحه ۷ ۵ مکی
۲ ۱۶ بقره ۲۸۶ ۸۷ مدنی
۳ ۱ آل عمران ۲۰۰ ۸۹ مدنی
۴ ۱۰۴ نساء ۱۷۶ ۹۲ مدنی
۵ ۸۴ مائده ۱۲۰ ۱۱۳ مدنی
۶ ۱۲ انعام ۱۶۵ ۵۵ مکی
۷ ۷ اعراف ۲۰۶ ۳۹ مکی
۸ ۱۳ انفال ۷۵ ۸۸ مدنی
۹ ۲۳ توبه (برائت) ۱۲۹ ۱۱۴ مدنی
۱۰ ۱۱۴ یونس ۱۰۹ ۵۱ مکی
۱۱ ۱۱۰ هود ۱۲۳ ۵۲ مکی
۱۲ ۱۱۳ یوسف ۱۱۱ ۵۳ مکی
۱۳ ۳۷ رعد ۴۳ ۹۶ مدنی
۱۴ ۲ ابراهیم ۵۲ ۷۲ مکی
۱۵ ۳۰ حِجر ۹۹ ۵۴ مکی
۱۶ ۱۰۳ نحل ۱۲۸ ۷۰ مکی
۱۷ ۶ اسراء ۱۱۱ ۵۰ مکی
۱۸ ۸۰ کهف ۱۱۰ ۶۹ مکی
۱۹ ۹۰ مریم ۹۸ ۴۴ مکی
۲۰ ۵۴ طه ۱۳۵ ۴۵ مکی
۲۱ ۹ انبیاء ۱۱۲ ۷۳ مکی
۲۲ ۲۹ حج ۷۸ ۱۰۴ مدنی
۲۳ ۹۸ مؤمنون ۱۱۸ ۷۴ مکی
۲۴ ۱۰۸ نور ۶۴ ۱۰۳ مدنی
۲۵ ۶۷ فرقان ۷۷ ۴۲ مکی
۲۶ ۴۵ شعراء ۲۲۷ ۴۷ مکی
۲۷ ۱۰۶ نمل ۹۳ ۴۸ مکی
۲۸ ۷۵ قصص ۸۸ ۴۹ مکی
۲۹ ۶۰ عنکبوت ۶۹ ۸۵ مکی
۳۰ ۳۸ روم ۶۰ ۸۴ مکی
۳۱ ۸۲ لقمان ۳۴ ۵۷ مکی
۳۲ ۴۳ سجدة ۳۰ ۷۵ مکی
۳۳ ۳ احزاب ۷۳ ۹۰ مدنی
۳۴ ۴۲ سبأ ۵۴ ۵۸ مکی
۳۵ ۶۴ فاطر ۴۵ ۴۳ مکی
۳۶ ۱۱۲ یس ۸۳ ۴۱ مکی
۳۷ ۴۹ صافات ۱۸۲ ۵۶ مکی
۳۸ ۴۸ ص ۸۸ ۳۸ مکی
۳۹ ۴۱ زمر ۷۵ ۵۹ مکی
۴۰ ۶۲ غافر ۸۵ ۶۰ مکی
۴۱ ۶۸ فصّلت ۵۴ ۶۱ مکی
۴۲ ۴۷ شوری ۵۳ ۶۲ مکی
۴۳ ۳۹ زخرف ۸۹ ۶۳ مکی
۴۴ ۳۴ دخان ۵۹ ۶۴ مکی
۴۵ ۲۵ جاثیه ۳۷ ۶۵ مکی
۴۶ ۴ احقاف ۳۵ ۶۶ مکی
۴۷ ۸۷ محمد ۳۸ ۹۵ مدنی
۴۸ ۶۵ فتح ۲۹ ۱۱۲ مدنی
۴۹ ۳۱ حجرات ۱۸ ۱۰۷ مدنی
۵۰ ۷۱ ق ۴۵ ۳۴ مکی
۵۱ ۳۵ ذاریات ۶۰ ۶۷ مکی
۵۲ ۵۵ طور ۴۹ ۷۶ مکی
۵۳ ۱۰۲ نجم ۶۲ ۲۳ مکی
۵۴ ۷۷ قمر ۵۵ ۳۷ مکی
۵۵ ۳۶ الرحمن ۷۸ ۹۷ مدنی
۵۶ ۱۱۱ واقعه ۹۶ ۴۶ مکی
۵۷ ۳۲ حدید ۲۹ ۹۴ مدنی
۵۸ ۸۶ مجادله ۲۲ ۱۰۶ مدنی
۵۹ ۳۳ حشر ۲۴ ۱۰۱ مدنی
۶۰ ۹۶ ممتحنه ۱۳ ۹۱ مدنی
۶۱ ۵۰ صف ۱۴ ۱۱۱ مدنی
۶۲ ۲۶ جمعه ۱۱ ۱۰۹ مدنی
۶۳ ۹۷ منافقون ۱۱ ۱۰۵ مدنی
۶۴ ۲۰ تغابن ۱۸ ۱۱۰ مدنی
۶۵ ۵۳ طلاق ۱۲ ۹۹ مدنی
۶۶ ۱۹ تحریم ۱۲ ۱۰۸ مدنی
۶۷ ۹۵ مُلک ۳۰ ۷۷ مکی
۶۸ ۷۶ قلم ۵۲ ۲ مکی
۶۹ ۲۸ حاقه ۵۲ ۷۸ مکی
۷۰ ۹۴ معارج ۴۴ ۷۹ مکی
۷۱ ۱۰۷ نوح ۲۸ ۷۱ مکی
۷۲ ۲۷ جن ۲۸ ۴۰ مکی
۷۳ ۹۱ مزّمّل ۲۰ ۳ مکی
۷۴ ۸۸ مدثر ۵۶ ۴ مکی
۷۵ ۷۸ قیامه ۴۰ ۳۱ مکی
۷۶ ۱۰ انسان ۳۱ ۹۸ مدنی
۷۷ ۸۹ مرسلات ۵۰ ۳۳ مکی
۷۸ ۱۰۱ نبأ ۴۰ ۸۰ مکی
۷۹ ۹۹ نازعات ۴۶ ۸۱ مکی
۸۰ ۵۷ عبس ۴۲ ۲۴ مکی
۸۱ ۲۲ تکویر ۲۹ ۷ مکی
۸۲ ۱۴ انفطار ۱۹ ۸۲ مکی
۸۳ ۹۳ مطففین ۳۶ ۸۶ مکی
۸۴ ۱۱ انشقاق ۲۵ ۸۳ مکی
۸۵ ۱۵ بروج ۲۲ ۲۷ مکی
۸۶ ۵۲ طارق ۱۷ ۳۶ مکی
۸۷ ۸ اعلی ۱۹ ۸ مکی
۸۸ ۶۱ غاشیه ۲۶ ۶۸ مکی
۸۹ ۶۶ فجر ۳۰ ۱۰ مکی
۹۰ ۱۷ بلد ۲۰ ۳۵ مکی
۹۱ ۴۶ شمس ۱۵ ۲۶ مکی
۹۲ ۸۳ لیل ۲۱ ۹ مکی
۹۳ ۵۱ ضحی ۱۱ ۱۱ مکی
۹۴ ۴۴ شرح ۸ ۱۲ مکی
۹۵ ۲۴ تین ۸ ۲۸ مکی
۹۶ ۵۹ علق ۱۹ ۱ مکی
۹۷ ۷۳ قدر ۵ ۲۵ مکی
۹۸ ۱۸ بینه ۸ ۱۰۰ مدنی
۹۹ ۴۰ زلزله ۸ ۹۳ مدنی
۱۰۰ ۵۶ عادیات ۱۱ ۱۴ مکی
۱۰۱ ۷۲ قارعه ۱۱ ۳۰ مکی
۱۰۲ ۲۱ تکاثر ۸ ۱۶ مکی
۱۰۳ ۵۸ عصر ۳ ۱۳ مکی
۱۰۴ ۱۰۹ همزه ۹ ۳۲ مکی
۱۰۵ ۷۰ فیل ۵ ۱۹ مکی
۱۰۶ ۷۴ قریش ۴ ۲۹ مکی
۱۰۷ ۸۵ ماعون ۷ ۱۷ مکی
۱۰۸ ۸۱ کوثر ۳ ۱۵ مکی
۱۰۹ ۷۹ کافرون ۶ ۱۸ مکی
۱۱۰ ۱۰۵ نصر ۳ ۱۰۲ مدنی
۱۱۱ ۹۲ مسد ۵ ۶ مکی
۱۱۲ ۵ اخلاص ۴ ۲۲ مکی
۱۱۳ ۶۹ فلق ۵ ۲۰ مکی
۱۱۴ ۱۰۰ ناس ۶ ۲۱ مکی
معنای سوره
سوره در لغت به معنای مرتبه و منزلت، قطعه و بخشی از شیء و هیجان همراه با ارتفاع و اعتلا است.[۲] [۳] در اصطلاح قطعه ای از کلام الهی است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. سوره های قرآن کریم - جز سوره توبه- با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع، در قرآن به كار رفته است. قطعه های مختلف کتاب الهی نیز بدین مناسبت به سوره نام گذاری شده که مانند سور شهر یا روستا، مانع تهاجم مخالفان است و هر سوره مظهر هیجان و اعتلا و ظهور خداوند در برابر معاندان است.[۴] [۵] و یا از آن رو که سور و باروی شهر، خانه های شهر و همه آن چه را درون شهر است فرا می گیرد، سوره قرآن نیز همه آیات و کلمات آن سوره را در بر می گیرد.[۶] برخی از لغت شناسان، سوره را مشتق از سؤر می دانند که به معنای قطعه و قسمت باقی مانده شی گفته می شود. [۷]
تقسیم‌بندی سوره‌ها
تقسیم بر اساس زمان نزول
سوره های قرآن کریم با توجه به زمان نزول آن ها، به دو دسته کلی؛ مکی و مدنی تقسیم می شوند:
مکی
طبق نظر مشهور، سوره ای که پیش از هجرت رسول اکرم (ص) به مدینه نازل شده باشد (چه در سرزمین مکه نازل شده باشد و چه در سرزمین مدینه) سوره مکی گویند.
مدنی
سوره ای که بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، نازل شده است (چه در سرزمین مدینه نازل شده باشد و چه در سرزمین مکه) سوره مدنی گویند.[۸] [۹]
دو ملاک دیگر نیز برای تعیین مکی و مدنی بودن گفته شده است؛ نخست آن که، آنچه در مکه (و پیرامون آن) نازل شده، هرچند بعد از هجرت، مکی است. و آنچه در مدینه (و پیرامون آن) نازل شده، مدنی است. دیگر اینکه آنچه خطاب به اهل مکه باشد مکی است، و آنچه خطاب به اهل مدینه باشد، مدنی است.[۱۰] [۱۱] [۱۲] [۱۳]
تقسیم بر حسب آیات
سوره های قرآن بر اساس کوتاهی و یا بلندی محتوا و تعداد آیات آن، به سوره های سبع طوال، مئون، مثانی و المفصل تقسیم شده اند.
سبع طوال
که به جهت طولانی بودن آیات شان به این نام، نام گذاری شده اند، که شامل هفت سوره بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام واعراف و یونس است.
مئون
به سوره های گفته می شود که پس از سبع طوال قرار دارند و آیاتشان متجاوز از صد آیه است که عبارتند از: انفال،التوبه، النحل، هود، یوسف، الکهف، الاسراء، الانبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء و الصّافات.
مثانی
به سوره هایی اطلاق می گردد که تعداد آیات آن ها کمتر از ۱۰۰ آیه است و نزدیک به بیست سوره است. مانند قصص، نمل، عنکبوت، یس و ص.
المفصّل
سوره های کوتاه را مفصل نامیده اند. چون کوتاهند و با بسمله از هم فصل و جدا می شوند. و یا آن که فواصل آیات در این سوره ها به نسبت زیادتر است.[۱۴] [۱۵] [۱۶]
عزائم
عَزائِم یا عَزائِمُ السُجود - به معنای سجده‌های واجب - به چهار سوره سَجده، فُصِّلَت، نَجم و عَلَق گفته می‌شود.[۱۷] در هر یک از این چهار سوره، یک آیه سجده‌دار وجود دارد که اگر کسی آن را بخواند یا بشنود در همان لحظه باید سجده کند.[۱۸]
حوامیم
به سوره چهلم (سوره غافر) تا چهل‌وششم (سوره احقاف) قرآن کریم (در ترتیب مصحف) گفته می‌شود. ویژگی مشترک این سوره‌ها شروع آنها با حروف مقطّعه «حم» (حامیم) است.[۱۹] در تمامی این سوره‌ها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از وحى و قرآن و نزول آن سخن به میان آمده است.[۲۰]
تعداد سوره های قرآن
تعداد سوره های قرآن کریم طبق نظر اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان یکصد و چهارده سوره است. لیکن طبق روایات نقل شده از ائمه اهل بیت (ع) سوره ضحی و شرح یک سوره و سوره فیل و قریش نیز یک سوره شمرده شده است که بر این اساس، تعداد سوره های قرآن به یکصد و دوازده سوره کاهش می یابد.[۲۱] در مصحف بعضی از صحابه که پیش از نسخه عثمان فراهم شده بود اندک تفاوتی با نسخه عثمان در تعداد سوره‌ها وجود داشت. برای نمونه تعداد سوره ها در مصحف عبد الله بن مسعود یکصد و یازده[۲۲] و در مصحف ابی بن کعب، یکصد و پانزده نقل شده است.[۲۳] نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان موجود است، نسخه ای است که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم جمع آوری شده است و مشتمل بر ۱۱۴ سوره است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید امیر المؤمنین (ع) و سایر ائمه اهل بیت (ع) نیز قرار گرفت.[۲۴]
نام گذاری سوره ها
هر کدام از سوره های قرآن کریم به اسم خاصی نام گذاری شده است، غالبا نام سوره های قرآن کریم از واژگان آغازین هر سوره و یا از محتوا و پیام های نهفته در آن ها گرفته شده است، از این رو نام هر سوره با محتوای آن مناسبت دارد. چنانکه سوره بقره به مناسبت ذکر گاو بنی اسرائیل بدین اسم نام گذاری شده است و یا سوره نساء به مناسبت ذکر احکام مربوط به زنان چنین نام گذاری شده است.[۲۵] برخی از سوره های قرآن کریم بیش از یک نام دارند، سیوطی ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است.[۲۶]
در این که این نام گذاری ها توقیفی و از سوی پیامبر اکرم (ص) و به رهنمود وحی انجام شده است و یا اینکه توسط صحابه و گرد آورندگان قرآن صورت گرفته است، اختلاف نظر است. سیوطی و زرکشی و گروهی از قرآن پژوهان این نام گذاری ها را توقیفی و از سوی پیامبر اکرم (ص) می دانند.[۲۷][۲۸]
آیه الله جوادی آملی، توقیفی بودن اسامی سوره های قرآن را نپذیرفته و نام های مشهور سوره های قرآن را از باب علم بالغلبه و کاربرد آن ها را در احادیث معصومین از باب همراهی با اصطلاح توده مردم می داند. وی می گوید: بعید است سوره ای که معارفی والا و حکمت های عمیق و احکام فراوان در بردارد به نام حیوانی نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا سوره نمل که معارف عمیق و قصص بسیاری از پیامبران (ع) را در بردارد به نام مورچه نام گذاری شود.[۲۹]
ترتیب نزول سوره ها
بنا بر نظر مشهور قرآن کریم در طول بیست و سه سال، به تدریج بر رسول خدا (ص) نازل شد[۳۰]، طبق شواهد تاریخی امام علی (ع) اولین کسی بود که پس از رحلت پیامبر(ص)، قرآن کریم را بر اساس ترتیب نزول جمع آوری نموده و آن را بر شتری بار کرد و به میان صحابه آورد اما آنها این مصحف را از وی نپذیرفتند و گفتند ما را بدان نیازی نیست.[۳۱] حضرت نیز، آن را برگرداند و پس از آن، به هیچ کس نشان نداد. طبق اعتقاد شیعه این قرآن پس از امام علی (ع) به سایر ائمه اهل بیت (ع) به ارث رسیده است و اکنون در اختیار حضرت حجت (عج) است.[۳۲] بنا به گفته شیخ مفید، امیر المؤمنین (ع) قرآن را از اول تا آخرش بر اساس نزول جمع آوری نمود و سوره های مکی را بر سوره های مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشت.[۳۳]
ترتیب سوره ها بر اساس مصحف
نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان موجود است، نسخه ای است که به دستور عثمان بن عفان خلیفه سوم جمع آوری شده است که آغاز آن سوره فاتحه و پایان آن سوره ناس است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید امیر المؤمنین (ع) و سایر ائمه اهل بیت (ع) نیز قرار گرفت.[۳۴] در باره توقیفی بودن یا اجتهادی بودن ترتیب و توالی سوره های آن، نظریه واحدی وجود ندارد؛ برخی قرآن پژوهان از جمله سیوطی می گویند: ترتیب کنونی سوره های قرآن توقیفی بوده و این امر به دستور رسول خدا (ص) و رهنمود وحی سامان یافته است.[۳۵] برخی ترتیب سوره ها را اجتهادی دانسته و آن را به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانی گذاشته اند. نظریه سوم؛ بر آنست که ترتیب سوره های قرآن کریم، آمیزه ای از توقیف و اجتهاد است؛ بدین معنی که ترتیب بعضی از سوره ها به دستور رسول خدا (ص) و ترتیب برخی دیگر با اجتهاد و نظر صحابه ای که از سوی عثمان مسئولیت جمع و تدوین قرآن را بر عهده داشتند، انجام گرفته است.[۳۶][۳۷][۳۸]
نخستین سوره
در باره نخستین سوره قرآن کریم سه نظریه وجود دارد؛ برخی می گویند اولین سوره ای که بر رسول اکرم (ص) نازل شد سوره علق است که در ابتدای بعثت پیامبر(ص) بر آن حضرت نازل شده است. گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند و از ابن سلمه روایت شده است كه از جابر بن عبدالله انصاری سؤال كردم: كدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یا ایها المدثر ». گروه سوم معتقدند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است.[۳۹] [۴۰] [۴۱]
برخی از قرآن پژوهان میان این سه نظریه این گونه جمع می کنند که نخست سه یا پنج آیه از اول سوره علق و مقارن با بعثت پیامبر (ص) بر آن حضرت نازل شده است، سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر، ولی اولین سوره كامل كه بر پیامبر (ص) نازل گردیده سوره حمد است.[۴۲]
آخرین سوره
در مورد آخرین سوره ای نازل شده بر رسول خدا (ص) اختلاف است؛ برخی سوره برائت، عده ای سوره نصر و گروهی سوره مائده را آخرین سوره می دانند.[۴۳] طبق روایات شیعه آخرین سوره، سوره نصر است؛ وقتی که این سوره نازل شد، رسول خدا (ص) آن را بر اصحاب قرائت کرد، همگی خوشحال گردیدند جز عباس عموی پیامبر(ص)، عباس سخت غمناک گردید و گفت به گمانم این سوره از پایان کار تو خبر می دهد. پیامبر (ص) فرمود:همان گونه است که گمان برده ای. پیامبر (ص) ، پس از آن، دو سال بیشتر زیست نکرد.[۴۴] از آن رو که سوره نصر در سال فتح مکه و در سال هشتم هجرت نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح مکه و در سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات، بدین گونه است که آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن , سوره برائت است.[۴۵]
پانویس
معرفت، آموزش علوم قرآن، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۸.
مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۵، ص ۳۱۳.
راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص ۴۳۴.
جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج ۲، ص ۴۱۰.
مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۵، ص ۳۱۴.
راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص ۴۳۴.
ابن منظور، لسان العرب، ج ۴، ص ۳۸۶.
ابوزهره، معجزه بزرگ، پژوهشی در علوم قرآنی، ص ۴۱.
زرکشی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۳۹.
زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۳۹.
سیوطی، ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۴۶.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۰.
خرمشاهی، قرآن پژوهی، ج ۱، ص ۲۳.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۲.
رامیار، تاریخ قرآن، ص ۵۹۴.
زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۰۷.
خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج ۲، ص۱۴۵۱.
بنی هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ج۱، ص۶۱۵-۶۱۷
خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۹۶۸.
ر.ک: طبرسى، مجمع البیان، ذیل فصّلت: ۱؛ سیوطى، تناسق الدرر فى تناسب السور، ص ۱۱۸ـ۱۱۹
مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم، علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص۲۷۳.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۱۳.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۲۳.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۴۲-۳۴۱.
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۹۷.
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۸۷.
زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۳۹
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۹۷.
جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج ۲، ص ۲۷.
طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص۱۵.
مجلسی، بحار الانوار، ج ۸۹، ص ۵۲، حدیث ۱۸.
مجلسی، بحار الانوار، ج ۸۹، ص ۴۲، حدیث۱.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۹۰ به نقل از مسائل السرویه شیخ مفید.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۴۲-۳۴۱.
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۹۷.
زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۲۴.
رامیار، تاریخ قرآن، ص ۵۹۷.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۰.
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۴۱.
معرفت، تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۸۰.
زمخشری، الکشاف، ج ۴، ص ۷۷۵.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۲۷.
رجوع شود، به: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۰۱ و معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۲۷.
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۵۵۴.
معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج ۱، ص۱۲۸.
منابع
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، نشر ادب حوزه، قم، ۱۳۶۳ش.
ابوزهره، محمد، مترجم؛ ذبیحی، محمود، معجزه بزرگ پژهشی در علوم قرآنی، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش، اول.
المجلسی،محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، دار احیاء التراث العربی، بیروت (لبنان) ، ۱۴۰۳ق،الطبعه الثانیه.
جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، اسراء، ۱۳۸۹ش، چاپ ششم.
خرمشاهی، بهاء الدین، دانشامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، حکمت، تهران، ۱۳۸۹ش، او.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، دار القلم، بیروت، ۱۴۱۲ق، چاپ اول.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، امیر کبیر، ۱۳۶۹ش، سوم.
زرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۸ق، اول.
زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، دار الکتاب العربی، بیروت (لبنان) ، ۱۴۰۷ق، سوم.
سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، منشورات رضی، قم، ۱۳۶۳ش، دوم.
سیوطی، جلال الدین، تناسق الدرر فى تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت (لبنان) ،۱۴۱۷ق، الطبعه الاولی.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، علوم القرآن عند المفسرین، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۶ش، دوم.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۳۰ق.
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۲ق، اول.
معرفت، محمد هادی، تلخیص التمهید، ذوی القربی، قم، ۱۳۸۸ش،اول.
منبع: ویکی شیعه
