خداوند در آیات قبلی به سه گروه در قیامت اشاره کرد که این سه گروه به دستور خداوند به سمت جهنم برده می‌شوند راه جهنم برای این سه گروه و به طور کلی جهنمیان ایستگاهایی دارد که در هر ایستگاه سوالی از آنها پرسیده می‌شود. برخی پاسخ می‌دهند و برخی نتوانستند به این سوالات پاسخ دهند بنابراین مجرم شناخته شدند و برابر جرم‌شان در آمدند از پیشانی و پاهاشان معلوم است «یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِی وَالْأَقْدَامِ».
شعار جاهلیت؛ برادرت را یاری کن چه ظالم باشد چه مظلوم. شعار اسلام؛ مظلوم را یاری کن چه برادرت باشد چه نباشد
یکی از سوالاتی که در این مواقف و ایستگاه‌ها از این گروه ستم‌کاران و تبهکارانی که به سمت جهنم می‌رود این است که«مَا لَکُمْ لَا تَنَاصَرُونَ؛ از آنان مى‌‌پرسند: از چه رو در برابر حق گردنکشى مى‌کردید، و اینک شما را چه شده است که در ستیز با حق، یکدیگر را یارى نمى‌کنید» شعار رسمی جاهلیت این بود «انصر اخاک ظالما او مظلوما» برادرت را یاری کن چه ظالم باشد چه مظلوم یعنی اینکه به هر حال به فکر برادرت به فکر باندت، به فکر حزبت، به فکر قبله‌ات باش چه ظالم باشد چه مظلوم؛ وقتی اسلام آمد دو تغییر در این شعار داد اول گفت نگویید «انصر اخاک ظالما او مظلوما» بلکه بگویید: «انصر المظلوم سواء کان اخاک او غیر اخاک» به داد مظلوم برسید چه برادرت باشد چه نباشد و فرمود اگر نمی‌خواهد این شعار را عوض کنید معنای آن را عوض کنید یعنی اینکه برادرت را هدایت کن، کمک کن اگر مظلوم است دستگیری کن و اگر ظالم است دستگیری کن که دیگر ظلم نکند.
زمانی که اینها وارد جهنم می‌شوند برای عقده خالی کردن می‌خواهند از نظر روانی خودشان را خالی کنند و هر کدام از آنها دیگری را تقصیرکار و گناهکار می‌دانند این گفتگوی جهنمیان در این باره چندین بار در قرآن بیان شده است که یکی از آنها همین‌جاست در اینجا جهنمیان به همدیگر می‌گویند: «وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ یَتَسَاءَلُونَ؛ برخى از آنان روى به برخى دیگر مى‌آورند و پرخاشگرانه از یکدیگر پرس و جو مى‌کنند» و یک عده به عده دیگر می‌گویند «إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْیَمِینِ» شما از طرف یمین آمدید و این یمین چند تفسیر شده است یکی این است که شما از طرف میمنت، خیر، سعادت و برکت آمدید و گفتید دین این را می‌گوید، خیر شما این است، حرف‌های انبیاء در این است و ما را فریب دادید. تفسیر دیگر این است که شما از راه قدرت، قهر و غلبه آمدید.
تشریح راه‌های شیطان برای اغوای انسان
ابلیس علیه اللعنه طبق آنچه در آیه ۱۷ سوره اعراف آمده است وجوه مختلف را معنا کرده است «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ؛ ابلیس گفت: پس بدین سبب که مرا گمراه ساختى، من هم بر سر راه راستى که آدمیان را به تو مى‌رساند مى‌نشینم تا آنان را از آن منحرف سازم. آرى بر آن راه کمین مى‌کنم، آن گاه از پیش روى آنان و از پشت سرشان و از طرف راست و چپشان به سراغ آنان مى‌روم، در نتیجه بیشترشان را شکرگزار نعمت‌هاى خود نمى‌یابى» شیطان در این آیات نحوه اغوا و فریب دادن انسان‌ها را بیان می‌کند او می‌گوید برای فریب دادن انسان یا از جلوی آنها می‌آیم که مربوط به آینده و مسئله معاد است این مسئله را با شبهه از ذهن انسان‌ها می‌برم تا درباره آن سهل‌انگاری کنند یا شبهه پیدا کنند و آن را انکار کنند. راه دومی که شیطان برای فریب دادن انسان از آن استفاده می‌کند «وَمِنْ خَلْفِهِمْ» می‌باشد و می‌گوید به فکر بچه‌هایت باش به فکر آینده باش آینده نگر باش.
راه سومی که شیطان انسان را فریب می‌دهد راه دین و ایمان است. شیطان از این راه می‌آید و انسان را می‌فریبد که همان چیزهایی که او می‌گوید همانی چیزی است که دین می‌گوید، انبیاء گفته‌اند، این سعادت است و یمن و برکت، خیر و تمدن در این راه است. آخرین راهی که شیطان با آن انسان را می‌فریبد شهوت و امثال آن است. البته ممکن است این راه‌های شیطان در کسی جمع شود کسی با همه یا برخی از این راه‌ها فریفته شیطان شود.
جهنمیان در جهنم یکدیگر را متهم می‌کنند
در آیات سوره صافات نیز برخی به دیگران می‌گویند شما از همان شیاطینی هستید که از راه‌های مختلف ما را فریب دادید. مستکبران می‌گویند شما اصلا دین نداشتید ما کاری انجام ندادیم شما به دنبال بهانه بودید ما را الگو قرار دادید، شما ما را دیدید به دنبال ما راه افتادید. «قَالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ وَمَا کَانَ لَنَا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بَلْ کُنْتُمْ قَوْمًا طَاغِینَ» آنها می‌گویند ما بر شما مسلط نبودیم شما هم مانند ما اهل طغیان و تمرد بودید فقط به دنبال الگو می‌گشتید و چون ما را دیدید به دنبال ما راه افتادید.
تشریح گفت‌وگوی جهنمیان در آیات قرآن
آنها می‌گویند ما هیچ کار نکردیم مگر اینکه آدم‌های بدی بودیم و شما این بدی ما را دیدید و ما را الگوی خود قرار دادید. در سوره سبا گفتگوی جهنمیان به صورت مبسوط‌تر بیان شده است. وقتی که مستکبران در جهنم می‌گویند ما کاری نکردیم یک گروه از جهنم فریاد می‌زنند که شما شب و روز برای ما نقشه کشیدید که ما را گمراه کنید شما ما را به بند کشیدید شما مستکبر بودید چگونه کاری انجام ندادید. این‌هایی که در جهنم فریاد فریفته شدن در می‌دهند در حقیقت مستضعفانی هستند که حجت الهی بر آنها بالغ نشده است و نفهمیده به دنبال این و آن می‌روند، آنها مانند مستکبران دچار عذاب شده‌اند و گرنه مستضعفانی که به دنبال مستکبر نفهمیده نمی‌روند بر اساس احادیث هرگز عذاب نمی‌شود.
ضلالت و اضلال؛ گناه مستکبران/ گمراهی و پیروی نکردن از پیامبران؛ گناه مستضعفان
این مستضعفانی که در دنیا به دنبال مستکبران راه افتادند در جهنم می‌گویند: پروردگارا ما و مستکبران در جهنم هستیم و به یک اندازه می‌سوزیم و عذاب می‌شویم «رَبَّنَا هَؤُلَاءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِنَ النَّارِ» خدایا ما دنبال اینها راه افتادیم عذاب اینها را دو برابر کن. ذات اقدس اله در پاسخ به آنها می‌فرماید: «قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلَکِنْ لَا تَعْلَمُونَ» هم عذاب شما دو برابر است که مستضعفید و هم عذاب مستکبران؛ آنها دو گناه کردند دو گناه آنها روشن است و عذاب‌شان نیز زیاد است. شما هم دو گناه کردید و چون دو گناه شما مخفی است خیال می‌کنید نباید به اندازه آنها عذاب ببینید. دو گناه آنها ضلالت و اضلال است هم خودشان گمراه بودند هم دیگران را گمراه کردند اما شما هم دو گناه کردید اول اینکه آن فعل را انجام دادید و دیگر اینکه به انبیاء و فرستادگان الهی مانند ائمه معصومین(ع) پشت کردید. شما چرا این را حساب نمی‌کنید رهبران الهی بودند برای شما احتجاج هم کردند اما شما آنها را رها کردید.
عذاب مستضعف مانند مستکبر دو برابر است
بنابراین این چنین نیست که اگر کسی مستضعف است جهنم نرود و عذاب نشود و یا حتی عذابش کمتر باشد. در جریان شهادت امام حسین(ع) افرادی که در مقابل ایشان بودند وقتی حضرت به آنها گفت شما که من را می‌شناسید و می‌دانید چه کسی هستم پس چرا برای کشتن من جمع شدید آنها گفتند به خاطر بغض و دشمنی با پدرت. این مستضعف مثل مستکبر عذابش دو برابر است.
آیت‌الله العظمی جوادی آملی در ادامه سلسله جلسات درس تفسیر خود در تفسیر آیات ۲۱ تا ۳۴ سوره مبارکه صافات
خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)
